Қалмақ даласы

Қалмақ даласы (орыс. Калмыцкая степь) – Еділдің төменгі ағысындағы 100 000 шаршы шақырымды алып жатқан далалы аймақтың шартты түрдегі атауы. Еуразия даласының құрамдас бөлігі ретіндегі «қалмақ даласы» өз атауына XVII ғасырда қалмақтардың Еділдің бойына қоныс аударуынан кейін ие болды. Үш негізгі субаймақққа бөлінеді:

• қалмақтар мен орыстардың алғашқы қоныстары пайда болған батыстағы Ергени қыраты;
• шығыстағы Каспий маңы ойпаты;
• оңтүстік-шығыстағы «Мочаги» (қалм. харогазыри).

Тарихы

Астрахан губерниясының құрамындағы Қалмақ даласы (1864)

Қалмақ даласындағы қызғалдақтар

Ресей империясында «қалмақ даласы» Астрахан губерниясының әкімшілік-аумақтық бірлігі болды. Қалмақ даласы ұлыстар мен аймақтарға бөлінген. Аймақтағы халықтың басым бөлігін қалмақтар (120 000 - 130 000 адам шамасында) құраған. Жердің бір бөлігі Бөкей Ордасының қазақтарына жалға беріліп отырды. Мал саны 1 миллион басқа жетті (оның жартысынан астамын қойлар құраған). Егіншіліктің дамуы кеңес дәуіріне дейін төмен деңгейде қала берді.

XIX ғасырдың аяғындағы қалмақ даласын басқару жүйесінің негізі XVIII ғасырдың аяғында қалыптасты. Жергілікті ұлыстардың билеушілерін қадағалау мақсатымен ресей шенеуліктері - приставтар тағайдала бастады. Астрахан губернаторының кеңсесінде қалмақ істері бойынша арнайы экспедиция құрылды.

XVIII ғасырдың аяғы мен XIX ғасырдың басында ресей билігі 1771 жылы таратылған Зарго соты мен қалмақ жеріндегі ресей билеушісінің өкілі лауазымын қалпына келтірді. 1800 жылдың 14 қазанында император I Павел жарлығына сәйкес Қалмақ хандығының билеушісі ретінде Кіші дербет ұлысының иесі Чучей Тундутов тағайындалды. Алайда Тундутовтың билігіне шенеуліктер тарапынан біраз шектеулер қойылды. Тундутовтың өлімінен кейін (1803 ж.) хандық билік біржолата жойылды.

1834 жылдың 24 қарашасында бекітілген Ережелер 1836 жылы өз күшіне енді. 1825 жылы Астраханда құрылған Комиссия (Қалмақ істерінің комиссиясы) жаңа органмен алмастырылды. Ұлыстар мен аймақтардың бөлшектенуіне тыйым салынды.

Басқару жүйесі біржолата 1847 жылы қалыптасты. 1847 жылдың 23 сәуіріндегі Ережелерге сәйкес Мемлекеттің мүлік министрлігіне (Ішкі істер министрлігінен) қалмақтарды басқару құқығы берілді. Облыстық Зарго соты таратылды. Оның құзырындағы барлық істермен Астрахан губерниялық палатасының қылмыстық және азаматтық соты айналысатын болды.

XIX ғасырдың ортасында қалмақ даласын Ресейдің орталық бөлігінен шыққан шаруалармен қоныстандыру басталды. 1846 жылдың 30 желтоқсанында император I Николайдың жарлығы шықты. Жарлыққа сәйкес Астрахан губерниясындағы қалмақ даласында 44 станицаның негізі қаланды.

1897 жылғы жалпыресейлің санаққа сәйкес, қалмақ даласының ұлыстарындағы халықтың этникалық құрамы төмендегідей болды:

• қалмақтар – 122 573;
• орыстар – 4 280.

1907 жылы қалмақ даласын 144 646 адам мекендеген (ерлер - 77 837, әйелдер - 66 799).