Шүлгентас (қорық)

Шүлгентас башқ. Шүлгән-Таш
ХТҚО санаты — Ia (Қатаң табиғи резерват)
Жалпы мағлұмат
Ауданы	22 531
Құрылған уақыты	1958
Келушілер саны	Күніне 50 адам (2014)
Орналасуы
53°02′00″ с. е. 57°03′00″ ш. б.53.03333° с. е. 57.05000° ш. б. / 53.03333; 57.05000
Ел	Ресей
Аймақ	Башқұртстан
Аудан	Бурзян
Шүлгентас
Шүлгентас
Шүлгентас Ортаққорда

Шүлгентас (башқ. Шүлгәнташ, орыс. Шульган-Таш) — Башқұртстандағы мемлекеттік табиғи қорық. Қорық Оңтүстік Орал тауының батыс бөктерінде, Башқұртстан Республикасының Бурзян әкімшілік аймағында орналасқан. Қорықтың ауданы – 22 531 га. Шүлгентас қорығының экожүйелерінде ежелгі дәуірден бүгінгі күнге дейін адам мен табиғаттың өзара әрекеттесуінің іздері сақталған. Мемлекеттік қорықтың басты міндеттерінің бірі - омартадағы аралардың популяциясын зерттеу және сақтау. Омарташылық - ара шаруашылығының ең көне түрі, онда жәндіктер ағаштың қуысында өмір сүреді.

Қорық тарихы

Қорық - мемлекеттік маңызы бар экологиялық, ғылыми-зерттеу, экологиялық және ағарту мекемесі.

1928-1929 жылдары Мәскеу университетінің профессоры Г.А.Кожевников Бурзян ауданына экспедиция ұйымдастып, байырғы аралардың құнды популяциясының генофонын сақтайтын қорық құру туралы ұсыныс жасады. Сол кездегі Министрлер Кеңесінің 1958 жылғы 15 қыркүйектегі № 496 қаулысымен Башқұрт мемлекеттік қорығының Прибельск филиалын құру ұйымдастырылды. 1959-1961 жж. қорық қызметкерлері жергілікті тұрғындармен түсіндіру жұмыстарын жүргізілді.

1986 жылы 6 қаңтарда РСФСР Министрлер Кеңесінің №9 Жарлығымен Прибельск филиалының жерлері есебінен «Шүлгентас» дербес қорығы құрылды. "Шүлгентас" тарихындағы ең жарқын және маңызды оқиға 1959 жылдың қаңтарында қорықтың зоологы А. В. Рюминнің Капова үңгіріндегі палеолит дәуіріндегі жартас суреттерін ашуы болды. Бұл жаңалық бүкіл әлемде таңқаларлық оқиғаға айналды. 1959 жылдан бастап спелеологиялық және археологиялық экспедициялар үңгірді зерттей бастады. Бұл жаңалық үңгірге қажылықтың, табынушылықтың көбеюіне әкелді, оны рұқсат қағаздарын енгізу және арнайы экскурсия жетекшісін бөлу арқылы реттеуге тура келді. 1971 жылдан бастап үңгір тәулік бойы күзетіліп, келушілерге тыйым салынды.

1992 жылы Шүлгентасқа ақылы негізде экскурсиялар қалпына келтірілді. Мұражай-экскурсиялық кешені дамып келеді, оған келушілер 2019 жылы 45000 адамға дейін өсті.

2012 жылдың 11 шілдесінде «Адам және биосфера бағдарламасы» Халықаралық үйлестіру кеңесінің шешімімен «Башқұрт Орал» интеграцияланған биосфералық резерваты құрылды. Оның құрамына 4 басқа қорғалатын табиғи аумақтармен бірге «Шүлгентас» қорығы да кірді.

Климат және рельефі

Шүлгентас қорығының табиғаты географиялық орналасуымен, сондай-ақ, жер бедерімен түсіндіріледі. Бұл белдеу күрт континенталды, аяз ерте түседі. Қыста -30℃ қар мен аяз болады, жазда күн сәулелері кейде +39℃ дейін қыздырады. Ауа-райы күрт өзгеріп тұрады, көктемде суықтың қайта оралуы болады. Желдер негізінен әлсіз, сонымен қатар маусымаралық жаңбырлар болып тұрады.

Жер бедері әртүрлі. Орал тауының оңтүстік ұшының батыс жағы, ұсақ жоталармен (шоқы) бір-бірімен байланысып теңіз деңгейінен 100-ден 600 метрге дейін биіктікті құрайды. Жергілікті жоталардың жоғарғы бөліктері ағындармен немесе жер асты бұлақтарымен бөлінген. Қорғалатын аймақтың жерлері тегіс емес шығысқа қарай көлбеу болып келеді. Тектоникалық формалар негізінен денудациялық болып табылады (бұл ауа райының әсері). Тау бөктерлерінде карст процестерінің іздері бар.

Қорықтағы өзендер мен көлдер

Аймақта 12 су қоймасы және ондаған тармақтар мен бұлақтар бар. Олар: Ақөзен (Белая), Нөгеш, Шүлген, Ақботқан, Қызылжар, Сарғайлы, Сұмған, Ташылған, Клементий, Курыгас, Аккаваз, Юррмаз. Жергілікті су айдындары мен салалары таулы сипатқа ие. «Ақөзен» деп негізгі су ағыны түбіндегі бор шөгінділеріне байланысты аталған. Бірақ су тасқыны кезінде су ағысы қоңырға айналады.

Фаунасы

"Шүлгентас" қорығының жануарлар әлемі өте бай, мұнда:

Шүлгентаста ара өсіру

• балықтардың 29 түрі;
• бауырымен жорғалаушылардың 6 түрі;
• қосмекенділердің 5 түрі;
• құстардың 204 түрі
• сүтқоректілердің 61 түрі, мекендейді.

Омыртқасыздардың 2 мыңға жуық түрі анықталды, олардың ішінде көбелектер -48, қоңыздар-542.

Жануарлардың 31 түрі Ресей Федерациясының Қызыл кітабына, 56 түрі Башқұртстанның Қызыл кітабына енгізілген. Мұнда орталық Ресейдің барлық типтік орман түрлері кездеседі.

Мұнда орман жануарларынан басқа, Еуропа, Жерорта теңізі және Қытай фаунасының өкілдері мекен етеді. Көндіктірілген жануарларға америка қара күзені мен ондатр жатады. 1970-1990 жылдары жабайы шошқа мен құндызды көндіктірді.

"Шүлгентас" қорығының ең танымал жәндіктері - Бурзян арасы. Сүтқоректілер арасында бұлан, түлкі, аю, сусар, ақ қоян кең таралған. Сонымен қатар қасқыр, аққалақ, сілеусін, тиіндер кездеседі. Құстардан құр, шұбарқұр, меңіреу құр мекен етеді.

Флорасы

Қорықтың өсімдік жамылғысы әр түрлі, өйткені таулы рельеф тіршілік ету ортасының кең ауқымын қалыптастырады. Өсімдіктер дамуының жетекші факторлары климат, рельеф және өзендер желісі болып табылады.

Қорықтың өсімдіктер әлеміне келесі өкілдер кіреді:

• балдырлар - 61 түр;
• мүктер - 110 түр;
• қыналар - 176 түр;
• саңырауқұлақтар - 24 түр;
• тамырлы өсімдіктер - 780-ден астам түрі.

Мұнда көптеген мойыл, қарақат, итмұрын жидектері бар. Өзен алқаптарындағы шексіз жерлерді аю балдырғаны алып жатыр. Аю балдырғаны -шөпті бал өсімдіктерінің ішіндегі ең маңыздысы және қоңыр аюдың қосалқы тағамы болып табылады. Өзен алқабының ылғалды жерлерін дәнді-шөпті шалғындар алып жатыр.

Өзендердің төменгі жағында ылғалды аралас ормандар өскен, онда қайың, көктерек және қарағай басым. Кужа және Нөгеш өзендерінің жағасындағы тік беткейлердің төменгі бөліктерінде шырша ормандары кездеседі. Аласа тауларда қайың және көктерек өседі. Қорықтың солтүстік бөлігінде беткейлердің ортаңғы және жоғарғы бөліктері қарағайлармен жабылған. Беткейлерде жөке ағашы, үйеңкі, шегіршін, емен ағаштары бар қарағайлы ормандар бар. Орман шалғындарында тегеурінгүл, сібір балдырғаны, Орал қатпаржемісі, сары шоқсары, түймебас, маралқурай, биік уқорғасындар өседі. Биік шөптердің арасында шалғынды-орманды шөптер өседі: шебершөп, айрауық, жатаған бидайық, кәдімгі тарғақшөп, бетеге, түлкіқұйрық т.б. Төмен таулар мен тау аралық ойпаттарды қайың қоспасы бар, қарағай мен емен ормандары алып жатыр.

Капова үңгірі

Қорықтың ең әйгілі ескерткіші мен көрікті жері - жергілікті тұрғындар Шүлгентас деп атаған Капова үңгірі (ғылыми атауы). Бұл атау «ғибадатхана» сөзінен шыққан, бұл қасиетті орынды білдіреді. Археологтар, геологтар мен тарихшылар үңгірден біздің дәуірімізге дейінгі 12-10 мың жылдары жасалған тастан қашалған суреттерді тапты. Ғалымдар үңгірді алғашқы адамдар үшін ежелгі ғибадатхана деп санады. Суреттер 1959 жылы табылған. Үңгірде үлкен залдар, жерасты көлдері және галереялары бар үш деңгей бар, олар арқылы Шүлген өзені ағып өтеді, ол осы үңгірді мыңдаған жылдар бұрын құрған. Үңгірдің жанында көлі бар үлкен 30 метрлік арка орналасқан. Оның диаметрі 3 м, тереңдігі 35 м. Суды ішуге болмайды, өйткені оның құрамында әртүрлі қоспалар көп. Ғасырлар бойы көлдегі су емдік ванналарды қабылдау үшін қолданылады. Үңгір - карст, ұзындығы үш шақырым.