Аманғали Кенжеахметұлы

Аманғали Кенжеахметұлы (1888, Бөкей Ордасы, Тума ауылы 11.1.1928, қазіргі Атырау облысы; Исатай ауданы Үштаған мекені) әнші, ақын. Кеңес өкіметінің алғашқы жылдарында қуғынға ұшырап, «банды Аманғали» атанған.

Жалпы мәлімет

Аманғали — ел аузында палуан, өнерпаз, намысқой адам ретінде аңыздалатын тұлға. 12 ата Байұлына жататын беріш руының себек атасынан. Отбасындағы 10 баланың үлкені Аманғали ескіше сауат ашқан. 1916 жылғы маусым жарлығымен қара жұмысқа алынып, елге 1917 ж. Ақпан революциясынан кейін оралады. 1918-19 ж. милиция қызметкері ретінде Нарын өңірінде кеңес өкіметін орнатуға қатысқан. 1921-22 ж. Шолантау маңында (Нарын құмы) Серов, Киселевтің ақ гвардияшыларына қарсы соғысады.

Қалай «банды» атанды?

Аманғалидың «банды» атанып, қуғындалуы болмашы оқиғадан — ағайын, екі құда арасындағы реніштен басталған. 1924 ж. болыс белсенділерінің шақыруымен Ордадан (Бөкей губерниясынан) әкімшілік тергеуші Е.Шкоков бастаған қарулы отряд Аманғалиды ұстауға шығады. Бірақ құм арасына із тастап қашқан Аманғали тобы оларға ұстатпай, ақыр соңында бытырай бастаған қуғыншы отряд басшыларын Шкоков пен 4 болыс мүшесінің ездерін тұтқындайды. Отряд жетекшісі Шкоковтың ұсынысы бойынша екі жақты бітімгершілік шарты жасалады. Аманғалиды қудалау осымен тоқталып, ол қару-жарақтарын тапсыруды міндетіне алып, тұтқындарды босатып жібереді. Бірақ, өзара пәтуаласып, бітімге қол қойғандарымен кеңес органдары, әсіресе өкіметке жағынуды ғана ойлаған ауыл, болыс белсенділері Аманғалидың соңына түсулерін қоймайды. 1925 ж. Ол Жайықтың Бұхара бетіне өтіп, адай правителі (ревкомы) Тобанияз Әлниязовты сағалайды. Алайда ол шарасыздан куғыншылардың қолына Аманғалиды ұстап береді. Аманғали Орал түрмесіне жөнелтіледі. Аманғали 1926 ж. мамырда үш адам боп түрмеден қашады. Бостандыққа шығысымен кек алуға аттанады. Атыс-шабыс кезінде Аманғалидың қасындағылар Жұмағалидың немересін, кейін баласын өлтіреді. Осылайша «банды» аталып, жала жабылған Аманғалидың соңынан жазалаушы отряд шығады. Қашып-пысып, тынымсыз жортуылда жүргенде ұлы Нағымжан, зайыбы Мұхсина жене т.б. серіктері ұсталып, кейбір туған-туыстары оққа ұшып, Аманғали жалғыз қалады. Ақырында, 1928 ж. 11 қаңтарда немере інісі Тайыр екеуі куғыншылар қолынан қаза табады. Олардың сүйегі қазіргі Атырау облысы Құрманғазы ауданының Қарағайлы деген жерінде жерленген.

Туған-туыстары

Аманғалидың зайыбы Мұхсина мен үш інісі жазықсыз сотталып, екі інісі (Мұқанғали, Әндірғали) атылған, бір інісі (Үмбетқали), туысы (Есмұрза) Финляндияға өтіп кеткен. Олардан тараған ұрпақ — бес қыз Қазақстанды бір көруді аңсайды. Аманғалидың көзі тірі бір қызы Атыраудың Мақат станциясында тұрады. Мұхсина Батыс Қазақстан облысы Казталовка ауылы маңында жерленген. Аманғалидың соңында асқақ рухты әндері, өлендері қалды. А.В. Загаевичтің «Қазақтың 1000 әні» кітабына 2 әні нотасымен енген. Аманғали туралы белгілі композитор әрі жазушы І.Жақанов, атыраулық қаламгерлер Т.Тінәлиев, ақын Т.Досымов, сондай-ақ Л.Қапашев әдеби-көркем шығармалар жене зерттеу мақалалар жазып, деректі кинофильм түсірген.