Қазақтардың Орталық Азияға көшуі

 Басқа мағыналар үшін Қазақтардың атамекенінен ауа көшуі деген бетті қараңыз.

Қазақстанның оңтүстігі мен оңтүстік-шығыс аймақтарынан бүгінгі Орталық Азиядағы барлық мемлекеттер жеріне жаппай көшуі 1930 жылдың көктемінен басталды. 1930 жылы және 1931 жылдың тамызыңа дейін Қазақстанның 27 ауданынан Орталық Азия елдеріне 15 960 қазақ шаруа қожалықтары көшіп кетті. Бұл елдерге көшіп келген қазақтардың саны толастамады. Сонымен бірге ол жақтарға барған қазақтардың бір жерге тоқтап, тұрақтануы да киын болғандықтан, бір елден екіншісіне өтіп кетуі де кездесіп отырды. Мұның бәрі Орталық Азиядағы жекелеген республикалардағы босқын қазақтардың саның дәл анықтауға кедергі келтірді. Қазақстанның Қазалы, Арал, Шалқар, Темір, Ақтөбе және т.б. аудандарыңа жақың орналасқан Қарақалпақ автономиялы республикасына көшкен қазақтардың бір бөлігі одан әрі тұрікмен және өзбек жерлеріне де қоныс аударып отырды. Қаракалпақ жеріне де С.Меңдешев бастаған уәкілдер жіберілді. Бұл жердегі қазақтар жағдайының барған сайын нашарлап бара жатқаның, жергілікті өкімет органдарының оларға әділетсіздік пен кудалау кәрсетіп отырғанын көргеннен кейін босқындарды кері қайтару шаралары қолға алынды. Қырғызстан жеріне көшкен қазақтардың ауыр халыБішкек темір жол станциясындағы жағдайдан көрінді. Мұнда 1933 жылы 19-23 соуір аралығында 860 адам жиналды. Станцияда күн сайын 6-7 өлген адам табылып отырды. Ал өзбек жеріпе ауа көшкен қазақтар, негізінен, қалаларға шоғырланды. Ашаршылықтан қашып аласұрған олардың да жағдайы адам төзгісіз ауыр еді. Мұндағы қазақтарды елге қайтару жұмыстарын Қазақстанның Халық Комиссарлар Кеңесі төрағасының орынбасары Ө.Қулымбетов басқарды. Өзбекстан ұкіметі 1933 жылы қаңтарда Өзбек Қызыл жарты ай қоғамыңан 515 мың сом ақша бөліп, баспанасыз босқындарды тамақтандыру орындары ң ашуды тапсырды. Егер Ресей жеріне босқан қазақ орыс шовинизмінің тепкісін кәріп, дәрменсіздіктен хор болған болса, Қарақалпақ жеріндегі табаны тесіліп, маңдайы таска тірелген, аштықтан бүралған босқын қазақ жергілікті қарақалпақтық шолақ белсенділердің ұлтшыл қудалауының азабың тартты. Кейбір жергілікті өкімет органдары және жергілікті қызметкерлер босқын қазақтарға «үрлық жасады» деген жалған айып тағып, оларды өздерінше соттады, ұрып-соғып, ауыр жазалады. Қазақ басқыңдары елге екі түрлі жолмен күрлық арқылы, яғни Тақтакөпір жерімен және су жолымен-Арал теңізімен қайтты. Алғашқы жолмен 1933 жылдың желтоқсаныңа дейін 257 шаруа қожалықтары 258 жылқы мен түйені, 320 кой мен ешкіні, 422 есекті айдай жүрді. Ал Арал теңізімен 8000 адамнан тұратын 2500 отбасы қайтып оралды.