Тас сусары

Тас сусары
	;
Амандық күйі
	; Least Concern (IUCN3.1)
Ғылыми топтастыруы
Дүниесі:	Жануарлар;
Жамағаты:	Хордалылар;
Табы:	Сүтқоректілер;
Сабы:	Жыртқыштар;
Тұқымдасы:	Mustelidae;
Тегі:	Сусарлар;
Түрі:	M. foina;
Екі-есімді атауы
	Martes foina; (Иоганн Кристиан Поликарп Эркслебен, 1777)
	; Ареал

Тас сусары (лат. Martes foina) – сусарлар тұқымдасының сусарлар туысына жататын жыртқыш сүтқоректі аң.

Жетісу (Жоңғар), Іле Алатауларының, сондай-ақ Тарбағатай, Сауыр тауының және оңтүстік Алтайдың ормансыз беткейлерінде, тастақты жерлерінде тіршілік етеді.

Үлпілдек жүнді, жылтыр, қара қоңыр түсті. Төсі ақ, бірден көзге түседі. Дене тұрқы 39-50 см, құйрығының Ұзындығы 23-29 см, салм. 1,5 кг.

Қорегі — тышқан тәрізді кемірушілер, ұсақ құстар, жазда — жәндіктер. Қыста жеміс-жидектермен қоректенеді. Қорегін түнде, кейде күндіз аулайды. Маусым-шілдеде ұйығады. 236-275 күннен кейін 2-5 соқыр, саңырау шақалақ туады. Олар 30-36 күннен кейін көзін ашады және естиді. Жыныстық жағынан 15-16 айда жетіледі.

Терісі өте бағалы. Қазақстанның "Қызыл кітабына" енгізілген (1996).^[2]

Статус

III-шы санат. Аса сирек түр емес, деседе бір қатар аудандарда оның саны азаюда.

Генофондысын сақтау үшін таксонның маңызы

Қазақстанда ТМД фаунасындағы тас сусардың бес түршесінің біреуі – M.f.intermedia мекендейді.

Таралуы

Республикада Талас пен Қырғыз жоталарында, Қаржантау, Қаратау, Шу-Іле, Кіндіктас, Іле және Күнгей Алатауларында, Кетпен Жетісу Алатауының сілемдерінде, Тарбағатай мен Сауырда кездеседі. Сиректе болса Оңтүстік Алтайда Қалба және Нарын жоталарында, Марқакөл көлінің су алабында және Бұқтырма өзенінің аңғарында да есепке алынған.

Мекендейтін жерлері

Тау бөктерлерінен альпі белдеуіне дейінгі (теңіз деңгейінен 800-3400 м биіктікте) барлық биотоптарда кездеседі.

Саны

XX-ғасырдың 60-шы жылдарында біршама көп болған. Солтүстік Тянь-Шань мен Жоңғар Алатауында сол жылдары оның саны шамамен 3 мыңдай болды, оның өзінде Іле Алатауында 1968 жылы ақпан-наурызда 1000 га жерде 6,6 бастан келді. 1968-1969 жылдардағы өте қатал қалың қарлы қыстан соң бұл аймақта саны 500-ге дейін кеміді, ал Іле Алатауында 1969 жылы қыркүйекте 1000 га-да бар – жоғы 1,7 бастан келді. Соңғы жылдары қалың қарлы қыстардың нәтижесінде, сол сияқты қаскерліктен оның саны одан әрі азайды.

Негізгі шектеуші факторлар

Ауа-райы, гельминттермен зақымдануының жоғары болуы, қаскерлік.

Биологиялық ерекшеліктері

Маусым-шілде және тамызда ұйығады. Күшіктері сәуірдің басында туады. Буаздылығы 9 айға дейін созылады. Ұяда 2-5, орташа 2.5 күшік болады. Екі айдай емізеді. Жас сусарлар ұяны шілденің екінші жартысында тастайды. Аталықтары жыныстық жағынан бір жылда, аналықтары – 15-16 айда жетіледі, бірақ кейбіреулері тек үш жылда ғана күшіктейді. Қорегінде тышқантәрізді кеміргіштер басым, десе де өсімдіктектес қоректер де маңызды роль атқарады. 1000 га жерде қоныстану тығыздығы 3-5 және одан көп болса, онда аңдардың 60%-ы отырықшы, 40%- «өткінші» болып табылады. Жауларына қасқыр, түлкі, барыс, сілеусін, сонымен қатар топандардың иттері, ал жыртқыш құстардан үкі жатады. Қорегі бойынша бәсекелестері барлық жыртқыштар, сол сияқты жидектермен қоректенетін құстар болып табылады.

Қолда өсіру

Деректер жоқ.

Қабылданған қорғау шаралары

Алматы, Ақсу-Жабағылы қорықтарында, сол сияқты Тарбағатай, Тоқты, Көксу, Алматы қорықтарында қордалады.

Қорғауды керек ететін шаралар

Мекендейтін орындарын қорғауды күшейту. Тұрғындар арасында бұл құнды аңның маңызы жайында үгіт-насихат жұмыстарын кең жүргізу. Қолдан өсіруді қолға алу керек.

Зерттеу үшін ұсыныстар

Тұрақты түрде (3-4 жылда бір рет) Батыс және Солтүстік Тянь-Шань жоталары мен Жоңғар Алатауында сусардың санына есеп жүргізу.

2013
1982

Дереккөздер

↑ Tikhonov, A., Cavallini, P., Maran, T., Krantz, A., Herrero, J., Giannatos, G., Stubbe, M., Libois, R., Fernandes, M., Yonzon, Choudhury, Abramov, A. & Wozencraft C. (2008). Martes foina. In: IUCN 2008. IUCN Red List of Threatened Species. Downloaded on 21 наурыз 2009. Database entry includes a brief justification of why this species is of least concern
↑ Жетісу энциклопедия. - Алматы: «Арыс» баспасы, 2004 жыл. — 712 бет + 48 бет түрлі түсті суретті жапсырма. ISBN 9965-17-134-3

Бұл — биология бойынша мақаланың бастамасы.
Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз.

[iucn-1] Tikhonov, A., Cavallini, P., Maran, T., Krantz, A., Herrero, J., Giannatos, G., Stubbe, M., Libois, R., Fernandes, M., Yonzon, Choudhury, Abramov, A. & Wozencraft C. (2008). Martes foina. In: IUCN 2008. IUCN Red List of Threatened Species. Downloaded on 21 наурыз 2009. Database entry includes a brief justification of why this species is of least concern

[2] Жетісу энциклопедия. - Алматы: «Арыс» баспасы, 2004 жыл. — 712 бет + 48 бет түрлі түсті суретті жапсырма. ISBN 9965-17-134-3

[1]

[2]