Сәбіз
Сәбіз | ||||||||||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Daucus carota
| ||||||||||||||||||||
Ғылыми топтастыруы | ||||||||||||||||||||
| ||||||||||||||||||||
түрлері | ||||||||||||||||||||
25 түрі белгілі |
Сәбіз (лат. Daucus) – шатыршагүлділер тұқымдасына жататын екі, бір не көп жылдық шөптесін өсімдіктер туысы.
Барлық жерде өседі. Азықтық және асханалық сұрыптары бар. Асханалық сұрпы онша ірі емес, тамыр жемісі жұмсақ , қантты. Асханалық сұрыптарының ең таңдаулысы Нантская 4, Витаминная 6, Лосиноостровская ІЗ. Сәбіз республиканың көпшілік облыстарында өсіріледі. Оның егіс көлемі 5 мың гектарға жуық . Гектарынан 120 центнерден өнім алынады. Қазақстанда аудандастырылған негізгі сұрыптары: Бирючекутская 414, Витаминная 6, Консервная, Мирзои сарысы 304, Мирзои қызылы 228, Нантская 4, Шантанэ 2461. Жаңа жиналған сәбіз — құнарлы тағам. Адам организмінде тез арада А витаминіне айналатын каротин құрамы (6—9 мг %), басқа көкөністердегіден көп. Әсіресе балаларға өте пайдалы. Сәбізді ең дұрысы 0 градус С температурада сақтаған жөн. Сәбізді жаңа жиналған күйінде де, кептіріп те, өңдеп те пайдаланады, оны сұйық және қою тағамдарға, соусқа, винегретке т. б. қосады. Сәбіз шырынының езбесінің т. б. диеталық және емдік қасиеті бар. Кептірілген сәбізді сорпаға, борщқа, щиге т. б. көкөніс тағамдарына қосады (пайдаланар алдында 30 минуттей салқын суға салып жібітеді). Сәбізді тураған, тұтастай және үгітілген күйінде тамаққа қосады. Сәл қуырылған не қақталған (қабыршақтанғанша) сәбізді ыстық сорпаға қосса дәмі мен иісі жақсарады. Майға қуырылған сәбізді сорпаға не соусқа әзір болардан 15—20 минут бұрын салып дәмін кіргізеді, витаминдерін байытады. Сәбізге май қотанда, оның құрамындағы каротині еріп, жақсы сіңеді.
Ботаникалық сипаттамасы.
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Сәбіз – сабағыныңбойы 1 метрге дейін жететеін, екі жылдық шөп тектес өсімдік. Бірінші жылы жуан тамырынан бірнеше жапырақ шығады, ал екінші жылы сабағы өсіп шығып, гүлдеп, тұқым береді. Сәбізді ботаникалық тұрғыдан аса сипаттаудың қажеті жоқ, себебі ол көпшілік қауымға белгілі мәдени өсімдік. Қазақстанның оңтүстігінде өсіріледі. Дәрілік шикізат ретінде және витаминдік дәрі ретінде өсімдіктің түбір түйнегі мен дәні – тұқымы күз кезінде жинап алынады.
Химиялық қасиеті.
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Оның тамыр – жемісінің құрамында каротин, В тобындағы витаминдер, крахмал, қант, А витамині, азотты заттар, минералды тұздар, флавноидтар, органикалық қышқылдар бар. Дәндерінің құрамында эфир майлары және флавоиол қосындылары, каротин бар.Сәбіз құрамында қант, ақуыз, пектин заттары, минерал тұздары (калий, натрий, фосфор) және организмге қажетті басқа да заттар бар.[1] [2]
Өсімдік туралы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Сәбіз – негізінен екіжылдық өсімдік. Бірінші жылы жапырақ түзуші ортасы мен тамыры өссе, екінші жылы ғана тұқымы пайда болады. 60-қа жуық түрі Африка, Аустралия, Жаңа Зеландия және Америкада кең тараған. Тамыр жүйесі жақсы дамыған, еттілігі мен түріне қарай ұзартылған конус, цилиндр пішіндес болады және салмағы 30 граммнан 300 граммға дейін жетеді. Түсі ақ, ақшыл сары, қызыл-сары болып келеді. Ең алғаш сәбіз Ауғанстанда өсірілген. Осы елде сәбіздің ең көп түрі тіркелген. Сәбіздің барлық дерлік мәдени түрі оның табиғи немесе жабайы түрінен селекция нәтижесінде алынған. Дегенмен, сәбіздің алғашқыда тамыры үшін емес, хош иісті жапырақтарына бола өсірілгенін айта кету керек. Сәбіздің мәдени түрі Еуропаға тек X-XIII ғасырларда келген. Көптеген кітаптарда сәбіздің сол кезеңнен бастап қана тағам ретінде қолданылғаны жайлы деректер бар. Сәбіздің құрамында каротиндор-каротин, фитоен, фитофлуен, ликопин; В, В2 витаминдері, аскорбин қышқылы, 3-15 % мөлшерінде қант, және аз мөлшерде эфир майы бар.
Қолданылуы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Сәбіздің тамыры жеуге жарамды, және ол тағам индустриясында үлкен орын алады. Сонымен қатар сәбіз медицинада да қолданылады. Көбінесе, авитаминозды емдеуде үлкен сұранысқа ие. Көмірсутек айналымын қалпына келтіріп, жасуша аралық қышқыл түзу процесіне қатысады және иммунитетті арттырады. Сәбіз тұқымдарынан алынған эфир майы косметика саласында пайдаланылады.
Мал дәрігерлігінде қолданылуы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Мал дәрігерлігі практикасында сәбіздің тамыры витаминдік азық ретінде асыл тұқымды бұқаларға, айғырларғы, қошқарларға беріледі. Оны ұсақтап, жемге араластырып береді. Малға күндік берілу мөлшері : бұқа мен айғырға – 0,5 – 1,5 кг, қошқарға - 0,3 – 0,8 кг. Сәбіз жапырағын да малға дәреумендік азық ретінде беруге болады. Оның тұқымдық дәнінен жасалған тұнба ( 1:10 ) малдың асқазан – ішек жұмысын жақсартуға, ішектегі желді айдауға, бүйректегі, қуықтағы тасты шығаруға пайдаланылады.
Сәбіз төресі
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Сәбіз төресі. Тазартылып, жуылған сәбізді жұмсарғанша (ең дұрысы бұға) пісіреді, сонан соң ұсақтап үгеді де, оған қою сүт, тұз, қажетінше қант қосып, қайнатады, жақсылап араластырады. Езбеге қаймақ не сары май қосып, ыстықтай дастарқанға қояды. Табақшадағы езбенің жиегіне қытырлақ нан (сүт, жұмыртқа, қант қоспасына батырылған нанды майға қуырып алады) қойса тіптен жақсы. 500 г тазартылған сәбізге: 1 стақан сүт соусы, дәмі татығанша қант пен тұз керек.
Бұқтырылған сәбіз
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Бұқтырылған сәбіз. Тазартылып, жуылған сәбізді сопақшалап не төртбұрыштап кесіп, кастрөлдегі ыстық суға салады да, оған қажетінше сары май, қант, тұз қосады. Ыдыстың қақпағын жауып, жұмсарғанша бұқтырады. Осыдан кейін ыстық сүт құйып, ұнға шыланған сары май (2 шай қасық) қосады да, үнемі араластыра отырып қайнатады. Мұны әртүрлі қою тағамға гарнир ретінде немесе сары маймен, қуырылған нанмен бірге жеуге де болады. 500 г тазартылған сәбізге: і ' / г стақан сүт, 6 шай қасық ыстық су, қажетінше сары май, тұз, қант қажет
Асбұршақ қосылған сәбіз.
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Тазартылып, жуылған сәбізді төртбұрыштап кесіп, кастрөлге салады да, оған 3 ас қасық консервіленген асбұршақ суын және сары май қосып, ыдыстың қақпаған жауып, жұмсарғанша бұқтырады. Сонан соң оған асбұршақ, тұз бен қант (қажетінше), сүт, ұн себілген (3 шай қасық) сары май қосып, үнемі араластыра отырып, 8—10 минут қайнатады. 500 г тазартылған сәбізге: 11 /2 стақан сүт, 6 шай қасық сары май, 250 г консервіленген асбұршақ қосылады
Сәбіз котлеті
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Тазартылып, жуылған және үгітілген сәбізді кастрөлге салып, оған ыстық сүт, 1 шай қасық сары май, аздап қант ('/г шай қасық) қосып, баяу жанған отқа қойып, жұмсарғанша бұқтырады. Сонан соң араластыра отырып, жарма себеді де, қоюланғанша (үнемі араластыра отырып) қайнатады. Піскен қойыртпақты сәл суытып алғаннан кейін, оған шикі жұмыртқа, тұз қосып жақсылан араластырады да, ыстықтай котлет жасап, қытырлақ нан ұнтағына аударыстырып, майға қуырады. Дастарқанға қояр алдында котлетке май не қаймақ, сүт не қаймақ соусын қатады. 500 г тазартылған сәбізге: 3/4 стақан сүт, 21 /2 асқасық жарма, 2 жұмыртқа, 3 ас қасық, сары май қажет.
Сүзбе қосылған сәбіз запеканкасы.
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Сәбіз котлеті секілді әзірленген қойыртпаққа, сүзілген не ет тартқыштан өткізілген сүзбе, қант, жұмыртқа, тұз қосып, осының барлығын араластырады. Содан кейін оны ішін маймен сылап, қатқан нан ұнтағы себілген табаға салып, бетін тегістеп, нан ұнтағын сеуіп, май бүркіп, баптағаннан кейін, бу пешіне қойып, қызылкүрең тартқанша (20—25 минут) пісіреді. Запеканканы дастарқанға әкелгенде, қаймақты не қаймақ соусын бөлек қояды. 1 кг тазартылған сәбізге: 500 г сүзбе, 3 ас қасық жарма, 3 жұмыртқа, 3 ас қасық қант, 3 ас қасық сары май, 3 ас қасық кепкен нан ұнтағы керек.
Алма қосылған сәбіз (шикідей)
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Сәбізді ірі үккішпен үгіп, оған ұсақтан туралған алма, лимон шырынын, цедра, қант қосып, мұның барлығын жақсылап араластырады. Лимон шырынының орнына апельсин шырынын да пайдалануға болады. Мұны салқын ет тағамдарына тұздық, не гарнир ретінде пайдаланған жөн. 300 г сәбізге: 300 г алма, 2 лимон, бір шымшым тұз, 2 ас қасық қант қажет. Ақжелкен қосылған сәбіз. Сәбізді үккішпен үгіп, оған ақжелкен мен сірке суын қосады. Оны пісірілген етке, қуырдаққа, котлетке т. б. тағамдарға қосып жейді. 200 г сәбізге: 4 ас қасық езілген ақжелкен, сірке суын қосқан 1 /в стақан су, қажетінше тұз бен қант қажет.[3] [4]
Сәбіз туралы тақпақ
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Көкөніс бұл қалаулы,
Жасамас онсыз палауды.
Сілтемелер
[өңдеу | қайнарын өңдеу]- Гүлстан, өсімдіктер туралы сайт Мұрағатталған 20 ақпанның 2012 жылы.
Дереккөздер
[өңдеу | қайнарын өңдеу]- ↑ Қазақстанның дәрілік өсімдіктері. Іскендіров Әбіш. Алматы "Қазақстан" 1982, 188 бет.
- ↑ Пайдалы өсімдіктерді мал дәрігерлігінде қолдану. - Алматы: Қайнар, 1988. - 248б.
- ↑ Шаңырақ : Үй-тұрмыстық энциклопедиясы. Алматы : Қаз.Сов.энцикл.Бас ред., 1990 ISBN 5-89800-008-9
- ↑ Қ 74 Құлжабаева Г.Ә.;«Өсімдіктер әлемі» оқу-әдістемелік кешені, Көкөністер: Дидактикалық материал.- Алматы, 2011. - 16 б, ISBN 978-601-7237-33-2
Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
Шәріпбаев Н. Малдың тыныс алу мүшелерінің ауруларын емдеу үшін қолданылатын дәрілік өсімдіктер // сәбіз — "Қайнар", 1988. — Б. 210. — (Пайдалы өсімдіктерді мал дәрігерлігінде қолдану). — 5700 таралым. — ISBN 5 - 629 -00074 - 5.
Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет. |