Саха Республикасы
Координаттар: 66°24′ с. е. 129°10′ ш. б. / 66.400° с. е. 129.167° ш. б. (G) (O) (Я)
| Ресей Федерациясының субъектісі | |||||
|
Саха Республикасы (Якутия) | |||||
| |||||
|
| |||||
|
Елордасы |
Якутск | ||||
| 1-ші | |||||
|
Барлығы |
3 083 523 км² | ||||
|
Барлығы |
▼955 580 (2013) 0.31 адам/км² | ||||
|
Барлығы, ағым. баға |
384,7 млрд руб. (2010) 320,8 мың руб. | ||||
| Қиыр Шығыс | |||||
| Қиыр Шығыс | |||||
| Орысша, Сахаша | |||||
|
Президент |
Егор Борисов | ||||
|
Үкімет басшысы |
Галина Данчикова | ||||
| 14 | |||||
| RU-SA | |||||
| MSK+6 (UTC+10) MSK+7 (UTC+11) MSK+8 (UTC+12) | |||||
.svg)
_Republic_(2008-03).svg)
Саха Республикасы (сах. -{Саха Өрөспүүбүлүкэтэ}-; орыс. Республика Саха) — Ресей Федерациясының құрамдас бөлігі. Елордасы — Якутск қаласы. Якутия көлемі бойынша ауданы бойынша әлемдегі сегізінші мемлекет - Аргентинадан асып түседі. Алайда республиканың халқы миллионнан аз, бұл ондағы халықтың тығыздығын Ресейдегі ең төменгі деңгейге айналдырады (тек Чукотка және Ненец аутономиялық округтері мен Магадан облысы аз тығыздыққа ие). Бұл сонымен қатар климаттық тұрғыдан әлемдегі ең суық жерлердің бірі: Солтүстік жарты шардың суық полюсі осында орналасқан.
Жағрапиясы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Сібірдің солтүстік-шығыс бөлігінде орналасқан. Жерінің аумағы — 3,1032 миллион км² бойынша — Ресей Федерациясының ең үлкен субъектісі әрі Нунавут Канаданың Солтүстік-батыс территорияларынан бөлінгелі бері — дүние жүзіндегі ең ірі әкімшілік-аумақтық бірлік.
Саха елі 3 уақыт белдеуінде орналасқан. (Үлгі:MSK+6 — батыс бөлігі, Якутскіні қоса, Үлгі:MSK+7 — орталық бөлігі, Новосибир аралдарын қоса, Үлгі:MSK+8 — шығыс бөлігі.
Якутия - табиғи-ресурстық экономикалық әлеуеті жоғары аймақ. Экстремалды климаттық жағдайлармен танымал мекен: қыс әлемдегі барлық аймақтардың ішінде ең суық, тұрақты халқы жоқ немесе шамалы.
Мемлекеттік тілдері: якут және орыс тілдері. Республика Конституциясына сәйкес солтүстіктің байырғы халықтары тұратын жерлерде бұл халықтардың тілдері ресми болып табылады.
Якутия аумағының 40% - дан астамы Солтүстік арктикалық шеңберден тыс орналасқан. Якутия аумағында Жаңасібір, үлкен және кіші Бегичев, Аю аралдары жатады.
Якутия - Ресейдің ең өзенді (700 мың өзендер мен өзендер) және көлді (800 мыңнан астам) аймақтарының бірі. Оның барлық өзендерінің жалпы ұзындығы шамамен 2 миллион км құрайды,ал олардың әлеуетті гидроэнергетикалық ресурстары жылына шамамен 700 миллиард кВт / сағ құрайды. Ең ірі кеме жүзетін өзендер: Өлөне (ұзындығы — 4400 км), Бүлу (2650 км), Оленек (2292 км), Алдан (2273 км), Колыма (2129 км), Индигирка (1726 км), Олекма (1436 км), Анабар (939 км) және Яна (872 км).
Республика аумағында ірі көлдер — Бустах, Лабынқыр және т. б. бар.
Саха (Якутия) аумағының көп бөлігі солтүстігінде орман-тундра және тундра аймақтарымен алмастырылатын орта Тайга аймағында орналасқан. Топырақ негізінен мұзды-тайга, сазды-орман, аллювиалды-шалғынды, таулы-орман және тундра-глей. Ормандар аумақтың 4/5 бөлігін алып жатыр. Шалғындар өзен аңғарларында және аластарда кең таралған. Таулардың жағалауы мен шыңдарында бұталы шөптесін өсімдіктер мен қыналар бар. Орман қорының ауданы 255,631 млн га 2,55 млн км², орман алқабы 193,365 млн га. Якутия мен Красноярск өлкесінің орман қорларының жалпы ауданы 423,73 млн га немесе 4,237 млн км² құрайды.
Тарихы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Якутияның тарихы ежелгі дәуірден бастау алады. Ерте археологиялық олжалар аумақтың тас дәуірінде қоныстанғанын көрсетеді. Көптеген ғасырлар бойы бұл жерлерді әртүрлі этникалық топтар, соның ішінде якуттар, эвенкітер, орыстар және басқа халықтар қоныстанды.
Алайда Якутия тарихындағы ең маңызды оқиға якут мәдениеті мен якут халқының қалыптасуы болды. Түркі тайпасы якуттар бұл жерлерге XIII ғасырда қоныс аударды. Олар мал шаруашылығына, аң аулауға және балық аулауға негізделген ерекше өмір салтын дамытты. Якуттар өздерінің басқару жүйесі мен мәдениетінде әлі күнге дейін сақталып келе жатқан әлеуметтік құрылымдарды құрды.
XVII ғасырда Якутия Ресей мемлекетінің құрамына кірді. Бұл орыс қоныстанушыларының пайда болуына және аймақтағы орыс ықпалының кеңеюіне әкелді. Сонымен бірге якуттар орыс қоғамына интеграцияланғанына қарамастан өздерінің мәдениетін, тілін және әдет-ғұрыптарын сақтап қалды.
XIX ғасырда Якутияда алтын табылды, бұл алтын ағынын тудырды және әртүрлі елдерден көптеген авантюристер мен кәсіпкерлерді тартты. Бұл кезең аймақтың қарқынды экономикалық өсуіне және дамуына әкелді.
Кеңестік кезеңде Якутияда айтарлықтай өзгерістер болды. Индустрияландыру және ұжымдастыру жүзеге асырылды, бұл экономика мен инфрақұрылымды жаңғыртуға әкелді. Осы өзгерістермен бірге якут мәдениетін сақтау және насихаттау жаңғырды.
1922 жылдан 1991 жылға дейін созылған Кеңес өкіметі кезеңінде Якутия айтарлықтай өзгерістер мен дамудан өтті.
Кеңес дәуірінің басында Якутияда ауыл шаруашылығын ұжымдастыру жүргізілді. Бұл колхоздар мен совхоздардың құрылуына, сондай-ақ жерді пайдалану жүйесінің өзгеруіне әкелді. Өңірді индустрияландыру бойынша іс-шаралар жүзеге асырылды, нәтижесінде тау-кен, орман және мұнай-газ өнеркәсібі дамыды.
Якутиядағы ең маңызды тарихи оқиғалардың бірі аймақтың бай табиғи ресурстарын игеру және дамыту болды. 1932 жылы әлемдегі ең ірі гауһар кен орындарының бірі табылды, бұл гауһар өндірісінің құрылуына және Мирный қаласының құрылуына әкелді. Сондай-ақ, Якутияда алтын, көмір, мұнай, газ және басқа да пайдалы қазбалардың ірі кен орындары бар.
Кеңес өкіметі Якутияның Әлеуметтік және мәдени өміріне айтарлықтай өзгерістер енгізді. Білім беру, денсаулық сақтау және мәдениетті дамыту бойынша жүйелі жұмыс жүргізілді. Аймақта жаңа мектептер, университеттер, ауруханалар мен мәдени мекемелер құрылды. Білім беруді тарату және мәдени әртүрлілікті қолдау Кеңес өкіметінің басым міндеттерінің біріне айналды.
Кеңес өкіметі жылдарында Якутияның дамуының маңызды аспектісі КСРО-ның басқа аймақтарымен байланыстарды нығайту және елдің экономикалық және әлеуметтік бағдарламаларына қатысу болды. Бұл инвестицияларды тартуға, көлік инфрақұрылымын дамытуға және басқа өңірлермен байланысты жақсартуға мүмкіндік берді.
1851 ж. Иркутск генерал-губернаторлығының Якут аймағы құрылған. 1922 ж. сәуірдің 27 Якут АКСР-ы құрылды. 1991 ж. желтоқсанның 28 — Якут-Саха КСР-ы, 1992 ж. сәуірдің 27 — Саха (Якутия) Республикасы.
Якутия тарихындағы жаңа кезең 1990 жылы 27 қыркүйекте мемлекеттік егемендік туралы Декларация жарияланған кезде басталды. Бұл күні Якуттік АССР Жоғарғы Кеңесі аутономияның РСФСР мен КСРО құрамындағы Якутск-Саха Кеңестік Социалистік Республикасына айналғанын жариялады.
1991 жылдың қазан айында республика Президенті лауазымы құрылды. 1991 жылдың желтоқсанында бірінші президент Михаил Ефимович Николаев болды. Сол жылы республиканың атауы Саха Республикасы (Якутия) болып өзгертілді.
2009 жылы Ресей Федерациясының Конституциялық сотының талабы бойынша Якутияның Егемендігі туралы ережелердің көбісі Саха Республикасының Конституциясында күшін жойды.
Тағы қараңыз
[өңдеу | қайнарын өңдеу] |
Ортаққорда бұған қатысты медиа санаты бар: Sakha |
| ||||||||||||||
