Әкімшілдік-әміршілдік экономика

Әкімшілдік-әміршілдік экономика, өндіріс құрал-жабдығына қоғамдық меншікке, орталықтандырылған жоспарлауға және қоғам өмірінің барлық аясын директивалық басқаруға негізделеді. Басты белгісі – іс жүзінде барлық экономикалық ресурстарға (жерге, жер қойнауына, кәсіпорындарға, қаржыға, т.б.) мемлекеттік меншіктің үстемдігі. Тиісінше халық шаруашылығы бірыңғай “фабрика” болып табылады, ал орталық жоспарлаушы органдар кім үшін, қалай өндіру мәселелерін шешеді, яғни нарықтық жүйедегідей сұраныс емес, тауарлар мен көрсетілетін қызметтердің ұсынысы айқындаушы фактор болып табылады. Мұндай шарттар монополия мен бюрократияны сөзсіз тудырады, мұның өзі дамуға деген ынтаны төмендетеді. Алайда Әкімшілдік-әміршілдік экономиканың оң жақтары да бар. Ол: әлеуметтік аяның дамуы, білім алуға, медицина қызмет көрсетуге еркін қол жеткізу мүмкіндігінің болуы. Әкімшілдік-әміршілдік экономика елдеріне бұрынғы социалдық елдер, қазіргі КХДР жатады. Әкімшілдік-әміршілдік экономиканың ұйытқысы – КСРО экономикасы болды. Ол 20 ғасырдың 30-жылдарында қалыптасты. Оның құрылуының алдында Қазан төңкерісінен кейінгі екі кезең бастан көшірілді: соғыс коммунизмі (1917 – 20 жылдары) және жаңа экономикалық саясат (ЖЭС) (1921 – 28 жылдары). Соғыс коммунизмі үшін тәркілеу, реквизициялау, азық-түлік салғырты және нарықтық саудаға тыйым салу жүйесі тән болды. ЖЭС кезеңінде КСРО-да 5 тірек болды, олар: социалдық тірек (мұнда жерге мемлекеттік меншік, ұлт меншігіне алынған өнеркәсіп орындары мен банкілер, темір жол және су көлігі қамтылды); ұсақ тауар тірегі (мұнда орташалар деп аталған көптеген ауқатты шаруалар қамтылды, олар “егіншіліктің орталық тұлғасы” деп есептелді); жеке меншіктік-капиталдық тірек (деревнядағы шаруа-құлақтардың, өнеркәсіптің көлемі бойынша ұсақ және орташа қожалықтарды, жеке меншікті саудагерлерді, жекеше кәсіпкерлерді қамтыды); концессиялар, жаугерлік, үлескерлікпен қатысатын аралас мемлекеттік-жекеше кәсіпорындар нысанындағы мемлекеттік капиталистік тіректер; патриархтық тірек (өнімді өзіндік және ішкі шаруашылық мақсатта тұтыну үшін өндіретін, сирек жағдайда нарыққа жүгінетін шаруаларды қамтыды). ЖЭС жылдары қатаң азық-түлік салғыртын алмастырған азық-түлік салығы өндірілген өнімнің бір бөлігін нарықта өткізу үшін қалдырды. Көп ұзамай көп тіректі шаруашылық өмір сүруін тоқтатты, нарықтық элементтер толық ығыстырылды. 1929 жылы кеңестік экономика тарихына “ұлы бетбұрыс жылы” ретінде енді. Партия және мемлекет органдары ұжымшарлар құру жолымен ауыл-селоларды “жаппай” ұжымдастыруды қолға алды. Алайда бұл орайда шаруашылықтарының тауарлылығы жоғары құлақтар мен ауқатты шаруалар “тап ретінде жойылды”. Соның салдарынан ауыл шаруашылығының құрылымында ұжымшарлар – ұжымдық шаруашылықтар, мемлекеттік сипаттағы кеңшарлар; мемлекеттік меншік болып табылатын МТС-тер – машина-трактор станциялары (кеңшарлар сияқты олар да шаруашылық есепте болды) басымдық алды. Кеңшарлар өздерінің өнімін мемлекеттік дайындау қорларына өткізуден табыс алды. Дайындау жоспарын орындаған кезде олардың жоспардан тыс өнімді ұжымшар базарында сұраныс пен ұсынысқа қарай қалыптасқан бағамен сатуға құқығы болды. МТС-тер жерді жоспардан тыс өңдеген кезде заттай қосымша ақы алуға құқылы болды, сондай-ақ өнімін базарда еркін бағамен сатты. Осы жылдары жүзеге асырылған елді қарқынды түрде индустрияландыру үдерісі оның экономикасының құрылымын айтарлықтай өзгертті. Біріншіден, бүкіл халық шауашлығы шеңберінде тұтыну заттарын өндірумен салыстырғанда өндіріс құрал-жабдығын өндірудің үлесі артты. Екіншіден, осы бағытта өнеркәсіп шеңберіндегі ара қатынас өзгерді. Пайдалануға берілген жаңа өнеркәсіп орындары негізінен мемлекеттік бюджет есебінен салынды және мемлекеттік меншік болды. Сондықтан индустрияландыру үдерісі мемлекеттік меншікті айтарлықтай молайтты, ол социалистік меншік деп аталды. КСРО өнеркәсібінің негізгі қорларында мемлекеттік кәсіпорындардың үлесі 90%-ға жуықтады. Мұның өзі Әкімшілдік-әміршілдік экономиканың іргетасын қалады. Бұл жүйеде мемлекеттік директивалық жоспарлау маңызды рөл атқарды. Соғыс, қирау, аштық, басқа да бұқаралық қасірет туғызған төтенше жағдайда Әкімшілдік-әміршілдік экономиканы қолдану толық ақталды, өйткені ол материалдық, қаржылық және адами ресурстарды қоғам үшін өмірлік маңызды міндеттерді тез шешуге жұмылдыруға мүмкіндік береді. ^[1]