Шөгінді кендер

ШӨГІНДІ КЕНДЕР

ШӨГІНДІ КЕНДЕР – теңіз, өзен, көл, т.б. су айдындары түбіндегі шөгінді жиналу барысында пайда болған түзілімдер. Шөгінді тау жыныстарының және олармен байланыстағы пайдалы қазбалардың қалыптасуы седиментогенез, диагенез, катагенез сатыларында өтеді. Жаралу ортасына қарай Шөгінді кендер өзендік, батпақтық, көлдік, теңіздік, мұхиттық болып бөлінеді. Соңғы екеуі платформалық, геосинклиндік болып бөлінеді. Қалыптасу процесіне байланысты Шөгінді кендер механикалық, химиялық, биохимиялық, жанартаутекті-шөгінділік болып келеді. Шөгінді кендер қалыптасуының физика-химиялық және геололиялық жағдайлары шөгінді тау жыныстары қалыптасуының жалпы бағытымен байланысты өздерін сыйыстырушы тау жыныстарымен сәйкес жатады да, белгілі стратиграф. деңгейді қамтиды. Кен пішіндері қабат, жайпақ линза, конкрециялар түрінде болып келеді. Метаморфтану мен тектоникалық қозғалыс әсерінен Шөгінді кендердің кен денелері кейде күрделі пішіндерге ие болады. Жеке қабаттардың ұзындығы ондаған км-ге, қалыңдығы ондаған, жүздеген м-ге жетеді. Шөгінді кендерді құраушы минералдар үш топқа бөлінеді:

1. құрлықтан ысырылған, үгілуге төзімді, үлкенді-кішілі кесек сынықты минералдар (кварц, рутил, магнетит, дала шпаттары, амфиболдар, пироксендер, слюдалар, т.б.);
2. химиялық үгілудің түзілімдері (каолинит, гидрослюдалар, темір мен марганецтің гидрототықтары, т.б.);
3. шөгінді жиылумен байланысты қалыптасқан жаңа түзілімдер (карбонаттар, тұздар, фосфаттар, кентас минералдары, кремнийлі және көміртек қосылыстары, т.б.).

Шөгінді кендерге барлық жанғыш пайдалы қазбалардың кендері (мұнай, газ, көмір, жанғыш тақтатас, шымтезек), көптеген металдар мен радиоактивті элементтер (темір, марганец, алюминий, мыс, қорғасын, мырыш, алтын, циркон, титан, уран, торит, т.б.), бейкентасты пайдалы қазбалар (барит, саз, күкірт, фосфорит, диатомит, көптеген құрылыс материалдары, т.б.), жартылай асыл және әшекейлік тастар (родонит, янтарь, яшма, т.б.) кендері жатады. Шөгінді кендердің қалыптасуына климаттық факторлармен байланысты литогенез процестері себепші болады. Гумидтік литогенезде темірдің, марганецтің, алюминийдің мол шоғыры жиылады. Мыс, қорғасын, фосфорит кендерінің қалыптасуы аридтік литогенез жағдайында өтеді. Қазақстандағы ірі Шөгінді кендерге Лисаков оолиттік теміртас, Торғай боксит, Қаратау фосфорит, Маңғыстау мұнай, Қарағанды, Екібастұз көмір кендері жатады.