Павлодар облысының табиғат және табиғи ресурстары

Географиялық жайлау

Павлодар облысы Қазақстан Республикасының солтүстік-шығыс бөлігінде Құлынды, Ертіс өңірі жазықтары мен Барабин ойпатының шегінде орналасқан. 15.01.1938 жылы құрылған. Облыс аумағы 127,5 мың км². солтүстігінде, солтүстік-шығысы мен шығысында РФ Омбы, Новосибирь облыстарымен, Алтай өлкесімен және Солтүстік Қазақстан облысымен, батысында, оңтүстігі мен оңтүстік-шығысында Ақмола, Қарағанды және Шығыс Қазақстан облыстарымен шектеседі. Облыс аумағында 3 қала, 8 қала типтес поселке бар. Әкімшілік орталығы – Павлодар қаласы.

Жер бедері және гидрологиясы

Аумақ жерінің беті бір текті емес, себебі екі геоморфологиялық облысты – Батыс Сібір ойпаты мен Сарыарқаны қамтыған. Павлодар облысының аумағы геологиялық жағынан палеозой дәуірінен бұрын басталып, осы кезге шейін жалғасып келе жатқан шөгінді, магматикалық және метаморфиялық генезисінен құралған Батыс Сібір тақтасының оңтүстікке және Сарыарқаның солтүстік-шығыс бөлігіне кіреді.

Батыс Сібір тақтасының ірге тасы Қазақ қалқасынан басталып, мезозой мен кайнозой түзілімдерінің астына тез батып, Қазақстанның солтүстік шекарасында тыстың қуаты 2500-300 м. құрайды.

Мезозой-кайнозой тыстардың негізіне триас шөгінді жатады. Үстіндегі континентальды шөгінділер жоғары, орта-жоғары триас, төмендегісі юра жүйесіне кіреді. Қызыл-қоңыр және жасыл-сұр құм-тастардың, конгломераттардың, қара сазтастар мен құмайтастардың, қоңыр көмірдің жалпы қуаты – 900-1500 м-ге дейін. Павлодар қаласының аумағында юра шөгінділері аймағы ондаған-жүздеген шаршы километр болатын жеке мульдалар, грабендер, синклиндер құрайды.

Бор жүйесі кезінде аумақ шөгір, оған теңіз трангрессия жолағы жақындаған. Тау жыныстарының арасында жағалау маңы аймақтарында құм шөгінділері, көбіне глауконитпен, барынша терең тұстарында әктасты балшықтар, әксаздар, құмайтастар басым. Теңіз фаунасының мол шөгінділері кездеседі. Төрттік түзілімдер Ертіс өңірінде байқалады, ойыстарда олардың қуаты 200 м-ден асады. Сары-бурыл және бурыл-сұр құмайтасты балшықтар мен карбонатты қосындылармен балшықты құмайтастар, қоңыр саздақтар кең дамыған.

Қазақ қалқанын жоғары триасты түзілімдерден құралған мульдар мен грабен-мульдалар орналасқан герцендік іргетастың ауқымды көтерілуі мен неогендік және төрртік түзілімдер жатқан жазық аудандар, сондай-ақ неогенді және ширек түзілімдерге толы кең алқаптар құрайды. Оларды кей жерлерінде биік емес тау тізбегі, ұсақ шоқырлар мен аласа таулар түріндегі кездесетін көне тау жыныстары бөліп тұр.

Палеозойдың баяғы – мезозойдан басында Павлодар облысының аумағында геосинклинді дамытудың ұсақ кезеңі аяқталды. Жер қыртысының өзгеруінің – қатпарлықтың, магнетизмнің, пневмато-гидротермалды үрдістердің нәтижесінде жаңа (эпицерциндік) Батыс Сібір платформасы пайда болды. Павлодар облысына жататын барлық аумақ триастың басында құрғап бітті. Теңіз бассейндері тартылып, герциндік тау ғимараттарының пенепленденуіне қарай туған денудациялы жазық түріне енді.

Жас платформаның геологиялық дамуын үш кезеңге бөлуге болады. Трас пен юраны қамтитын ерте кезең қозғалмады, алайда платформалы тектоникалық режимді боды. Бұл – шағын аймақты ішкіконтиненталды ойыстардың пайда болу кезеңі, денудациясы кезінде дөрекі уатылатын шөгінділер – конгломераттар мен құмтастар жинақталды.

Юрада теңіз трансгрессиясы Қазақстанның оңтүстік-шығыс бөлігін қамтыды, Қазақ қалқаны пайда бола бастады.

Екінші кезең – мел мен палеоген теңіздің эпиконтинентальды трансгрессиясы тән жаңа платформаның ең жоғары тұрақтану уақыты. Осы кезеңнің шөгінділерін шойылудың, мору қыртысының өнімі – ақ кварцты құмдар, ақ, көк, қызыл түсті және шұбар балшықтар тән. Палеогеннің соңы, неоген және төрттік уақыт тектонды қозғалыстардың жандануымен белгілі. Облыс рельефінің негізгі түссызығы климаттың өзгеруімен, тектондық қозғалыстармен және Батыс Сібірдің мұздануымен байланысты эрозиялы-дендациялы аккумуляциялық үрдістердің ықпалымен төрттік уақытта пайда болды. Су тасқындары мен желдің аккумуляциялық қызметі жер бетінің құрылуында басты роль атқарды.

Павлодар облысының жер беті оңтүстіктен солтүстікке қарай еңіс келеді, теңіз деңгейінен максималды шамасы облыс бойынша оңтүстікке, 350, солтүстікке 100 м, Павлодар қаласында 140-145 метрден аспайды.

Облыс аумағының оңтүстік-шығыстан солтүстік-батысқа қарай аумағын Ертіс өзенінің кең аңғары кесіп өтеді. Аумақтың сол жағалау бөлігі Ертіс-Есім, оң жағалауы Ертіс-Обь өзенаралық бассейніне жатады. Павлодар қаласынан Омбы қаласына дейін шығыс жағынан Құлынды жазығына, ағыстың төменгі жағында Барабин ойпатына жалғасатын жон жатыр.

Құлынды жазығы Сібірдің оңтүстік батысына Ертіс пен Обь өзенаралығында. Жазықтың солтүстік және шығыс бөліктері Ресейдің (Алтай өлкесінің) аумағында. Тек батыс және оңтүстік шеті Қазақстанның (Павлодар мен Шығыс Қазақстан облысы) шегіне кіреді. Құлынды жазығы – абсолютті биіктігі 130-200 м. ойпақты жазық. Үстіңгі 15-20 метрі графий мен мамбатас араласқан төменгі – орта аллювий құмдары. Жаппай өңірлік сутірек болып табылатын неоген балшықтары төселген. Жазық жақсы құрғаған. Ауа райы континенттік.

Климаты

Орташа температура қаңтарда шамамен -18°С, шілдеде шамамен +21°С. жылдық жауын-шашын саны 240-260 мм. Ылғалдық коэффициенті 0,4-0,5-тен аспайды. Жері қара сарғылт саз балшықты. Қарағайлы алқаптың жері шылады, алтын түстес құмды. Орман жердің құнарлығын қорғайды.

Обь пен Ертіс өзен аралығы Барабин ойпатын алып жатыр. Ойпаттың көп бөлігі Ресей аумағында. Қазақстан шегінді Павлодар облысының солтүстік-шығыс бөлігінде ғана. Барабин ойпаты палеозой іргетасы 2500-300 м-ге дейінгі тереңдікте жатқан Ертіс синеклизіне оңтайланған. Тас кендері кайнозойдың аллювийлі, флювиогляциалды және өзен-аллювийлі құм басшықты түзілімдермен көмкерілген. Төрттік түзілімдердің құмды-балшықты қалыңдығы 5-12 м. Барабин ойпатының жалпақ толқынды рельефі таяз көл-көлтабанды ойпаттармен, көне суағарлардың сирек қолаттарымен және солтүстік-батысқа созылған жалдар жүйесімен күрделенеді. Жалдардың биіктігі 5-8 м. шегінде. Барабин ойпатының абсолютті биіктігі 100-120 м., шығысқа қарай көтеріледі. Ауа райы континентті. Орташа температура қаңтарда -19-20°С, шілдеде +19-20°С, жауынның жылдық саны 300 мм. Ылғалдық коэффициенті 0,5-0,6.

Жалдар арасындағы қолаттар мен қазаншұңқырларда батпақ пен көлдер көп. Барабин ойпатына түрлі шөпті-селеулі далалармен, дала жайылымдарымен және ойпатты батпақтармен аралас келетін шоқ қайыңдар тән, сор мен мибатпақтар көп. Аумақтың Барабин бөлігі табиғи жайылым мен шабындық ретінде пайдаланылады.

Ертіс-Есім өзенаралығында Қазақстан (Павлодар, Шығыс Қазақстан, Солтүстік Қазақстан облысы) мен Ресейдің (Омбы, Түмен облысы) аумағын қамтитын сатылы жазық. Жазықтықтың абсолютті биіктігі оңтүстік-батыс шетінен Ертіс өзенінің аңғарына қарай және ағыстың төменгі бағытында 200 м-ден 110-120 м-ге дейін төмендейді. Ертіс өңірі жазығы Батыс Сібір эпигерцинді платформасының синеклизіне сәйкес келеді.

Қатпарлы палеозой іргетасы 1000-1300 м-ден асатын тереңдікке түсіп, түзілмелі мезо-кайнозойдың мықты қабатымен жабылған. Шөгінді тыстың жоғарғы беті көне және қазіргі Ертіс террасаларының сериясын жасақтайтын құмды және құмды-гравийлі төрттік аллювийден құралған. Ертіс өңірі жазығына жағалық шағыл тасты қырқалар мен тұйық қазаншұңқырлар жүйесі тән. Ауа райы континентті. Орташа температура қаңтарда шамамен -18°С, шілдеде +21+22°С. жауын-шашынның жылдық саны солтүстікте 270 мм, оңтүстікте 220-230 мм. Ылғалдық коэффициенті солтүстікте 0,5-тен 0,55-ке, оңтүстікте 0,35-тен 0,4-ке дейін азаяды. Өзен жүйесі нашар дамыған, таяз тілінген, өзендер аралығында көлдер көп. Жалғыз ірі өзен – Ертіс. Ірі көлдер Жалаулы, Шүрексор, Маралды тұзды болып келеді. Ертіс өңірінде жалпақ толқынды көне аллювий жазықтарының құмды-дала ландшафтары басым. Ертіс өңір жазығының құмды далаларының елеулі бөлігі жыртылған.

Жайылымдық ресурстарға бай. Өзен жайылмаларында ең бағалы жем-азық шабындықтары. Облыстың солтүстік шығысында протерозой тау жыныстарынан қаланған ұсақ шоқырлар орналасқан. Жазық шоқырларының абсолютті белгісі теңіз деңгейінен 30-50 м. аралығында. Шоқы баурайлары жайпақ, иілген және дөңесті-ойысты. Сондай-ақ Павлодар облысының аумағында Баянауыл массиві орналасқан. Бұл – абсолютті белгілері 500-ден 1026 метрге дейінгі, қалың протерозой жыныстарынан, негізінен метаморфа тау жыныстарынан қаланған аласа таулар. Әкімшілік жағынан тау рельефі Баянауыл, Май аудандарына, Екібастұз ауданының ауылдық аймағына кіреді. Бұл аудандардағы таулар Сарыарқаның шеті болып табылады. Таулардың пайда болуы 2 млн. жылдан көп бұрын балқыған магманың жерге енуімен байланысты. Бұзылудың салдарынан абсолютті биіктігі жағынан аласа таулар әртүрлі пошымда. Облыстың ең оңтүстігінде Қызылтау тауы орналасқан, шыңдарының бірі Әулие (1055 м) Павлодар облысының ең биік нүктесі болып табылады.Қарақуыс (764 м), Қойтас (789 м), Жуантөбе (703 м), Найзақара (719 м) – жеке шоқылар. Қызылтауда ірі Қызылтау зоологиялық қорығы орналасқан.

Қызылтаудан солтүстікке қарай Мысықбай (471 м), Қамбаба (452 м), Сарыжал (441 м), Бүркітті (506 м), оңтүстік-батысына қарай Жемтау (959 м), батысында Гүлсары орналасты. Май ауданының таулары: Қалмаққырған (547 м) (таудың атауы тарихи оқиғалармен байланысты), Қызыладыр (296 м), Балақайыңды (353 м), Теміртау (270 м) және басқалары. Екібастұз қаласының ауылдық аймағында: Балаарқалық (437 м), Байахмет (339 м), Бараншоқы (470 м), Бозбел (374 м), Жаман-Бөкенбай (486 м), Көктөбе (480 м), Мұзбел (475 м) және басқа таулар.

Сілтемелер

1. С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті Мұрағатталған 19 маусымның 2008 жылы.