Қазақстандағы католицизм
Қазақстанның католиктік шіркеулері – дүниежізілік католиктік шіркеудің бір бөлігі. Мемлекеттегі католиктердің саны шамамен 182,6 мың адамды құрайды, ол шамамен барлық халықтың 1,3% пайызын құрайды. Латын дәстүрінің католиктерінен басқа, мемлекетте грек-католиктік қауымдастықтар да бар.
Тарихы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Францискан орденінің монахтардың миссионерлік сапарлары[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Католик миссионерлерінің заманауи Қазақстан территориясына келуі туралы деректер XIII ғасырға жатады. 1245–1247 жылдары франциск монахтары: Рим Папасы IV Иннокентий легаты, италияндық Джованни дель Плано Карпини және оның елші бауыры Бенедикт Моңғолия империясына саяхат жасады. Франциск Гильом де Рубруктың 1253–1255 жылдары Мүңке ханға бағытталған мақсаты Франция патшасы Киелі IX Луи және моңғол хандары арасындағы байланыстың қорытындысы болды. Бұл мақсат Орталық Азия туралы еуропалықтардың білімін кеңейтуге және миссионерлік іс-әрекеттің басталуына алып келді. Бұл жердегі басты рөл францисктерде болды. 1278 жылы ІІІ Николай Қазақстанның қазіргі территориясы мен Орта Азияға миссияны франциск орденіне тапсырды. Францисктілер Дешті Қыпшақ территориясында (Жетісудан басқа, қазіргі Қазақстан территориясын алып жатқан тарихи аймақ) өмір сүрді. Берке ханның мұрагері Мөңке-Тимурдан кең көлемді мүмкіндіктер алды. Олар кейіннен Тоқтай және Өзбек хандармен де бекітілді, сонымен қатар францисктікілер әскери қызметтен және барлық салықтардан босатылды. 1289 жылы IV Николай XIII–XIV ғасырларда Азияға жіберген ірі католиктік миссионерлердің бірі — францисктікілік Джованни Монтекорвино болып табылады. Жаңа Өсиеттің және Псалтырьдың моңғол тіліне аудармасы мен Ханбалықтағы (қазіргі Пекин) католиктік архиепархия-митрополия негізінің қалануы Джованни Монтекорвиноның іс-әрекетімен байланысты. XIII–XIV ғасырлардың шегінде францисктікілер «Codex Cumanicus» деген латын-парсы-түрік сөздігін құрастырды.
XIV ғасырдың басында Ханбалық митрополиясының негізінде Шағатай ұлысының астаналарының бірінде, Алмалықта (оның қалдықтары қазіргі Алматыдан шығысқа қарай шамамен 300 шақырымда орналасқан) католиктік епархия орнатылды. Карлино де Грассис епархияның бірінші епископы болды. XIV ғасырдың 30 жылдары Алмалықта франциск монастырының негізі қаланды. Осы уақытта XXII Иоанн «Lаetanter de vobis» деген хатты «Ұлы хан Хансидың көмекшілері — Карасмон және Йоханға» жіберді. Олар кейіннен христиан дінін қабылдады. Папа оларға епископ Ришар Бургундскийді қорғап жүруді тапсырды. Ришар Бургундский «кемелдің күйеуі» ретінде таныстырылған және «Құдай Атына арналған өте әдемі шіркеу салынған» Алмалықта епископ болып сайланды. Алмалық епархиясы оған жақсы қараған ханның өліміне дейін гүлдеп тұрды. Содан кейін Алмалықта христиандарды қудалау басталды. 1340 жылы епископ Ришар Бургундский және 6 францисктік монахтар (сонымен қатар, 3 уағыздаушы) өлтірілді. Содан кейінгі ғасырларда Қазақстан территориясында католик белгілері көрінбеді.
Ресей империясы мен Қазақстандағы католик шіркеуі[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Қазақстандағы католик шіркеуінің тарихы XIX ғасырдың ортасы мен XX ғасырдың басында, Ресей империясы кезінде жалғасын тапты. Қазіргі Қазақстан территориясында қызмет етіп жүрген патша әскерінің әскери қызметкерлері, жер аударушылар, ерікті қоныс аударғандар, Қазақстанға әкелінген әскери тұтқындар және қашқындар католикті ұстанушылар болды. Олардың арасында поляктар, литвалықтар, чехтар, немістер, француздар, латыштар, мажарлар, аустриялықтар және басқа да халықтар болды.
Қазақстандағы католик приходтары сол кезеңде Могилев архидиоцез асының (архиепархия) құрамында болды. Көбінесе солтүстік Қазақстанда өмір сүрген діндарлар бастапқыда Омбы кірістерінің уағыздаушыларынан қызмет алды, олардың көп уақыт бойы өздерінің жеке шіркеулері мен кішкентай шіркеулері болмады.
XIX–XX ғасырлардың аясында Қазақстанда бірнеше неміс жер аударушы- католиктердің мекендері пайда болды. Кейбір деректер бойынша, солтүстік-батыс Қазақстандағы католик кірістері 1848 жылы бекітілген Тирасполь епархия сының құрамына кірген, оның орталығы Саратов қаласында орналасқан.
Католик ғибадатханаларының Қазақстандағы құрылысы XX ғасырдың басында басталды. Оның куәсі ретінде Петропавл қаласында орналасқан киелі Иисустың Жүрегіне арналған католик ғибадатханасының сақтаулы түрі бар. Католик кірістерінің іс-әрекетін активациалауда көрініс тапқан белгілі бір бетбұрыс, 1905 жылғы 17 сәуірдегі дінге шыдамдылық туралы II Николайдың Жарлығынан кейін болды. Осыған орай, Католик Шіркеуінің құқығы Православтармен бірдей болды, және кірісті ұйымдастыру үшін католиктерге Православ Шіркеуінің иерархтарынан рұқсат сұраудың қажеті жоқ болды.
Қазан төңкерісі және шіркеуі[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде Қазақстанға католик әскери тұтқындар мен қашқындар көптеп келді. Қазақстандағы кейбір католиктік кірістердің саны көп болды. Мысалы 1917 жылы Петропавл қаласындағы католик кірісінде неміс, поляк және литвадан шыққан діндарлардың саны 5000-ға жуық болды. Қостанай кірісінде көптеген сиынатын үйлер мен 6000-ға жуық католиктер болды. Шығыс Қазақстанда орналасқан неміс колониясы Мариенбург те (Переменовка) 4000-дай католик есепке алынған. Осы және басқа да шіркеулік бірліктер Могилев епархиясының Омбы деканаты құрамына кірді. Осы епархияның Ташкент деканатына оңтүстік Қазақстанда құрылған кішкентай шіркеулер жатты: Верный қаласында (Алматы) орналасқан әулие Михаил Архангелге арналған ағаш шіркеу, Жаркент қаласында (Жетісу облысы) орналасқан Әулие Мария Анаға арналған тастан жасалған шіркеу, Қапал қаласында (Жетісу облысы) орналасқан әулие Рафаил Архангелге арналған шіркеу.
Большевиктер революциясынан кейін, Қазақстандағы барлық католик кірістері жабылды, ал рухани адамдар мен белсенді діндарлар репрессияға ұшырады. Көптеген кірістердің жоғалуы поляктардың Польша және Украинаға оралуымен байланысты болды.
1917 жылы Қазан төңкерісінен кейін Католик Шіркеуі, басқа діндермен қатар, өте қатал қуғынға ұшырады. КСРО-да католиктік шіркеулік-әкімшілік құрылымдардың барлығын түгелдей жою жүреді. Сонымен қатар, латын және византия дәстүрлерінің католиктік иерархиясын да жою жүреді. Тірі қалған уағыздаушылар лагерьлерге жіберіліп, қуғынға ұшырады.
Сталиндік қуғын-сүргін жылдары Шіркеу қоғамдарының өмірі[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Сталиндік репрессияның нәтижесінде, католиктер, көбісі неміс, украин және поляк ұлттарының азаматтары, Қазақстанға лагерьлерге алып келінді және қудалауға ұшырады, олардың көбісі қайтыс болды. Епископ Никита Будка және уағыздаушы Алексей Зарицкий, екі қасиетті қиналушылар әулиелер қатарына жатқызылды және қазіргі таңда мемлекетті қорғаушы әулиелердің бірі болып табылады.
Лагерьлерде жазасын өтеген көптеген уағыздаушылар жергілікті католиктерге қызмет көрсету үшін Қазақстанда қалды.
Осы уақытта Қарағандыда Александр Штауб (1961 жылға, өліміне дейін), Владислав Буковинский (1974 жылға, өліміне дейін), Михаил Стонец (Стонес) қызмет етті.
Қарағанды қаласында греккатоликтік уағыздаушылар да қызмет атқарды: жоғарыда айтылған Алексей Зарицкий, оны митрополит Иосиф Слипый резиденциясы Қарағандыда орналасқан Қазақстанның греккатоликтеріне Апостол Визиторы етіп сайлады, содан кейін Дмитрий Кузьминский (1964 жылға, өліміне дейін), епископ Александр Хира (1983 жылға, өліміне дейін), Николай (Иосиф) Шабан, Стефан Пришляк және т.б. басқалары. Тиым салуға қарамастан, греккатолик уағыздаушылары византия және латын дәстүрлерінің католиктері арасында шіркеулік қызмет жасады.
Алматы қаласында Юрий (Георг) Потерейко қызмет етті. Ақтөбеде - Томас Гумппенберг. Қостанай қаласында Александр Бень қызмет етті. Жезқазғанда қызмет еткендер: греккатолик уағыздаушысы Куцах Василий Николаевич және Онцкулис (Ойсукульс) Петерис (Петр). Сараньда - Франц (Пранас) Адомайтис және грек-католик Василий Карушенко (Ларушенко). Красноармейскіде (Тайыншада) Иосиф Кучинский қызмет етті. Жасыл Гай ауылында (Ақмола облысы) - Бронислав Джепецкий Қазақстанның басқа жерлерінде қызмет еткендер: Алоизий (Серафим) Кашуба, Августин (Антоний) Станканинец және т.б. Қазақстанда, уағыздардан бөлек, қарапайым халық та христиан дінінің куәлары болып табылды. Олардың ішінен Гертруда Детцельді айрықша атап өтуге болады, ол Қарағанды қаласындағы католиктердің діни өмірін ұйымдастыруда көп еңбек етті. Қарағандыдан шыққан Новосибирск епископы Иосиф Верт, осы әйелдің беатификациялау процесін бастады. Дәл осы діндарлардың ерлік еңбегі Қазақстандағы Католик Шіркеуінің қайтадан қалыптасуының себебіне айналды.
Қарағанды Қазақстан және Орта Азия католиктері үшін кеңестік кезеңде рухани орталық болды. 1977 жылға дейін құдайға қызмет көрсету құпия түрінде жүргізілді, 1977 жылы Қарағанды қаласында католик кірісін салуға рұқсат берілді. Кеңес биліктерінен ресми рұқсат алып, уағыздаушы Альбинас Думбляускас пен греккатолик епископы Александр Хироймен бірге діндарлар 1978 жылы әулие Иосифке арналған ғибадатхана салды. Қарағанды қаласында Альбинас Думбляускас еркектерге арналған жерасты новициат жасады. Олардың тәрбиеленушілері кеңес заманының өзінде Ригадағы католиктік рухани семинарияда оқи бастады. Альбинас Думбляускаспен бірге Қарағандыға бірнеше монах әйелдер келді. Альбинас Думбляускас әкей сонымен қатар, Евхаристиядағы Иисусқа қызмет көрсетуші сіңлілер Конгрегациясынан да монах әйелдерді Қарағандыға шақырды және оларға жергілікті борыштарды берді. Қарағандыдан Евхаристтерге 26 монах әйелдер түсті.
Кеңес заманының соңында, қазақстанның өзінен шыққан уағыздаушылар мен монах әйелдер Қазақстандағы осы дін куәларының орнына келе бастады.
Тәуелсіз Қазақстандағы шіркеудің тарихы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
90 жылдардың басында, Қазақстандағы Католик Шіркеуін дұрыс функциялау мүмкіндігі туғаннан кейін, 1991 жылғы 13 сәуірде папа ІІ Иоанн Павел Қазақстан Республикасы территориясында Қарағандылық Апостол Әкімшілігін бекітті. Дәл осы күні, 1991 жылғы 13 сәуірде Ян Павел Ленга бұл Әкімшіліктің Апостол Әкімшілігі болып сайланды. Қарағандылық Апостол Әкімшілігінің рухани қамқорлығы, Қазақстаннан басқа, Орта Азияда: Өзбекстан, Қырғызстан және Түрікменстанда уақытша шашылған католик қауымдастықтарына да таралды. Орталығы Қарағандыда орналасқан Апостол Әкімшілігі кеңес кезіндегі, Қазақстан және Орта Азия деңгейіндегі бірінші католик құрылымы болып табылады. Нәтижесінде ол, Архиепархия мен бірге митрополит мінезді заманауи құрылымға айналды, және оған екі Епархия және бір Апостол Әкімшілігі бағынды.
1995 жылдың тамызынан бастап «Кредо» деген ай сайынғы газет шығарыла бастады.
1997 жылдың 29 қыркүйегінде Өзбекстан, Тәжікстан және Түрікменстан католиктері, ал 1997 жылдың 22 желтоқсанында Қырғызстан католиктері де, – «Sui iuris» (өзінің құқығы) миссиясының мәртебесін алды.
1997 жыл 7 қазан – Қарағанды қаласында католиктік Рухани Семинарияның “Redemptoris Mater” ресми негізделуі. Ол 1998 жылы 16 шілдеде толығымен жаңартылды және «Мәриям – Шіркеудің Анасы» Епархияаралық Жоғары Рухани Семинариясы деген атқа ие болды.
«Мәриям – Шіркеудің Анасы» Епархияаралық Жоғары Рухани Семинариясы католик діні бойынша жоғары білімді мамандар даярлайды.
1998 жылғы 7 сәуірде Қарағанды қаласында Жалаңаштарды Тамақтандыру ғибадатханасы ашылды. Ол Киелі үштікке және Мария Ананың бейкүнә екіқабат болуына арналған. Тереза ана Калькутталық монах әйелдері кедейлермен жұмыс жасау үшін 1998 жылдың 5 қазанында Қарағанды облысына келді.
«Ad aptius consulendum» папа булласы 1999 жылғы 7 маусымда Қазақстандағы Апостол Әкімшілігін Қазақстанның Қарағанды және Шығыс Қазақстан облыстарында Қарағанды епархиясына өзгертті, сонымен қатар, үш жаңа Апостол әкімшілігін құрды: Астана, Алматы және Атырау.
Қазақстандағы Католик шіркеуі үшін маңызды сәт — 2001 жылғы 22–25 қыркүйек аралығында папа ІІ Иоанн Павелдің мемлекетке келуі.
Беатификацияға кандидаттар тізімінде: жоғарыда айтып өткен епископ Александр Хира және уағыздаушы Владислав Буковинский, сонымен қатар 2002 жылы Қарағандыда қайтыс болған уағыздаушы Бернардо Антонини.
Қазіргі таңда Қазақстандағы Католик шіркеуі, орталығы Астанада орналасқан, Аса Қасиетті Мәриям архиепархия-митрополиясынан, екі суффраган епархиясынан – Қарағанды және Алматыдағы Киелі Үштік Епархиясы, сонымен қатар Атыраудың Апостол Әкімшілігінен тұрады. Архиепархия-митрополияны архиепископ Томаш Пэта басқарады. Осыдан бөлек, Қазақстан және Орта Азия территориясында митрофор протоиерей Василий Говераның басшылығымен грек-католиктерге арналған Апостол елшілігі жұмыс атқарады.