Үлкен тосқауыл рифі

Үлкен тосқауыл рифі (ағылш. Great Barrier Reef) — Австралияның солтүстік-шығыс жағалауын бойлай орналасқан Маржанды теңізіндегі маржан аралдары мен рифтер тізбектері.

Ұзындығы шамамен 2300 км. Рифтің ені солтүстік бөлігінде 2 км, оңтүстігінде 150 км. Көпшілігі су астында орналасқан, теңіз деңгейі қайтқан кезде ғана көрінеді. Үлкен тосқауыл рифі мен құрлық жағалауы аралығында тереңдігі 50 м-ден аспайтын, теңіз толқындарынан тосқауыл рифпен бөлінген, кеме жүзуге пайдаланатын “Ішкі канал” бар.

Үлкен тосқауыл рифіндегі кеме өтуге қолайлы 20 өткелдің бастылары: Үлкен Солтүстік-Шығыс, Рейн-Айленд, Кук, Тринити.

1979 жылы ауданы 5 млн га болатын Теңіз ұлттық саябағы құрылды; өсімдігі мен жануарлар дүниесі қорғалады.^[1]

Пайда болуы және қалыптасу шарттары

Оның қазіргі даму тарихы шамамен 8000 жылға созылады. Ескі іргетаста әлі де барлық жаңа қабаттар пайда болады.

Үлкен Тосқауыл Рифі тұрақты қайраң платформасының бойында пайда болды, мұнда жер бетінің таяз тереңдігі мен шамалымещысуы РИФ түзетін маржандардың кең колонияларының пайда болуына мүмкіндік берді. Риф түзетін маржандар тек жылы, таяз, мөлдір теңіз суында дами алады, олардың өсуіне теңіз деңгейінің көтерілуі мен төмендеуі үлкен әсер етеді. Австралия өзінің геологиялық тарихының көп бөлігінде жағалаудағы суларында Маржан болуы үшін тым суық болды. Алайда, шамамен 66 миллион жыл бұрын, Бор дәуірінің соңында бұл континент Антарктидадан бөлініп, солтүстікке қарай жылжи бастады. Антарктиданың бетінде мұз қабаты пайда болған кезде жердегі теңіз деңгейі шамамен 100 метрге төмендеді. Австралияның тропикке қоныс аударуы теңіз деңгейінің көтерілуімен сәйкес келді, бұл оның солтүстік-шығыс жағалауында Маржан рифтерін қалыптастыру үшін қажетті жағдайларға әкелді. Үлкен Тосқауыл Рифі су тасқынына дейін континент арқылы ағып жатқан өзендердің су алабы ретінде қызмет еткен түбінде пайда болды. Тосқауыл рифінің көп бөлігінің жасы 400 000 жылдан аспайды (қалған уақытта теңіз деңгейі тым төмен болды) және оның кейбір бөліктері соңғы 200 жыл ішінде қалыптасты. Ең қарқынды өсу соңғы 8000 жылда дүниежүзілік мұхит деңгейінің айтарлықтай көтерілуінен кейін болды. Ең жас рифтер ескі шыңдарда, орташа тереңдігі 15-20 метр.

Маржан рифтерінің экожүйелерінің осалдығы маржандардың өсуі үшін ерекше жағдайлар қажет екендігімен түсіндіріледі. Судың температурасы 17,5 °C-тан төмен болмауы керек (идеалды температура 22-27 °C) — бұл үлкен тосқауыл рифінің Козерог тропикінен оңтүстікке қарай неге таралмағанын түсіндіреді. Маржан өсетін судың белгілі бір тұздылығы болуы керек, сондықтан Риф Жаңа Гвинеяның жағасында аяқталады, онда Флай өзені мұхитқа тұщы судың көп мөлшерін шығарады.

Қатты маржандар Үлкен Тосқауыл рифінің РИФ түзуші маржандары ретінде әрекет етеді, ал РИФ құрылымы олардың әктас қаңқаларының құрылымымен анықталады. Қатты маржандардың типтік түрлері: саңырауқұлақ маржандары, ми маржандары және"бұғы мүйіздері" деп аталады.