Атырау облысының өзендері мен көлдері
Атырау облысының жер беті суы Еділ өзенінің сол жақ тармақтарынан, Жайық, Ойыл, Жем, Сағыз өзендерінің төменгі ағыстарынан және үлкенді-кішілі көлдерден турады.
Өзендері
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Атырау облысының өзендері тұйық алапқа жатады. Облыс аумағында жетпістен астам ірілі-ұсақты өзендер мен олардың салалары ағып өтеді. Облыс өзендері негізінен қар суымен ғана қоректенеді. Ал ішінара ғана жер асты суымен толығады. Сондай-ақ күзгі жаңбыр да өзен суларының деңгейінің толығуына жағдай жасайды. Өзендер көктем басында арнасынан шыға тасып, көбі жаз кезінде суалып көлшіктерге бөлініп, ал кейбіреулері жаз ортасында кеуіп, орындарында бос арналар ғана қалады.
Өзендердің жинайтын суларының тек 10-20 % ғана облыс аумағынан, ал қалған суын басқа аймақтан әкеледі.[1]
Жайық өзені – облыстың басты су көзі болып табылады. Облыс аумағына Жайықгың төменгі сағасындағы 300 шақырымнан астам бөлігі ғана енеді. Бастауында жер бетінің деңгейі 637 м. биіктікте, ал оның Каспий теңізіне қуяр жері теңіз деңгейінен 28 м. төмен жатыр. Облыс көлемінде Жайық өзені егістік жерлерді суаруға, кеме арқылы әр түрлі жүк және жолаушы тасымалдауға пайдаланылады.
Жем – Атырау облысындағы үлкендігі жөнінен екінші өзен. Ол Мұғаджар тауының солтүстік-шығысынан басталады. Ұзындығы 650 шақырым, орташа жылдық су шығымы шамамен 90 текше м/сек. Негізінен қар суымен толығады. Жылдық орташа ағысы (Дүйсеке ағысы тұсында) 488 млн. м3, орташа жылдық су ағымы Жанбике ағысы тұсында 11,3 м3/с. Қарашада суы қатып, сәуірде ериді. Өзенде алабұға, сазан, қамыс-қорысты жерде ондатр кездеседі. Жағасында Құлсары , Ақкиізтоғай елді мекендері орналасқан. Минералдылығы көктемде 400 мг/л, ең төменгі деңгейі кезінде 1500 мг/л. Жем ауыз су ретінде шабындық суғаруға, жайылым суландыруға пайдаланылады. Бастауынан сағаға дейінгі жалпы құламасы 390 м. Су ағынының 96%-ы, өзен сағасында 100%-ға дейінгі мөлшері су тасуы кезінде қалыптасады.[2]
Ақсай – облыста Индер, Махамбет аудандарында орналасқан. Ұзындығы 110 км. Өзен оң жағалауынан Бағырлай каналын суландырады. Төменгі ағысы жаз айларында құрғап қалады. Жағалауында ұсақ көлдер кездеседі.[3]
Ащыағар – Доңызтаудың оңтүстігіндегі Жылыой ауданының аумағымен ағып өтеді. Ұзындығы 13-15 км. Атауы мұндағы судың ащы екенін көрсетеді [4]
Бағырлай – Жайықтың оң жақ тармағы. Батыс Қазақстан облысының Ақжайық және Атырау облысының Индер аудандары арқылы өтеді. Ұзындығы 239 км, су жиналатын алабы 2 мың км2. Аңғары мен арнасы кең, батыс жағасы жарлы болып келеді. Жылдық орташа ағыны 2,1 м3 /с. Жайылмасы шабындыққа пайдаланылады.
Бағырлайсай- Жайықтың оң жақ тармағы. Махамбет ауданы арқылы өтеді. Ұзындығы 132 км, су жиналатын алабы 904 км2. Ақжайық ауылы тұсында Жайықтан бөлініп шығады да оңтүстік-батысқа қарай ағып, Жалтыр көліне құяды. Жауын-шашын және Жайықтың жайылма суымен толығады. Аңғары кең, оң жағасы тік жарлы. Желтоқсан — сәуір айларында бетіне мұз қатады. Суы тұщы. Жайылмасында шабындық алқаптар бар.
Бақсай – Махамбет ауданы арқылы ағады. Ұзындығы 106 км, су жиналатын алабы 1204 км2. Жалғансай ауылы тұсында Жайықтан бөлініп шығып, Каспий теңізіне жетпей құмға сіңіп кетеді. Батыс жағасы тік жарлы, шығысы жайпақ. Сәуір – мамыр айларында арнасы суға толығады. Осы мезгілдегі су ағымы 60 м3/с-қа дейін жетеді, орташа жылдық су ағымы 0,8 – 1,5 м3/с. Суы қараша айының соңында қатып, сәуірдің басында ериді. Жайылымдарды суландыруға, егін суғаруға пайдаланылады. Өзен бойында Бақсай суландыру жүйесі салынған.
Боқтықарын – Жем алабындағы өзен. Жылыой ауданы жерімен ағады.
Бүгілөзек, Өзекбүгіл – Жайық алабындағы өзен. Махамбет және Исатай аудандары жерімен ағады. Ұзындығы 124 км, су жиналатын алабы 892 км2. Бастауын Жайық өзенінің сол жағалауында Бақсай елді мекені тұсынан алып, Х.Ерғалиев ауылының солтүстік- батысындағы Жалтыр көліне құяды. Арнасы кең, батыс жағалауы жарлы болып келеді. Жер асты, жауын-шашын суларымен толығады. Көктемде суы арнасынан асып, жазда қарасуларға бөлініп қалады. Алабын Махамбет ауданының шаруашылықтары жайылымға пайдаланады.
Бұрмасай – Сағыз өзені алабындағы өзен. Қызылқоға ауданы жерімен ағады. Ұзындығы 57 км.
Жақсы Қарасай – Атырау облысының Жылыой және Маңғыстау облысының Бейнеу аудандары шекарасымен ағады. Ұзындығы 84 км, су жиналатын алабы 937 км2. Каспий маңы ойпатының шығыс жағындағы Желтау (221 м) және Көлеңкелі (198 м) тауларынан бастау алады да, Манайсор ойысына құяды. Қар және бұлақ суымен толығады. Тар арнасы шөлейт жазыққа шыға кеңейеді, жайылмасы енді келеді. Жылдық орташа су ағыны 0,09 м3/с. Шілде айынан бастап тартылып, ойдым-ойдым жылғаларға бөлініп қалады. Суын мал ішеді, алабы жайылым және көктемгі шабындық.
Жаманша – Қызылқоға ауданы жерімен ағады. Ұзындығы 73 км. Ойыл алабындағы өзен. Тайсойған құмындағы Жарыпшыққан өзенінен Тайсойған ауылының тұсында бөлініп шығып, Каспий маңы ойпатындағы Бөлекаяқ көліне құяды. Жауын-шашын және Ойыл өзені суымен толығады. Табаны кең әрі тегіс, таяз. Арнасының басым бөлігі желдің әсерінен құмға толған. Құм төбелер мен құм шағылдары арнасына өте жақын.
Жарыпшыққан – Қызылқоға ауданы жерімен ағып өтеді. Ұзындығы 244 км. Ойыл алабындағы өзен. Бастауын Қамыстыкөл аулының тұсындағы Ойыл өзенінен алып, Миялы аулынанан төмен 7 км жерде Ойылдан тармақталып шығып Тайсойған құмын кесіп өтіп, Бөлекаяқ көліне құяды. Арнасы ауысып отырады, орта ағысында бірнеше тармаққа бөлінеді. Суы кермектеу келеді. Жағасында Қарабау ауылы орналасқан. Көктемде қар ерігенде суы көтеріледі, жазда қарасуларға бөлініп қалады. Өзенді Қызылқоға ауданының шаруашылықтары пайдаланады.
Қайнар – Жылыой ауданы жерімен ағып өтеді. Ошан тауының солтүстік етегіндегі бұлақтан бастау алады. ұзындығы 144 км, су жиналатын алабы 3160 км2. Арнасы тік жарлы. Негізінен еріген қар және жер асты суларымен толығады. Өзенге ұзындығы 10 км-ден аспайтын бірнеше кішігірім салалары қосылады. Көктемде ағыны 7 – 10 күндей үзіліссіз болады. Суы ащы. Кей жылдары өзен суы тартылып қалады.
Қарабау – Қызылқоға ауданы жерімен ағады. Ұзындығы 47 км. Бастауын Ойыл өзенінің тармағы – Жарыпшыққан өзенінің Қарабау ауылы тұсынан алып Айғыркөл көліне құяды. Аңғары сор, сортаңды өңірмен өтеді. Орта ағысындағы (Қошқар, Жалын қыстаулары) енсіз алабы шалшықты-батпақты келген. Онда шөлді, шөлейтті сораң шөптер өседі. Өзенге Қарабау ауылынан жоғарыда Шеткөл саласы құяды. Алабы жайылымға және шабындыққа пайдаланылады.
Қиғаш – Құрманғазы ауданының батыс бөлігімен ағады. Жағалауында шілік талы, қамыс, құрақ өскен. Маңында Д.Нұрпейісова, Жыланды, Шортанбай, Жаңаауыл, Котяевка, т.б. елді мекендер орналасқан. Ұзындығы 100 км. Шортанбай ауылы тұсында бірнеше тармақтарға бөлінеді. Ірісі - Шарон тармағы. Арнасында жыл бойы су болады және оның деңгейі Еділ өзенімен тығыз байланысты.
Құздықара – Қызылқоға ауданы жерімен ағады. Ұзындығы 65 км. Ойыл алабындағы өзен. Бастауын Жасқайрат ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 8 км жерде Ойыл өзенінен бөлініп шығып, Байтақ, Қаттыкөл көлдеріне құяды. Жоғары ағысында Орлы көлі орналасқан. Жоғарғы және орта ағысы сортаңды шалғынды жазық жермен ағады. Қосқұлақ қыстауынан төменде құмтөбелер арқылы өтеді. Арнасында жыл бойы су болады. Сағасына таяу жерде бірнеше шағын тұзды көлдер жатыр. Арна суы Ойыл өзеніне тікелей байланысты. Жағалау бойы, әсіресе төменгі және жоғарғы ағысы шабындыққа пайдаланылады.
Құройыл – Қызылқоға ауданы жерімен ағады. Ойыл алабындағы өзен. Ұзындығы 130 км, жалпы ұзындығы 18 км болатын 3 саласы бар. Ірісі – Тіксай. Арнасында жыл бойы дерлік су болады. Құройылдың сол жағалауынан (Ақши қыстауы маңында) Шеткөл тармағы бөлініп шығып, Қарабау ауданына жетпей сорға сіңіп кетеді. Орта және төменгі ағысында көптеген, шағын көлдер жатады. Өзен арнасы төбелі құмдар, жазық сортаң жерлерімен өтеді. Осыған байланысты суы біршама ашқылтым келеді. Алабы мал жайылымына және шабындыққа пайдаланылады.
Мұқыр – Сағыз алабындағы өзен. Ұзындығы 94 шақырым, су жиналатын алабы 1780 км2. 50-дей жылғасы бар. Қызылқоға ауданы жерімен ағады. Бастауын Аққұдық қыстауының батысындағы жонды белестердегі Найзабекқұдық құдығы маңынан алып, Сағыз өзеніне сол жағалауынан құяды. Аңғары кең, арнасы кейбір бөліктерінде тік жарлы. Жер асты, жауын-шашын суларымен толығады. Көктем айларында ғана су болады. Жазда өзен қара суларға бөлініп тартылып қалады.
Ноғайты – Сағыз алабындағы өзен. Атырау облысы Қызылқоға ауданы жерімен ағады. Ұзындығы 65 км, су жинайтын алабының аумағы 931 км2. Өзен бастауын Ақтөбе облысы Байғанин ауданындағы Ноғайты аулының шығысынан алып, Сағыз темір жол стансасы тұсында Сағыз өзеніне құяды. Аңғары кең, арнасы тік жарлы. Жер асты және жауын-шашын суымен толығады. Көктемде қар суымен оншақты күндей тасып, жазда қарасуларға бөлініп кетеді. Суы ащы. Алабы – мал жайылымы.
Ойыл – Жайық алабындағы өзен. Ақтөбе, Атырау және Батыс Қазақстан облыстары жерімен ағады. Ақтөбе облысындағы Қандыағаш темір жол станциясының солтүстік-батысында 50 км жерден басталып, Тайсойған құмында (Атырау облысы) бірнеше тармаққа бөлініп, Каспий маңы ойпатындағы Жалтыркөл, Ақтөбе көлдері аралығындағы Қаракөл қонысы тұсында тартылып қалады (ертеде Жайық өзеніне құйған). Ұзындығы 800 км, су жиналатын алабы 31 мың км2.
Сағыз – Ақтөбе, Атырау облыстары жерімен ағады. Ұзындығы 511 км. Су жиналатын алабы 19,4 мың км2. Мұғалжар тауының батысынан (Байсары тауынан) басталып, Каспий теңізіне 60-70 км жетпей Тентексор тұсындағы Бер төбекшіктерінде (Атырау облысы Мақат ауданы) жерге сіңіп кетеді.
Топырақшашты, Топырақшашпақ – Сағыз алабындағы өзен. Қызылқоға ауданы жерімен ағады. Ұзындығы 59 км, су жиналатын алабы 1000 км2. Бастауын Ақтөбе облысы жеріндегі Ащыкөл көлінің батысынан алып, Сағыз өзеніне құяды. Аңғары түйетайлы, екі жағында жайылмасы бар. Еріген қар суымен толығады. Көп жылдық орташа су ағымы 0,15 м3/с.
Облыс аумағында Еділ өзенінің сағасындағы атырауларының тармақтары Ахтуба, Бозан, Шарон, Тереңөзек (Демидов), Қарашекпен, Бажан сияқты т.б. кішігірім өзендер бар.
Көлдері
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Облыс климатының құрғақшылығына қарамастан облыс аумағында екі мыңнан астам көлдер бар. Олардың жалпы көлемі 800 шаршы шақырым шамасында. Облыс көлдері тұйық, ағынсыз болып келеді. Көлдердің негізгі қоректенуі жаңбыр және қар суынан. Көлдердің қазан шұңқырлары әртүрлі жолмен пайда болған.
Облыста дүние жүзіндегі ең ірі көл - Каспий теңізі бар. Республика аумағындағы жағалау сызығының ұзындығы 2340 ш. Оның жартысына жуығы Атырау облысына тиеді. Көлдің Қазақстан бөлігіндегі тереңдігі жағалауында бірнеше метр болады да, ортасына қарай 200 м-ге дейін жетеді.
Индер көлі – көлемі жағынан келесі үлкен көл. Каспий маңы ойпатында Жайық өзенінің сол жағалауында 10 ш. жерде Индер тауының етегіне орналасқан орналасқан тұйық көл. Аумағы 110 км2. Ұзындығы 13,5 км, ені 11 км, ең терең жері 0,7 м, жағалау сызығының ұзындығы 40 км. Негізгі толығу көзі айналасындағы саздардан шығатын тұзды бұлақтар. Көктемде Индер тауынан басын алатын шағын жылғалар әкелген су есебінен ұлғайып, жазда таяздайды.
Жалтыр көлі Бұзанай мен Мыңтөбе құмдарының шығысындағы уақ көлдердің ірілеуі. Аумағы 93 км2, ұзындығы 13,4 км, енді жері 8,3 км. Жауын-шашын және Жайықтың жайылма суымен толысады. Көлге Жайықтың Бағырлай тармағы құяды, көктемде Бақсай өзенінің жайылмасымен ұласады. Жағасы жайпақ, батпақты, сортаң, құмды келеді.
Ақтөбе – Индер ауданында, теңіз деңгейінен 5 м төменде орналасқан. Аумағы 5,5 км2. Ұзындығы 5,1 км, енді жері 2,8 км. Көлге маусымдық ағынсу құяды. Су деңгейі көктемде көтеріліп, жазға қарай тартылады, батпақты жағасында қамыс, құрақ өседі
Бартылдақты – Жылыой ауданы, Шоқпартоғай ауылынан солтүстік-батысқа қарай 21 км жерде орналасқан көл. Аумағы 6,4 км2, теңіз деңгейінен 22,7 м биіктікте жатыр. Ұзындығы 5,0 км, енді жері 1,9 км, жағалау бойының ұзындығы 13,5 км. Су жиналатын алабы батпақты сор. Көктемгі қар, жауын-шашын суларымен толысады.
Бөлекаяқ – Индер ауданында Қарабау ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 30 км жерде орналасқан. Көл теңіз деңгейінен 17,5 м төмен жатыр. Аумағы 13,5 км2. Ұзындығы 9,5 км. Жазда құрғап қалады. Суы кермек. Бөлекаяқтан өзі аттас өзен ағып шығады. Көл алабы мал жайылымына пайдаланылады.
Маше – Жылыой ауданында орналасқан көл. Шоқпартоғай ауылының солтүстік батысында 12 шақырым жерде. Жем өзенінің жайылмасында орналасқан. Аумағы 11,6 км2, ұзындығы 6,5 км, ені 2,8 км.[5] Теңіз деңгейінен 20 м. төменде жатыр. Су жиналатын алабы батпақты сор. Көктемгі қар, жауын-шашын суларымен толысады. Жазда толықтай тартылып қалады. Солтүстігінде Бартылдақты, оңтүстік шығысында Қоскөл көлдері, маңында Оспансор, Құдықсай қыстаулары бар.[6]
Отаркөл – Ойыл алабындағы ағынды көл. Индер ауданы, Кетебай ауылының шығысында 26 км жерде орналасқан. Теңіз деңгейінен 8,5 м төмен жатыр. Аумағы 3 км2, ұзындығы 3,4 км, енді жері 1,4 км, жағалау бойының ұзындығы 11,8 км. Көлге солтүстігінен Бұлқияқ өзені құяды. Көктемде еріген қар және жер асты суларымен толысады. Жағалауы жайпақ, түбі лайлы. Солтүстігінде Ақтөбе, оңтүстік батысында Қарасор көлдері бар. Жазда тартылып жағалауы сор батпаққа айналады.[7]
Атырау облысы аумағында жоғарыда аталғандардан басқа екі мыңнан астам шағын көлдер бар деп есептеледі. Олар: Айғыркөл, Ақкөл, Байтақ, Бейбіт, Дәулет, Қазыбай, Қамыскөл, Қарасор, Қарасу, Кеңөзек, Қоғалы, Құбакөл, Құрқұшақ, Мешер, Орлы, Отаркөл, Сорелі, Тоғыз, Толағай-сор, Тұманды, Үшфонтан, Шонет, Шұқыркөл т.б. жаз кезінде құрғап қалатын уақытша көлдер бар.
Каналдар
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Облыс территориясын суландыру мақсатында аудандарда су жүйелері салынып іске қосылды. Каналдардың нақты сипаттары төмендегідей.
| каналдар | ұзындығы км. | орналасқан аймақтары |
|---|---|---|
| Бақсай | 90 | Махамбет, Исатай аудандарының елді мекендері мен жайылымдары орналасқан |
| Нарын | 152 | Махамбет, Исатай аудандарыны елді мекендері мен жайылымдары орналасқан |
| Құрсай | 51 | Махамбет ауданының елді мекендері мен жайылымдары орналасқан |
| 7-ауыл-Айсары | 125 | Махамбет ауданы шаруашылықтарының жерлерін қамтиды |
| Есбол-Қозыбай | 42 | Махамбет ауданы шаруашылықтарының жерлерін қамтиды. |
| Терең өзек | 52 | Махамбет ауданы шаруашылықтарының жерлерін қамтиды |
| Бағырлай | 112 | Индер ауданының елді мекендері мен жайылымдары орналасқан |
| Алғабас-Жорық | 102 | Индер ауданының елді мекендері мен жайылымдары орналасқан |
| Ақсай | 155 | Махамбет, Индер аудандарының елді мекендері мен жайылымдары орналасқан |
| Құрайлы сай | 80 | Индер, Махамбет аудандарының елді мекендері мен жайылымдары орналасқан |
| Қаракөл | 78 | Құрманғазы, Исатай аудандарының шаруашылықтарының жерлерін қамтиды |
| Сборный | 40 | Құрманғазы, Исатай аудандарының жерлері |
| Сары-өзек | 50 | Махамбет ауданының елді мекендері мен жайылымдары орналасқан |
| Соколок | 85 | қала маңындағы шаруашылықтарды қамтиды.[8] |
Жер асты сулары.
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Облыс аумағында жер асты су қорларынан барлығы алты су кен орны ашылған. Оның төртеуінің суы пайдаланылуда. Олардың ішіндегі ең үлкен, қоры мол үш кен орны Тайсойған, Бүйрек (облыстың солтүстік-шығысында) және Қоянды (облыстың солтүстік-батысында) құмдарында орналасқан. Жылыой ауданында Сағыз кен орны зерттелген. Су жатқан қабаттың тереңдігі 50-120 м.. қалыңдығы 30-70 м.
Ащы сулардың техника саласында қолданылатын су кен орыдарының саны 12, оның ішінде екеуінің суы пайдаланылуда. Оардың ішіндегі ең үлкені -Жаңасу кен орны. Оның қоры тәулігіне 119,0 мың текше метр. Облыста минералдық су кен орындары да зерттелген. Олардың ішіндегі үлкені - Били, қоры тәулігіне 8,64 мың текше метр. Атырау қаласының шетіндегі Жайық өзенінің сол жақ жағасындағы «Геолог» елді мекенінің маңынан қазылған №19 скважинадан табылған жоғары минералды бромды судың ерекше емдік қасиеті бар. Ол су 500 тереңдікте орналасқан. Оның құрамында тұз мөлшері 191 г/л хлорлы натрий бар.
Дереккөздер
[өңдеу | қайнарын өңдеу]- ↑ Е.Қаженбаев Атырау облысының географиясы ISBN 9965-741-14-х
- ↑ Қазақ энциклопедиясы, 3 том
- ↑ Атамекен: Географиялық энциклопедия. Алматы, 2011. ISBN 9965-893-70-5
- ↑ Топономика Казахстана, «Аруана» Алматы, 2010. ISBN 9965-26-330-2
- ↑ Топонимика Казахстана. Алматы,2000
- ↑ Атамекен. Географиялық энциклопедия Алматы 2011
- ↑ Қазақстан табиғаты 4-том. «Қазақстан энциклопедиясы» Алматы, 2012 ISBN 9965-893-84-5
- ↑ Атырау табиғаты және оны қорғау, №5-7667 0607-3.