Әбілмәмбет хан
| Әбілмәмбет хан | |||
| Лауазымы | |||
|---|---|---|---|
| |||
| 1740 — 1771 | |||
| Ізашары | Болат хан | ||
| Ізбасары | Абылай хан | ||
| Әбілмәмбет 1740 жылы Жолбарыс хан қайтыс болғаннан кейін. Ұлы жүздегі Әбілфайыз ханға бодан болуын ұсынды, бірақ Әбілфайыз бұған қарсы шығады. 1745 жылдан бастап Ұлы жүз Әбілмәмбет ханға бағынды. 1756 жылы Абылай Ұлы жүзде хан болғаннан бастап, Орта жүзге бағынды. Кіші жүз ешқашан Әблмәмбетке бағынбаған. | |||
| |||
| 1734 — 1771 | |||
| Ізашары | Сәмеке хан | ||
| Ізбасары | Абылай хан | ||
| Өмірбаяны | |||
| Діні | Ислам | ||
| Дүниеге келуі | 1690 Түркістан | ||
| Қайтыс болуы | 1771 | ||
| Жерленді | Түркістан | ||
| Әкесі | Болат хан | ||
| Балалары | Әбілпейіз хан Тәуке сұлтан Болат сұлтан Әбілтек сұлтан | ||
өңдеу  |
|||
Әбілмәмбет хан (толық есімі Әбіл-Мұхаммед-Баһадүр-хан, жазба деректерде Абдулмамет, Абулмамет, Абульмагмет, Аймамбет, Оболмамет, Abul Mamet, XVII ғасырдың аяғы — 1770 немесе 1771, Түркістан) — сұлтан, 1739 жылдан бастап Орта жүздің, ал 1748 жылдан кейін қазақтың бас ханы. Орта жүздің ханы Болаттың үлкен ұлы, Тәуке ханның немересі. Сәмеке ханның тұсында Әбілмәмбет сұлтан уақ, керей, қыпшақтардың бір бөлігін, арғын тайпасының құрамындағы атығай руларын билеген. 1723 жылы қазақ даласына жоңғар қонтайшысы Цэван Рабданның үлкен ұлы Лоузан-Шононың жорығынан кейін Сырдария өңіріне, ал 1725 жылы Бұхар хандығының иеліктеріне бет алды. 1726-1727 жылдары Әбілхайыр, Сәмеке хандардың еділ қалмақтарына, жайық казактарына қарсы бағытталған жорыққа қатысып, құрамы 500 сарбаздан тұратын топты басқарған.
1740-1741 жылдары Орта жүздің қазақтары жоңғар нояндарының жаңа жойқын соққыларына тап болды. Әбілмәмбет хан Кіші жүздің аумағына көшіп, Ілек және Жайық өзендерінің аңғарларын паналаған. Орта жүз билеушілерінің ұсынған бейбіт бітім-шартына жауап ретінде қонтайшы Қалдан Серен Әбілмәмбет пен Бараққа 1742 жылдың сәуір айында Түркістанға қайтып, Жоңғарияға аманат жіберіп, алман төлеуді талап етті. Қалыптасқан саяси жағдайға байланысты Әбілмәмбет хан талаптардың бір бөлігін орындай отырып, 1742 жылдың аяғында Түркістан аймағына қоныс аударып, ұлы Әбілпейізді Жоңғарияға аманат ретінде аттандырған.
1734 жылы көкесі Сәмекенің өлімнен кейіе таққа қол жеткізеді. Әбілмәмбет Орта жүздің хандық шекараларын дұрыс басқара алмады. Тағы Орта жүзде Жәнібек сұлтан басқарады. Ол Әбілқайырға бағынышты Орта жүздің руларын биледі.
1735 жылы Әбілмәмбет әскер басын Абылайды сайлады. Абылай Әбілмәмбетке үлкен көмек береді.
1740 және 1742 ж. Ор бекінісіне, Орынбор қаласына Орта жүздің белді старшын, сұлтандарын бастап келіп, Анна Иоановнаға ант берген. Жоңғар шапқыншылығы елге қауіп төндіріп тұрған жылдарда елдің басын қоса алмады. Алайда Абылай, Барақ сұлтандардың қазақ руларын қалмақтарға қарсы ұйымдастыруына кедергі жасамады.
1740 жылы Ұлы жүзде Жолбарыстың өлімінен кейін оның ұлы Әбілфайыз таққа отырады. Әбілмәмбет осыны пайдаланып күшпен Ұлы жүзді бағындырады. Бірақта Әбілфайыздың оң қолы Юбасар сұлтан келіспеді. Ұлы жүздің бар билігі Юбасардың қолында болғандықтан, Әбілмәмбеттің бодандығына бағынбады.
1745 жылы Абылай Юбасарады өлтіреді де, оң қол Төле би болады. Ұлы жүз тікелей Әбілмәмбетке бағынды. Ал 1750 жылы Әбілфайыз қайтыс болғаннан кейін, Төле биді таққа отырғызды. 1756 жылы Абылай Ұлы жүздің ханы болады, және Әбілмәмбетке бағынып тұрды.
Әбілмәмбет хандық құрған тұста 18 ғасырдың 30-жылдарының соңы 40-жылдарының басында, Әбілқайыр ұлы Ералы сұлтан Орта жүздің басты рулық бірлестіктерінің бірі — керейлерге билік жүргізді. 1744 ж. Әбілмәмбет өзінің жақтастарымен Түркістан қаласына көшіп кетті. Орта жүз Абылай мен Барақ сұлтандардың билігінде қалды. Әбілмәмбеттің үлкен ұлы Әбілпейіз Абылайды барынша қолдап, әкесінің соңынан ермеді.
1771 ж. әкесі қайтыс болғаннан кейін дәстүрлі құқынан өзі бас тартып, Абылайдың хан сайлануын қолдады.
Әбілмәмбет халық тарихында, хандық билігін сарқа пайдалана алмаған қайраткер ретінде белгілі. Халық шежіресінде де Әбілмәмбет ел үдесінен шыға алмаған “ақсүйек” ретінде сипатталған.
Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- Мұхтар Әуезов энциклопедиясы — Алматы, «Атамұра» баспасы, 2011 жыл. ISBN 978-601-282-175-8
- Ислам. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2010 ISBN 9965-26-322-1
- Айбын. Энциклопедия. / Бас ред. Б.Ө.Жақып. - Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2011. - 880 бет.ISBN 9965-893-73-Х
- «Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||
