II Жәнібек хан
| Жәнібек II Жәнібек хан Есімұлы | |||
| Лауазымы | |||
|---|---|---|---|
| |||
| 1628 — 1643 | |||
| Ізашары | Есім хан | ||
| Ізбасары | Салқам Жәңгір хан | ||
| Өмірбаяны | |||
| Діні | ислам суннизм | ||
| Дүниеге келуі | XVII ғ. соңы Түркістан Қазақ хандығы | ||
| Қайтыс болуы | 1643 Түркістан Қазақ хандығы | ||
| Әкесі | Есім хан | ||
| Анасы | Айлин Ханым | ||
| Жұбайы | Гүлсім ханым, Ханша Ділфуза ханым | ||
өңдеу  |
|||
II Жәнібек хан (XVII ғ. соңы - 1643) — Қазақ Ордасын 1628-1643 жылдары билеген хан, Есім ханның екінші ұлы. Анасы Есім ханның сүйікті әйелі Ханша Айлин Ханым болды. Орыс деректерінде ол қазақ ханы Есімнің «аяулы перзенті» ретінде аталады.
Өмірбаяны
[өңдеу | қайнарын өңдеу]1628 жылы Есім хан қайтыс болған соң, билік мұрагерлік жолмен оның үлкен ұлдарының бірі II Жәнібектің қолына берілді. Алайда Жәнібек ханның жүргізген билігі туралы мәлімет жоқтың қасы. Кейбір деректер оның 1640 жылдардың басында қалмақтармен шайқаста қаза тапқанын көрсетеді.[1]
Жәнібек әлі сұлтан болған кезінде Мәуеранахрдағы хандыққа үміткерлер арасындағы қақтығыстарға қатысады. 17 ғасырдың басында Бұхарада биліктен айырылған Шейбани әулетінің орнына Аштархан әулеті билікке келеді. Болашақта саяси жақтасы болады деген үмітпен Есім хан мен Жәнібек сұлтан Мәуеранахр тағына үміткерлердің бірі Имамқұл сұлтанды қолдайды. Таңдау дұрыс болып шығады - Имамқұл таққа отырып, қазақ сұлтандарының қолдауына ризашылығын білдіріп, Ташкент, Ясы, Сайрам және т.б. қалаларды қазақтардың иелігі ретінде растайды, ал Жәнібек сұлтан Сағарж қаласының әмірі болып тағайындалды.[2]
Деректерде 1635-40, 1643-47 және 1652-53 жылдардағы қазақтар мен жоңғарлар арасындағы үш үлкен соғыс болғаны туралы айтылады.
1635 жылғы бірінші шайқастың егжей-тегжейлері белгісіз, тек сирек мәліметтері сақталған. 1635 жылы қонтайшы Ерден-Батырдың бірінші жорығы нәтижесінде ІІ Жәнібек хан мен оның інісі Жәңгір сұлтан бастаған қазақ жасақтары жеңіліп, Жәңгір тұтқынға түседі. Келесі жылы жоңғарлардың Бұхараға жасалған жорығы сәтсіз аяқталады. Жоңғарлар қазақ жасақтарын бұзып өткенмен, көп ұзамай Самарқан әмірі Жалаңтөс батырдың жауынгерлерінен жеңіледі. 1640 жылдың көктемінде Жалаңтөс батырдың әскері жоңғарларды кезекті рет талқандағаннан кейін, қақтығысқа қатысушылардың арасында келіссөздер басталады. Ресейдің Жоңғариядағы елшісі М.Ремезовтың жазбаша баяндамасында 1640 жылы 1 қарашада қонтайшы Батурдың шетелдік және қалмақ елшілеріне жасаған қабылдауы туралы дерек сақталған. Бұл хабарда «Жәнібек патшаның» елшілері туралы да айтылады. Осы келіссөздердің нәтижесінде Жәңгір сұлтан босатылған болуы керек.[3]
Чорос әулетінен шыққан хандардың басшылығымен, ойрат тайпаларының бірігуі, жоңғарлардың сыртқы саяси белсенділігінің артуына әкеледі. Олардың 1640 жылғы жалпымонғол құрылтайынан кейінгі бас мақсаттарының бірі қазақ даласын басып алу арқылы жайлау жерлерін кеңейту еді. Орыс елшілері, соның ішінде атаман Гаврила Ильин, 1643 жылы қазақ даласына жасалған ойраттардың екінші жорығына куә болды. Жоңғарлармен бірге хошут тайшысы Аблай мен хотогойттардың алтан ханы Омбо-Эрдени де Қазақ хандығына қарсы жорыққа қосылады. Жорықтың басында ойраттар жеңіліске ұшырағанымен, қазақ жерлерінің батысында біраз жерді басып алады. Сол 1643 жылы болған шайқастардың бірінде ІІ Жәнібек хан қайтыс болады да, Есім ханның кенже ұлы Жәңгір Қазақ хандығын билей бастайды.
ІІ Жәнібек Түркістан қаласындағы Қожа Ахмет Яссауи кесенесінде жерленген.[4]
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||
Дереккөздер
[өңдеу | қайнарын өңдеу]- ↑ Атыгаев. Н. Б. Казахское ханство: очерки внешнеполитической истории XV—XVII веков.. — Алматы: Евразийский научно-исследовательский институт МКТУ им. Х.А. Ясави, 2023. — С. 55. — 225 с. — ISBN 978-601-7805-24-1.
- ↑ Султанов Т. И. Поднятые на белой кошме: потомки Чингиз-хана. — Алматы: Дайк-Пресс, 2001. — С. 222. — 273 с. — ISBN 9965-441-46-4.
- ↑ Т. С. Жумаганбетов. Хан Жанибек II в истории казахского государства XVII в. articlekz.com. Вестник КазНУ (2012).
- ↑ ЖАНИБЕК ХАН ЕСИМ УЛЫ | Государственный историко-культурного музей-заповедник "Әзірет Сұлтан". Государственный историко-культурный заповедник-музей "Азрет Султан" (27 марта 2020).