Ауған соғысы (1979—1989)

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
Навигацияға өту Іздеуге өту
Ауған соғысы
Негізгі қақтығыс: Ауғанстандағы азамат соғысы, Қырғи қабақ соғысы
[[Сурет:
|300px|]]
Дата

25 желтоқсан 197915 ақпан 1989

Орын

Ауғанстан

Себеп

Сәуір революциясы және Ауғанстандағы азамат соғысының басталуы; КСРО-ның Ауғанстандағы АХДП режимін қолдауға және өзінің оңтүстік шекараларын қорғауға деген ұмтылысы

Нәтиже

Женева келісімдері: Кеңес әскерлерін Ауғанстаннан шығару; Ауғанстандағы азаматтық соғыстың жалғасуы

Қарсыластар

 КСРО
Ауғанстан

Ауған моджаһеттері
Араб және басқа мұсылман жалшылар мен еріктілер
Ауған маоистері

Қолбасшылары

Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы Л. И. Брежнев
Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы Ю. В. Андропов

Гүлбеддин Хекматияр
Бұрхануддин Раббани

Тараптар күші

Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы 80—104 мың әскери адам
50—130 мың әскери адам

Кеңестердің мәліметінше: 25-тен 140 мыңнан аса адам
Д. Крайлдың мәліметінше: 400 мыңға жетерлік

Шығындар

Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы 15 052 қаза болғандар,
53 753 жарақаттанғандар,
417 ізтүссіз жоғалғандар
18 мың қаза болғандар,
77 мың жарақаттанғандар

75—90 мың қаза болғандар, 75 мыңнан аса жарақаттанғандар
6 мың қаза болғандар,
7 мың жарақаттанғандар

Жалпы шығындар
670 мыңнан 2 млн. дейін адам қаза болды

Ауған соғысы (пушт.: په افغانستان کې شوروی جګړه‎‎ , парсы: جنگ شوروی در افغانستان‎‎) — КСРО Қарулы күштерінің Ауғанстанға басып кіріп, оның ішкі істеріне қол сұғуы салдарынан тұтанған соғыс. КОКП және КСРО басшылығы Ауғанстандағы 1978 жылғы сәуір төңкерісі нәтижесінде билікке келген “халықтық-демократяиылық үкіметті” қолдап, көршілес елдің соцмалистік бағытпен дамуын көздеп, “интернационалдық әскери жәрдем береміз” деген желеумен оның ішкі істеріне араласты.[1] Бұл “қырғи қабақ соғыс” кезеңі өткеннен кейінгі уақытта да КСРО-ның өзге елдерді өз ықпалына қарату саясатының айқын көрінісі еді. 1965 жылы қаңтарда Ауғанстанда Кеңес Одағы Мемлекеттік қауіпсіздік крмитеті (МХК) тыңшыларының қатысуымен жартылай астыртын қызмет атқарған халықтық-демократиялық партия (ХДП) құрылып, біраздан соң ол екіге бөлінген. “Хальк” тобын Н.М.Тараки, Х.Амин, ал “Парчам” тобын Б.Кармаль басқарды. 1977 жылы мамырда Мәскеудің нұсқауымен ХДП-ның екі тобы бірігіп, астыртын қимылдарын ұлғайта түсті. Мұхаммед Дауд үкіметі ХДП-ға қысым жасап, 1978 жылы 26 сәуірде оның басшыларын қамауға алды. Ертеңіне Кабулдағы әскери күштер көтеріліп, Дауд бала-шағасымен қазаға ұшырады. Сөйтіп Ауғанстанда ХДП билігі орнады. Жаңа үкімет КСРО-ның айтқанынан шықпай, бірден социализм негізін қалауға кірісті. Жер реформасын енгізу, діндарларды қудалау, ағарту саласындағы өзгерістер, кеңестік мамандарды көбірек пайдалану, жергілікті көшпелі тайпалардың әдет-ғұрпымен, салт-мүддесімен санаспау, т.б. бұқара халықтың наразылығын тудырды. 1978 жылы қазанда ірі қарулы қарсылықтар басталды. Ауған үкіметі КСРО-мен достық, тату көршілік және ынтымақтастық туралы шартқа отырып (желтоқсан, 1978), Мәскеуге арқа сүйеді. Алайда халық күресі одан әрі күшейе түсті. 1979 жылдың ақырында 26 уәлаятта 18 көтеріліс өрті лаулады. Сондай жағдайда ХДП басшылары өзара тартысып, Кармаль тобы жеңіліп (1978, шілде-тамыз), оның өзін Чехословакияға елші етіп жіберді. Келесі жылғы қыркүйекте Тараки Аминнің қолынан қаза тауып, ХДП мен мемлекет басына Амин отырады. Бұл жағдайды Мәскеу өз мүддесіне қауіп ретінде қабылдады. КСРО МХК Аминді қызметінен шеттетіп, “парчамшылдарды” билікке әкелуге әрекеттенді. 1979 жылы 12 желтоқсанда Кеңес Одағы басшыларының шағын тобы (Л.И. Брежнев, Ю.В. Андропов, М.А. Суслов, Д.Ф. Устинов, А.А. Громыко) Ауғанстанға кеңес әскерін енгізу туралы шешім қабылдады. Сөйтіп, 1979 жылы 27 желтоқсанда КСРО әскерлері Ауғанстан шекарасынан өтіп, онда 1989 жылдың 15 ақпанына дейін соғыс қимылдарын жүргізді.

КСРО әскерлерінің енгізілуі, 1979 жылдың желтоқсаны.
Ауғанстан Ислам партиясының моджахедтері, 1987 жыл.
ОТБ деректертері бойынша Ауғанстан оппозиция күштері, қыркүйек 1985 жыл.

Қазақстан үлесі

Тараздағы опат болғандарға ескерткіш

Қазақстаннан Ауған соғысына 22000 адам қатысып, олардың 761-і қаза тапты. 21 адам хабарсыз кетті. Бүгінгі таңда Қазақ елінде 10000-ға жуық ауған ардагерлері бар. Олардың 3000-дайы мүгедектер қатарында. Ауғандық ардагерлер қоғамы өкілдерінің сөзінше кеңес заманында мемлекет тарапынан бұларға айтарлықтай көңіл бөлінді. Ал қазіргі кезде аталмыш жеңілдіктерден мүлдем алынып тасталды. Елбасының 1998 - жылдың 28 - сәуірінде шыққан жарлығы аталған жандарға берілетін қаржылық көмектің мөлшерін анықтап берді. Бүгінде ол 2 мың теңгеден сәл ғана асады.

Дереккөздер

  1. Айбын. Энциклопедия. / Бас ред. Б.Ө.Жақып. - Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2011. - 880 бет.ISBN 9965-893-73-Х