Индустрияландыру

Индустрияландыру — кез келген салада ірі машиналық өндіріс құру процесі; мысалы, қоғамдық тамақтандырудың ірі механикаландырылған кәсіпорындарының ұйымдастырылуы.

Бұл процесс жаңа технологиялардың дамуымен байланысты, әсіресе энергетика және металлургия сияқты салаларда. Индустрияландыру барысында қоғам да кейбір өзгерістерге ұшырайды, оның дүниетанымы өзгереді. Еңбекке деген оң көзқарас жаңа технологиялар мен ғылыми жаңалықтарды мүмкіндігінше тезірек қолдануға деген ұмтылыспен бірге өндіріс пен халықтың табысының жедел өсуіне ықпал етеді. Нәтижесінде, сайып келгенде, барлық түрдегі өнімдер мен қызметтердің әлемдік нарығы кеңейіп келеді, бұл өз кезегінде инвестициялар мен одан әрі экономикалық өсуді ынталандырады.

Қазақстанда индустрияландыруды жүзеге асыру

Қазақстанды индустрияландырудың басталуымен Жезқазған-Ұлытау ауданында минералды ресурстарды жоспарлы тәртіппен айқындауға арналған база бар. Жезқазған мыс-көмір кен орындары және тұрақты геологиялық Байқоңыр-Барлавадағы алғашқы қадамдар ұйымдастыру мен іске асыруды бастады. Жезқазғандағы геологиялық зерттеулер кен орындарында кешенді жеделдетілген геологиялық барлау жұмыстарының ғылыми өлшемдерін толық растады. Жезқазған-Ұлытау ауданының кең ресурстарын геологиялық зерттеумен және өнеркәсіптік игерумен қатар, елімізде геологиялық ғылымдардың қалыптасуын бастаған геологиялық барлау жұмыстары ұйымдастырыла бастады. Жезқазған, Қарсақбай, Атбасар және спас кен аудандарын, Қарағанды көмір кен орнын, Қаратау полиметалл кен орындарын зерттеу үлкен перспективаға ие болды. Мыс өнеркәсібінің дамуын зерттеумен қатар ірі темір (Қарсақбай), марганец (Жезді), көмір (Байқоңыр, Қияқты), қорғасын кен орындарын зерттеу басталды

Қазақстанда Индустрияландыру процесінде елде ауыр өнеркәсіптің көптеген салаларын құру, сондай-ақ Қарағанды маңындағы Теміртауда ірі зауыт салу үлкен маңызға ие болды. Қазақстанның көрнекті ғалымдарының бірі Қаныш Имантайұлы Сәтбаев осы зауытты салу қажеттігін дәлелдеді. Ғылымның жетістігі тек объективті жағдайлар жасаумен ғана емес, сонымен бірге жеке ғалымдардың қажырлы еңбегімен де тікелей байланысты. Геолог Қ.Сәтбаев ел бойынша шашыраңқы геологиялық ұйымдардың күш-жігерін жұмылдырып, саланы стратегиялық шикізатпен қамтамасыз ету мәселесін шешуге барынша күш салды. Жезқазған, Жезді, қорғасын және Қазақстанның басқа да көптеген ірі аудандары жұмыс істеп тұрған зауыттарды шикізатпен үздіксіз қамтамасыз ету үшін әзірленді. Сәтбаевтың бастамасымен Маңғыстау, Мұғалжар және Торғай жер қойнауына зерттеу жүргізілді. Ол үш маңызды нәтижеге қол жеткізді: біріншісі - Жезқазған мыс кен орнының ашылуы, екіншісі-Қазақстан Ғылым Академиясының ашылуы мен басшылығына қосқан зор үлесі, үшіншісі — Геология ғылымдары институтын құру.

Алғашқы бес жылдағы құрылыс

Индустрияландыруды табысты дамыту үшін дамыған жолдарды, атап айтқанда теміржол желісін салу қажет болды. Алматыдан Семей қаласына дейін өтетін Түркістан-Сібір темір жолы сол кездегі Қазақстандағы ең маңызды құрылыс нысаны болды. Бұл жол пайдалануға берілмейінше, елдің шығыс және оңтүстік-шығыс өңірлерінің халық шаруашылығын ауқымды қайта құру сәтті жүргізілмейді. Түрксіб темір жолының құрылысы 1931 жылға дейін аяқталды. Бұрын қазіргі заманғы кірме жолдары болмаған аумақтар бойынша 1145 км-ге созылған Түрксіб темір жолы елдің үлкен аумақтарында Өндіргіш күштерді дамытуда және экономиканы құрылымдық қайта құруда маңызды рөл атқарды, сондай-ақ өнеркәсіптік және ауыл шаруашылығын дамытудың маңызды факторына айналды. 1928-1940 жылдары республиканың темір жолдар желісі 50% - ға ұлғайып, 1658 км-ге жетті.

Қазақстандағы индустрияландыру ерекшеліктері

Өнеркәсіптік құрылыстың қарқынды өсуі жұмыс күшінің жетіспеушілігіне әкелді. Құрылыс алаңдарын жұмыс күшімен қамтамасыз ету және жұмыс істейтін қазақтарды оқытуды үнемдеу үшін билік елдің батыс аймақтарындағы жұмыссыз жұмысшыларды жалдады. 1931 жылдан 1940 жылға дейін республикаға 559 мың жұмысшы келді. Жұмыс күшін ұсынудың тағы бір көзі-мүлкі тәркіленген орталық облыстар мен Сібірден шаруаларды депортациялау болды. Республика комсомолы басшыларының бірі, ұлттық бағдары бар қазақ зиялысы Смағұл Сәдуақасов "еркін" жұмысшылардың еліміздің басқа бөліктерінен жаппай қоныс аударуына қарсы болды. 1928 жылы "халықтар мен ұлттар" мақаласында ол "Большевик" журналында индустрияландыру туралы өз көзқарастарын жариялады (№1 шығарылым). Жұмысшылардың едәуір бөлігі, әсіресе мамандандырылмаған, ұжымдастыру нәтижесінде депрессияға ұшыраған ауыл және ауыл шаруалары болды.

Индустрияландыру жетістіктері

Қазақстанның индустриялық дамуының 1926 — 1940 жылдары үлкен жетістіктерге жетті. Индустрияландырудың арқасында 1941 жылы Қазақстан ірі ауыл шаруашылығы өндірісі бар индустриалды республикаға айналды. Елдің көмір өнеркәсібі өркендеп, 1940 жылы оның 90 пайызы Қарағанды бассейніне тиесілі болды. Қарағанды көмір бассейні Донбасс пен Кузбасстан кейінгі КСРО-ның үшінші көмір орталығы болды.

Республиканың жеңіл және тамақ өнеркәсібі түбегейлі жетістіктерге жетті. Алматыда аяқ киім және екі тігін фабрикасы, Семейде былғары-ет комбинаты, Атырау консерві және Алматы жеміс-көкөніс комбинаттары, Талдықорған, Мерке, Жамбыл қант зауыттары, Алматыда темекі фабрикасы, нан зауыты мен май зауыттары шығарыла бастады.

Алайда, осы жетістіктерге қарамастан, КСРО-да шикізат аймағына айналған Қазақстан халқы еңбек бөлінісінің адам өмірі мен денсаулығы үшін өте күрделі, өте қауіпті және зиянды бөлігін орындады. Технологиялық өнім көлеміндегі жеңіл өнеркәсіптің үлесі 3% - дан аспады. Республиканың өнеркәсіптік кәсіпорындары халық тұтынатын тауарлардың 60% - удовлетвор ғана қанағаттандыра алды. Осылайша, авторитарлық-әкімшілік жүйе Одақтың жалпы шаруашылық кешеніндегі Қазақстанның табиғи ресурстарға бай рөлін айқындады.

Индустрияландыру барысында Қазақстанда жұмысшы табы қалыптасты. 1930 жылдардың ортасында экономикадағы жұмысшылардың 24% - ы жұмысшылар болды. Индустрияландыру кезеңінде қалалар урбанизация және кеңейту процесінде болды. 1940 жылы қала халқының жартысына жуығы 50 мыңнан астам халқы бар қалаларда шоғырланған.

Алайда, ауыр өнеркәсіптің қарқынды өсуі, ең алдымен, ауылдардың өндірістік күштерінің құлдырауымен байланысты екенін атап өткен жөн. Өнеркәсіптің қарқынды өсуі тұрғын үй құрылысымен және коммуналдық шаруашылықты жаңғыртумен қатар жүрмеді. Индустрияландыру кезінде экономиканы әртараптандыру, жеке меншік және жұмыссыздық жойылды. Әлеуметтік салада айтарлықтай өзгерістер болды: жұмысшы табының саны мен мамандану деңгейі өсті, жұмысшылар мен шаруалардан инженерлік-техникалық мамандардың жаңа отряды құрылды, басқару құрамы өсті . Әкімшілік басқаруды халық шаруашылығы түпкілікті жолға қойды.