Желқобыз

Желбуаз. Жәкішева З.С. Қазақтың дәстүрлі музыкалық аспаптары (Алматы: Алматыкітап, 2009) атты еңбектен.

Желқобыз – жарғақ теріден жасалатын үрлемелі аспап. Желқобызды тұтастай ірілген қозы немесе ешкі терісінен жасайды. Желқобыз аталу себебі ел ішіндегі көнекөз қариялардың айтуынша, буаз сиыр желінінің тырсылдап, емшектерінің жан-жаққа тырсия жайылуына ұқсас болғандығына байланысты болса керек.

Жасалу барысы

Аспаптың жасалу әдіс-тәсілі күрделі. Ен далада мал бағатындар оны қозы, ешкі терісінен жасаса, теңіз жағасында тұратындар итбалық (тюлень) асқазанынан жасайды.
Желқобызды жасау үшін теріні бітеу сойып, малмаға салып, жұмсарта илеп, керіп-созып кептіреді. Онан соң бөксе жағын арасына сыздық сала тігіп, қос қапталын металл құрсаумен қыса шегелеп, мойын қуысына ағаш тығынмен бекітіледі. Местің сырты рауғаш немесе қынамен боялады. Алдыңғы пұшпағының біріне қамыс түтік, екіншісіне сыбызғы қондырылады. Алдыңғы бір пұшпаққа бекітілген қамыс түтікті бір буынынан алып, бунағына тақалған жерден еппен ойып тіл шығарады. Одан әрі жағалата бірнеше ойықшалар ойылады. Желқобызды үрлеп ойнау барысында сыбызғыша дыбыс шығарады. Местің мойын қуысына сырнай бекітуге де болады, мұндайда ол негізгі сыбызғының үніне сай құбылып үздіксіз сарнап тұратын болады. Желқобызға мойынға асуға болатындай қайыс бау тағады. Орындаушы желқобызды қолтыққа қысып, түтіксырнайдың ойықтарын басып әуендетеді. Аспаптың жалпы ұзындығы 65-70 см, ені 30-35 см болып келеді.
Ел арасында ол "желбуаз", "қуық кеп", "месқобыз", "желсаз" деп түрліше аталады. Аспаптың жасалу және ойналу әдіс-тәсілі күрделі болғандықтан да ел арасында сирек кездеседі. Аспап қазір "Отырар сазы" оркестрінде қолданылып жүр.
Желқобыздың қалпына келтірілген қарапайым нұсқасы 1983 жылы Халық саз аспаптары мұражайының сөресіне қойылған. Қалпына келтірген шебер – А. Хасенов.
Поляктарда осыған ұқсас теріден жасалатын үрлемелі аспап козел (ешкісаз) аталады. Оның себебі, аспаптың ағаштан орнатылатын басы ешкі басты етіп жонылады немесе басы бөлек алынбаған ешкі терісінен тұтас етіп жасалады. Сонымен қатар желқобызға ұқсас саз аспаптарының үлгілері болгар, эстон, орыс халықтарында (волынка), беларусь, украин халықтарында да (дуду) бар.

Әдебиеттер

• Жәкішева З.С. Қазақтың дәстүрлі музыкалық аспаптары. Алматы: Алматыкітап, 2009;
• Мұқатайұлы Н. Қазақтың музыка аспаптары. Үрімжі: ШҒТБ., 2009;
• ҚР ҰМ – материалдарынан;
• ОМЭЭ – материалдарынан.