Қазақ тілінің батыс диалектісі
Қазақ тілінің батыс диалектісі — Қазақстанның Батыс Қазақстан, Ақтөбе, Атырау және Маңғыстау облыстарында, Қостанай және Қызылорда өңірлерінің кей аудандарында таралған[1] қазақ тілінің негізгі үш диалектісінің бірі.
Қазақстанның батыс облыстары мен олардың төңірегіндегі көрші мемлекеттердегі қазақтардың тілін зерттеушілер бөлек диалект ретінде қарастырғанымен, қазақ тілі диалектілерінің арасында азғантай ғана айырмашылық бар[2], тіпті көп уақыт бойы қазақ тілінде диалектілердің бар-жоғы таласты мәселелердің бірі болған[3]. Қазақ тілінің таң қаларлық біркелкілігінің себебі осы тілде сөйлейтіндердің мобильділігімен (көшпелі өмір салты) түсіндіріледі[4][5].
Қазақ тілінің батыс диалектісі осы өңірдегі қазақтардың басқа қазақтардан ажырап, ру-тайпа болып бірігуінің кесірінен пайда болып, өзіне татар, башқұрт, ноғай және оғыз тілдерінен көптеген сөздерді сіңірген[6]. Сәрсен Аманжоловтың пікірінше, батыс диалектісі бағзы заманда Арал және Каспий теңіздері мен Жайық, Ор өзендерінің жағасында көшіп-қонып жүрген үлкен Алшын тайпасының тілінен пайда болған[7]. Бұл тайпа ертеден-ақ басқа қазақтардан оқшауланып өмір сүрген, XVII ғасырдың басына дейін Ноғай ордасының құрамында болған[1].
Батыс диалектісінің басты ерекшелігі — оның құрамында басқа диалектілер жоғалтып алған қазақ тілінің ескі белгілерінің сақталуы мен батыс қазақтары қарым-қатынас ұстаған халықтардың тілдерінен енген сөздер[8].
| Батыс диалектісі[9] | Әдеби аналогы | Аумағы |
|---|---|---|
| азын-шоғын | азды-көпті, біраз | Орал |
| ән сәтта | әп сәтте | Орал |
| жарын | келер уақыт, келесі рет, ертең, келесі жыл |
Орал, Ақтау, Атырау, Арал, Орынбор, Ойыл, Ырғыз, Шалқар |
| сой | нәсіл, ұрпақ | батыс диалектісі |
| жары | жартысы | батыс диалектісі |
| ілкі | алғашқы, әуелгі | Орал |
| шартақ[10] | аула; дуал, шарбақ | Қостанай, Ақтөбе, Ойыл |
| күйенте[11] | мойынағаш, иінағаш | Орынбор |
| нән[12] | үлкен, көлемді | батыс диалектісі |
| капрон | пластмасса | Шалқар |
| здан | көпқабатты ғимарат, үй | Шалқар |
| ештеме | ештеңе | Қостанай |
| орам | аула | Қостанай, Челябі облысы, Орынбор |
| әйбәт | тамаша | Қостанай, Ақтөбе |
| әнегі | анағы | Қостанай, Челябі облысы |
| әйдік | дәу, нән | Қостанай облысының батыс аудандары |
| шекер | қант | батыс диалектісі |
| манағы, мана | жаңағы, жаңа | батыс диалектісі |
| ыссы | ыстық | батыс диалектісі |
| аданас | туысқан | батыс диалектісі |
| қасқа | сорлы | батыс диалектісі |
| шапқы | кетпен | Орал |
| бөтеке | бүйрек | батыс диалектісі |
| құрттай | кішкентай | батыс диалектісі |
| әйдік | үлкен, зор | Ырғыз, Арал-Қазалы |
| кіттәй | кішкентай | Ырғыз, Арал-Қазалы |
| сес | дауыс, дыбыс | батыс диалектісі |
| шеккі | таразы | батыс диалектісі |
| құдағай | құдағи | батыс диалектісі |
| жатырсыңыз | жатырсыз | батыс диалектісі |
| барулы | барды | Атырау, Маңғыстау, Ақтөбе, Орал, Арал-Қазалы |
| мырады мұң болу | мұрадына жету | батыс диалектісі |
| ашар | кілт | батыс диалектісі |
| ағаш үй | киіз үй | Атырау, Маңғыстау, Ақтөбе, Орал, Арал-Қазалы |
| еге | ие, қожайын | батыс диалектісі |
Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- ↑ a b Сборник материалов IX Международной научной конференции, 2014, б. 1805
- ↑ L. A. Grenoble Language Policy in the Soviet Union — Springer Science & Business Media, 2006. — P. 150. — 240 p. — ISBN 9780306480836.
- ↑ В. И. Абаев Скифо-европейские изоглоссы — 1965. — Б. 121. — 166 б. — ISBN 9785458555562.
- ↑ Keith Brown, Sarah Ogilvie Concise Encyclopedia of Languages of the World — Elsevier, 2010. — P. 589—591. — 1310 p. — ISBN 9780080877754.
- ↑ E. K. Brown, R. E. Asher, J. M. Y. Simpson Encyclopedia of language & linguistics — SIL International, 2006. — Б. 966. — 174 б. — ISBN 9780080442990.
- ↑ Калиев Г. А., Ш. Ш. Сарыбаев, 1991, б. 90
- ↑ С. А. Аманжолов, 1959, б. 185
- ↑ Омарбеков С. Қазақтың ауызекі тіліндегі жергілікті ерекшеліктер — Павлодар: Государственный университет им. С. Торайгырова, 2008. — Б. 54. — 224 б.
- ↑ Сборник материалов IX Международной научной конференции, 2014
- ↑ Жарылқасынова Г. Д. Исабеков шығармаларындағы жергілікті тілдік ерекшеліктердің қолданысы. — ЕНУ им. Л. Н. Гумилёва.
- ↑ Диалектологиялық сөздік, 2008, б. 111
- ↑ Диалектологиялық сөздік, 2008, б. 533
Қолданылған әдебиет[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- С. А. Аманжолов Вопросы диалектологии и истории казахского языка, Часть 1 — Алма-Атинский гос. педагог. ин-т им. Абая, 1959.
- Калиев Г. А., Ш. Ш. Сарыбаев Қазақ диалектологиясы — Алматы: Ана тілі, 1991. — 200 б.
- Сборник материалов IX Международной научной конференции студентов и молодых ученых «Наука и образование — 2014» — ЕНУ им. Л. Н. Гумилёва, 2014. — ISBN 978-9965-31-610-4.
- Айтбаев У. А., Абдрахманов С. А. Қазақ тілінің диалектологиялық сөздігі — Алматы: Арыс, 2008. — 800 б.