Жандарбек Мәлібеков

Жандарбек Мәлібекұлы (24 наурыз 1942 жыл, Қызылорда облысы, Екпінді ауылы) — сәулетші, Қазақстан Республикасы Мемлекеттік елтаңбасының авторы, Еуразия ұлттық университетінің профессоры, Барыс орденінің иегері.

Өмірбаяны

1942 жылы Қызылорда облысындағы Жаңақорған ауданының Екпінді ауылында теміржолшылар отбасында дүниеге келді. Жандарбектің төрт жасында анасы дүниеден өтеді. 15 жасқа толған кезде әкесінен айырылады.

1959 жылы мектеп бітіреді. Одаққа таралатын «Пионерская правда» газетінен П.Беньков атындағы көркемөнер училищесінің шәкіртақы, тамақ және жатақханамен қамтамасыз ететіні туралы оқып, сол училищеге оқуға дайындалады. Жолға қажетті қаражат болмағандықтан, ауылдағы бір кісіге 1 сомнан 10 000 кірпіш дайындап қажетті қаражатты жинады. Құжат тапсыруға дайындалып жүргенде құжат қабылдау аяқталып қойған еді. Ташкентке келер жолда танысқан жігіттердің айтуымен Ташкент политехникалық институтына құжат тапсырып, институттың орыс тобына қабылданады.

3 курста оқып жүргенде В.Архангелскийдің жетекшілігімен қала құрылысына арналған еңбек жазады. Бұл жұмыс Өзбекстанда І орынды және Кубада өткен «Алтын тапқан» қала құрылысының тұжырымдамасы халықаралық байқауында І орынды иеленеді.

Ташкент политехникалық институтының сәулет өнері факультетін бітірген. Қырық жыл бойы бір мекемеде «Өзбекстанның мемлекеттік құрылысында» қатардағы қызметкерден жобаның бас сәулетшісі, Өзбекстанның өнеркәсіптік ғылыми-зерттеу институтының қала құрылысы шеберханасының жетекшісі қызметіне дейін көтеріледі.

Ташкент қаласындағы ғылыми-зерттеу жобалау институтының қала құрлысы шеберқанасының жетекшісі, жобалар жөніндегі бас сәулетші болған. Бірінші болып Самарқанда 9 балдық жер сілкінісіне төтеп беретін биік ғимарат тұрғызды. Өзбекстан қалалары мен басқа да облыстарда 100 шақты нысан салынды. Оның арасында тұрғын-үй кешендері, жатақхана, сауда орталықтары, әуежай бар. Самар­қан­дағы музы­калық драма театры­ның құ­рылысы – Жанбарбек Мәлібековтың төл туын­дысы.

Қазақстан Республикасының Елтаңбасы

1992 жылдың басында Қазақстан Республикасының жаңа мемлекеттік рәміздерін дайындауға жұмыс тобы құрылғандығы және елтаңба, ту, әнұран жобаларына байқау жарияланғаны туралы Жоғарғы Кеңес Президиумының Қаулысы шықты. Осы байқауға көптеген талантты ақындар, сазгерлер, суретшілер мен сәулетшілер қатысты, олардың қатарында Ж.Мәлібеков те болды.

Ол кезде Самарқандағы халықаралық қордың Әмір Темір цитаделі жобасына жарияланған байқауға қатысып жатыр едім. «Лениншіл жас» газеті қолыма тиді. Онда Қазақстан рәміздеріне байқау жарияланғаны жазылыпты. Сол уақытта тарихи археологиялық кітаптарды оқып, терең ойдың жетегінде жүрген болатынмын. Содан барлық қосымша жобаларды жиып қойып, Елтаңбаның сызбасын сызуға кірістім. Оның идеясы бір ай ішінде ойыма келді. Ақиқатында қасиетті Отаныма, туған жеріме деген перзенттік парызым мені алға жетеледі. Сөйтіп өзге елдердің елтаңбаларын қарадым, зерттедім. Біздің мөрімізде халқымыздың ата-бабалары – сақ, ғұн, түрік, қыпшақтан бастау алатын қанша мың жылдан аса тарихы мен мәдениетін көрсетуді көздедім. Осы мақсат миымның бір түкпірінен орын алып, шықпай қойғанда қазақтың күнделікті тұрмыста айтылатын «Шаңырағың биік, босағаң берік, керегең кең болсын!» деген тілектер санамда қайта жаңғырды. Осылайша мемлекетіміздің Елтаңбасында халқымыздың ең киелі ұғымы шаңырақты бейнелеуге белді бекем байладым. Өзбек мемлекеттік қала құрылысы мекемесіндегі негізгі жұмысыммен қатар байқаудың талаптарына сай Елтаңбаның макетін жасап, 1992 жылғы сәуір айының соңында Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесінің кеңсесіне апарып тапсырдым. Мен жұмысымды 173-ші болып өткіздім. Сөйтсем байқауға 293 жоба тапсырылыпты. Президент Нұрсұлтан Назарбаев бастаған, қоғам қайраткерлерінен, ХІІ шақырылымның депутаттарынан тұратын әділ қазылар жұмыстарды қатаң қарады».

1992 жылғы сәуір айының соңында ол өз жобасын Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің кеңсесіне тапсырады. Байқауға түскен 293 елтаңба нұсқаларынан Ж. Мәлібековтің жобасы жеңіп шықты.

Диаметрі 2 метр болатын Елтаңба ұшаққа да, пойызға да сыймады. Сондықтан амалсыз Шымкенттен жүк көлігін жалдап, Елтаңбаны Алматыға «КамАЗ»-бен жеткіздік. Комиссияның бірнеше отырысынан кейін, анығырақ айтқанда 1992 жылы 4 маусымда тарихи сәт те таяды. Әуелі таңертеңгі сағат 10-да Мемлекеттік Елтаңбаны талқылау басталды. 5-6 сағаттық қызу талқылаудан кейін, шамамен 17.00-де 293 жобаның ішінен 10 жоба іріктелді. Сол ондықтан менің жобам дараланып шықты.

Елтаңбадағы пырақтың мүйізіндегі жеті сақина жеті атасын білген қазақ халқының тектілігін білдіреді.Ал, пырақтың үш үлкен және үш кішкентай қанаты – көнедегі үш жүздің халқы мен қазіргі ұрпақтың сабақтастығын аңғартады. Автордың айтуынша, бекітілмей тұрып бұл Елтаңбадағы жұлдыздың орнында Күн мен Ай болған екен. Жұлдыз белгісі тәуелсіз мемлекеттің жарық жұлдызы болсын деген ниетпен тұңғыш президент Н.Назарбаев ұсынған.

Байқасаңыз, тұлпарда мүйіз ғана емес, қанат та бар. «Ер қанаты – ат» дейтін қазақ үшін тұлпардың қаншалықты қасиетті, киелі екені белгілі. Ал Елтаң­ба­дағы тұлпар – қажымас қайрат пен жасымас жігердің, тәуелсіздікке, еркіндікке ұмтылған құлшыныстың бейнесі. Қанатты тұлпар қазақ мифологиясы мен фольклорында кең тараған. Бұл – ұшқыр арманның, биікке самғаған жасампаздықтың, алға өрлеудің, талмас талап пен асыл мұраттың белгісі. Қанатты жылқылар «Есік» қорғанынан табылған, бұдан 2,5 мың жыл бұрынғы сақ ханзадасы – «Алтын адамның» бас киімінде бейнеленген. Ал мүйіз қайдан алынды? 1969 жылы Жамбыл облысындағы Билікөлдің оң жағалауынан үш мүйізді бас киім киген адамның тасқа қашалып жасалған бейнесі табылған. Түркі дүниесіндегі әпсаналар бойынша мүйіз – батырлық, байлық, ырыс, дәулет, өсіп-өнудің символы, сондай-ақ биліктің, көсемдік пен өжеттіктің көрінісі. Шын мәнінде, бәрі тарихтан бастау алған. Бар ойым киіз үй пайда болғаннан бергі қазақтың болмыс-бітімін, терең тарихын, тегін көрсеткім келді. Ойымдағыны өнермен бейнелегенде бұл қарашаңырақты қоршаған, қазақ халқының өткені мен бүгінін, болашағын қанатына байлап, тұрақтылықтың таңбасындай ерге бекінген текті тұлпардың тұрпаты болып шықты. Елтаңбадағы тұлпардың мүйізінде 7 сақина бар. Бұл мүйізді бөліп тұрған жоқ, керісінше біріктіреді. Сол 7 сақина – тектіліктің таңбасы. Қазақ – 7 атасын білген, 7 атаға дейін қыз алыспаған текті халық. Этнографтардың айтуынша, осы игі дәстүрді ұстанатын өзге ұлт жер бетінде жоқ. Аттың алып қанаты астындағы кіші, ортаншы және үлкен қауырсындар – ұлы жүз, орта жүз, кіші жүзді білдіреді. Арасындағы «Белестер белгісі» – қожа, сунақ, төрелер. Олар руға жатпағанымен, қазақтардың қатарына қосылып кеткен. Ал енді осының бәрі барып, жылқыдағы жота іспеттес омыртқаға бірігеді. Түбі бір қазақ дегеннің мағынасы осы. Қошқар мүйізбен босағаның екі тұсындағы желбауды бекітіп қойдым, «Босағаң берік болсын!» деген осы.

Елтаңбаның алғашқы үлгісі пенопластан дайындалған. 1992 жылы 4 маусымда бекітілген жоба 5 жылдан соң, тарихи шешім кезінде қоладан құйылып, 32 килолық үлгіні жаңа астанамыз – Елордаға құрметті күзет сарбаздары жеткізді. 2004 жылы Елтаңба Астанада гипстен жасап шығарылды. Бірақ бұл үлгі технологиялық жағынан дамымаған еді. 2006 жылы мен Елтаңба элементтеріне ғылыми атаулар берумен айналысуға арнадым. Ондағы әр бөлшектің өлшемдерін анықтап, тарихи сипаттама, 41 атауға түсінік бердім. 2007-2014 жылдары CorelDRAW бағдарламасында компьютерлік сызба өлшемдерін жасадым. Ал оның 3D модельдік өлшемдерін құрастыру екі жылға созылды. Сол уақыт аралығында менің авторлық нұсқауыммен электронды жүйесі қалыпқа сәйкес қайта жасалып, оның үлгілері гипстен, силиконнан әзірленді.

2015 жылы сонау 2008 жылы бастаған маңызды жұмысымды соңына жеткізіп, Қазақстан мемлекеттік Стандарттау және метрология комитетінің мамандарымен, «Мекен KZ» компаниясының өндірістік ұжымымен бірге жаңа стандарт үлгісін жасап шықтым. Тұңғыш рет цифрлы компьютерлік жаңа технологияның нәтижесінде Мемлекеттік Елтаңбаға пропорциялық өлшемдердің автоматты өндірістік жасау тәсілі енгізілді. Авторлық талаптарым, сондай-ақ Парламент қабылдаған заңнама толық сақталды. Осы 7 жылдық жұмыстың жемісі, 2016 жылдың 1 қаңтарынан Мемлекеттік Елтаңбаның техникалық шарттары туралы жаңа стандарт бойынша (ҚР. СТ 989-2014) мемлекеттік рәміздің стандартты үлгісі өндіріске енгізілді. Бұл стандарт түрлі ауытқушылықтармен дайындалып, сатумен айналысқан мекемелердің ісіне және өзге де келеңсіздіктерге тосқауыл болды. Өйткені енді Елтаңба жасаушылар дизайнды электронды түрде орындауы тиіс. Сондай-ақ мұндай өндіріс орындары Елтаңбаны жасаудың әдістемелік нұсқаулығын қоса алуы керек.

2019 жылғы 1 қарашадан бастап Елтаңба еліміздегі тағы бір тарихи шешімнің көшбасшысына айналды. Біз өз әліпбиімізге қайта келдік. Президенттің «Қазақ тілі әліпбиін кириллицадан латын графикасына көшіру туралы» Жарлығына сәйкес Елтаңбаға өзгеріс енгізілді. Ондағы еліміздің атауы латын қарпімен жазылды.

Негізгі шығармашылық жұмыстары

• Әндіжан қаласындағы әуежай,
• Ташкенттегі Үкімет қонақ үйі,
• Ферғанадағы Облыстық пошта,
• Самарқандтағы Облыстық әкімшілік үйі,
• Драма театры мен
• Орталық кітапхана ғимараттарын,
• Ангрен, Ферғана және Самарқан қалаларындағы бірқатар тұрғын үй аудандары құрылысын жобалауға қатысқан.
• Қазақстан Республикасы Мемлекеттік елтаңбасының авторы.

Марапаттары

• «Құрмет» орденінің иегері
• Өзбекстанға еңбегі сіңірген сәулетші.
• «I дәрежелі «Барыс»» ордені (2022)

Сыртқы сілтемелер

• Жандарбек Мәлібекұлы берген сұхбаты Мұрағатталған 5 маусымның 2007 жылы.