Башқұрт Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасы
| Башқұрт Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасы башқ. Башҡорт Автономиялы Совет Социалистик Республикаhы; Başqortostan Avtonomialy Sovet Sotsialistik Respublikahy РКФСР құрамындағы автономиялы республика | |||||||||
| |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| |||||||||
| Ұраны «Бөтә илдәрҙең пролетарийҙәре, берләшегеҙ!» («Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!») | |||||||||
| |||||||||
| Астанасы | Темясово (1919) Стәрлітамақ (1919—1922) Үфі (1922–1991) | ||||||||
| Тіл(дер)і | башқұрт және орыс | ||||||||
| Діні | зайырлы мемлекет (де-юре) атеизм (де-факто) | ||||||||
| Ақша бірлігі | КСРО рублі | ||||||||
| Кіреді | .svg){kind=small} РКФСР
| ||||||||
| Аумағы | 142,9 | ||||||||
| Халқы | 3 943 100 | ||||||||
| Башревком төрағасы | |||||||||
| - 1919 — 1920 | Харис Йомағолұлы Йомағолов (тұңғыш) | ||||||||
| Министрлер Кеңесінің төрағасы | |||||||||
| - 1986—1992 | Марат Парисұлы Мирғәзәмов (соңғы) | ||||||||
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
Башқұрт Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасы (башқ. Башҡорт Автономиялы Совет Социалистик Республикаhы), кейде Үлкен Башқұртстан немесе Башкирия – 1919 жылы құрылған және 1990 жылы ыдыраған РКФСР құрамындағы автономиялы республика.[1] Конституциясы 1937 жылы 23 маусымда Башқұрт АКСР Советтерінің Төтенше 10-съезінде қабылданған. Жерінің ауданы — 143,6 мың км², халық саны 3819 мың (1970) адамға тең. Башкирияда 53 селолық аудан, 17 қала, 38 қ.т. поселке бар. Астанасы – Үфі қаласы.
Табиғаты
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Башқұрт АКСР, қазіргі Башқұртстан сияқты, Азия мен Еуропа аралығында, Шығыс Еуропа жазығының шығыс бөлігін алып жатыр. Батыс жағы жазық, шығысы таулы келеді. Шығысында Оралдың оңтүстік жоталары (биіктігі 1000-1500 м.) солтүстік-шығысында Үфі үстірті (биіктігі 500 м.), оңтүстік-батысында Бугульма-Белебей қыраты (биіктігі 450 м.), оңтүстігінде Жалпы Сырттың сілемдері бар. Ең биік жері – Оралдағы Жамантау (биіктігі 1640 м.). Башқұртта пайдалы қазындылар (мұнай, табиғи газ, көмір, тұз) мол. Шығысындағы таулы өңірде мыс, темір рудасы, алтын, мырыш өндіріледі. Коиматы континентік: жазы қоңыр салқын (кей жылдары ыстық) қысы суық. Қаңтарда орташа температурасы -14°С, шілдеде 16,5°С. Жауын шашының жылдық мөлшері 400-500 метр. Басты өзендері –Камаға құятын Белая (Ақ Еділ) және соның салалары Нугуш, Үфі, Дема, Сим, Жазық бөлігінің солтүстігі шымды күлгін топырақты, орманды жерлері сұр топырақты қалған жері мқұнарлы қара топырақты. Тау бөктеріндегі жерлері сұры және құнарлы топырақты келеді. Жерінің 40%-ға жуығы қылқан және жалпақ жапырақты орман (қарағай, шырша, ақ қайын, емен). Ағаш қоры 0,5 млрд м³.[2]
Халқы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Башқұрт АКСР-ының тұрғылықты халқы – башқұрттар. Олар 1,181 мың адам (1970). Республикада бұлардан басқа орыстар (1418,1 мың), татарлар (768,6 мың), чуваштар, марилер, украиндар, мордвалар және т.б. халықтар тұрады. Башқұртстанда халықтың тығыздығы орта есеппен 1км²-ге 26,6 адамнан келеді (1970). Ірі қалалары (тұрғындарының саны мың адам есебімен, 1969); Үфі (745), Стәрлітамақ (172), Салауат (107), Октябрьский (81), Ишімбай (55).
Тарихы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]1895-1897 жылдары Үфіде алғашқы социал-демократиялық топтар құрыла бастады. Владимир Лениннің Үфіде болуы (1900 жылдың ақпан-маусымы) жергілікті социал-демократиялық топтар мен революцияшыл жұмысшыларға зор әсер етті. 1903 жылы қаңтарда Ресей социал-демократиялық жұмысшылар партиясының (РСДЖП) Үфі комитеті құрылды, ол 1904 жылы РСДЖП Орал облысы комитетінің құрамына енді. Орал большевиктері ұйымдастырушыларының және басшыларының бірі Яков Михайлович Свердлов болды. 1905 жылы 7 желтоқсанда Үфіде Жұмысшы депутаттарының Кеңесі құрылды, астыртын «Үфі жұмысшысы» (орыс. Уфинский рабочий) газеті (1906-1908), Орынборда татар тілінде «Орал» атты тұңғыш социал-демократтардың газеті (1907) шықты. 1917 жылы Ақпан төңкерісі нәтижесінде Башқұртстанда Жұмысшы және солдат депутаттарының Кеңестері жаппай құрыла бастады. 1917 жылдың 26 қазанда (8 қараша) Үфіде Кеңес үкіметі орнап, губревком құрылды. Қазанның аяғында Башқұрт жерінің көпшілігінде Кеңес үкіметі орнады. 1919 жылы 20 наурызда «Ресей жұмысшы-шаруа үкіметінің Башқұрстанның кеңестік автономиясы туралы келісіміне» қол қойылды. Башқұрт РКФСР құрамындағы тұңғыш автономиялық кеңестік социалистік республикаға (АКСР) айналып, оның астанасы Стәрлітамақ қаласы болды. 1919 жылдың 9 маусымда Василий Иванович Чапаевтың 25-атқыштар дивизиясы Үфі қаласын азат етті. Күзге қарай бүкіл Башқұртстан ақ гвардияшылардан тазартылды. 1920 жылдың шілдеде Стәрлітамақта Кеңестердің Бүкіл Башқұртстандық 1-съезі болып, Башқұрт Орталық Атқару Комитетін (БОАК) сайлады. Бүкіл одақтық Орталық Атқару Комитетінің 1922 жылы 14 маусымдағы «Башқұрт Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасының шекараларын кеңейту туралы» декреті бойынша Үлкен Башқұрстан құрылып, астанасы Үфі қаласы болды.
Социалистік құрылыс жылдарында Башқұрстан индустриялы-аграрлы республикаға айналды. 1934 жылғы партияның 17-съезінде Оралдың батыс және оңтүстік аймақтарында аса ірі мұнай базасын жасау міндеті қойылды. Башқұрстан өнеркәсіптің жаңа салалары (мұнай, электротехника, химия, тоқыма өнеркәсібі т.б.) құрылды. Көп салалы механикаланған ауыл шаруашылығы жасалды. Өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығын өркендетудегі табыстары үшін Башқұртстан 1935 жылы 15 наурызда Ленин орденімен марапатталды. Мәдениет төңкеріс жүзеге асты.[3]
1941–1945 жылдардағы Ұлы Отан соғысында еліміздің қуатын нығайтуға Башқұртстан да лайықты үлес қосты. Майдандарда көрсеткен ерлігі үшін Башқұртстаннан шыққан 250-ден астам жауынгерге Кеңес Одағы Батыры атағы берілді.
Башқұртстанның Ресейге өз еркімен қосылуын 400 жылдығы құрметіне және өнеркәсіпті, ауыл шаруашылық пен мәдениетті өркендетуге жетістіктері үшін 1957 жылы 13 маусымда Башқұрт АКСР-і Ленин орденімен 2-рет марапатталды. 50-60 жылдары республиканың 92 еңбеккеріне Социалист Еңбек Ері атағы беріліп, 40 мыңнан аса адам (1968 жылға дейін) КСРО ордендерімен және медальдармен марапатталды. Коммунистік құрылыстағы табыстары үшін, республиканың 50 жылдығына байланысты, Башқұрт АКСР-ы 1969 ж. 21 наурызда Қазан Төңкерісі орденімен марапатталды.[4]
Халық шаруашылығы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Өнеркәсібі
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Башқұрт өнеркәсібі жан-жақты дамыған, ірі ауыл шаруашылық өндірісі бар республика. Өнеркәсібінің басты саласы – мұнай өндіру мен мұнай айыру. Башқұртстан — мұнай, табиғи газ, химия, машина жасау өнеркәсібінің маңызды орталығы болды. КСРО-да өндірілетін барлық мұңайдың 1/7 бөлігін береді. 70 жылдардың басында Башқұрт мұнай өндіруден Кеңес Одағында (Татар АКСР-мен кейін) 2-орында болды. Республиканың мұнай кәсіпорындары негізінен Үфі, Ишімбай, Салауат қалаларында. Елдің өнеркәсіп орталықтарына мұнай мен газ құбырлары жүргізілген. Башқұрт өнеркәсібінің мұнайдан кейінгі маңызды салалары – қара және түсті металлургия (Белорецк, Сибай), электротехника (Үфі), мұнай айыру өндірісіне қажетті жабдықтар мен бұрғылау станоктарын шығару (Стәрлітамақ), болат сым арқан өндіру (Белорецк). Мұнай, газ, химиялық кәсіпорындарында спирт, полиэтилен, синтетикалық каучук, жуғыш заттар, пластмасса, синтетикалық талшық, гербицидтер өндірілді. Стәрлітамақта аса ірі сода-цемент комбинаты болды.
Ауыл шаруашылығы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Башқұртстан РКФСР-ның егіншілік және мал шаруашылығы жақсы дамыған аудандарының бірі. Ауыл шаруашылығына пайдаланылатын жері 7 млн га-дан асады: 4,9 млн га егістік, 1,6 млн га жайылым, 0,7 млн га шабындық (1968). Ауыл шаруашылығының басты саласы – егіншілік. Кеңес үкіметі жылдарында егіс көлемі 2 есе көбейді. Мал шаруашылығының басты саласы – етті-сүтті ірі қара мал және етті-жүнді қой өсіру. 1969 жылдың басында республикада сиыр 2035 мың, шошқа 904 мың, қой мен ешкі 3095 мың басқа жетті. Башқұртстанның кей жерлерінде қымыз бен ет үшін жылқы өсірілді.
Темір жол транспорты
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Ресбуликаның халық шаруашылығында темір жол транспорты негізгі роль атқарды. Барлық темір жолдың ұзындығы 1969 ж. 1197 км (1940 ж. 780 км еді). Үфі–Орынбор, Үфі-Туймазы, Үфі–Жаңаауыл тас жолдары бар. Ең басты су жолдары – Белая, Үфі өзендері (навигация кезіндегі су жолының ұзындығы 755 км.).
Денсаулық сақтау ісі
[өңдеу | қайнарын өңдеу]1913 ж. Башқұртстанда не бары 143 дәрігер және 342 орта білімді медициналық қызметкері, 1,7 мың төсектік аурухана болған. 1969 жылы 1 қаңтарда Башқұртстанда 32,8 мың төсектік 375 аурухана, 6353 дәрігер, 23,3 мың орта білімді медициналық қызметкері болды. 1968 жылы 31 санаторий, 11 демалыс үйі жұмыс істеді. Башқұрт жерінде Аксаково, Алкино, Краснаульский т.б. курорттар бар.
Архитектурасы мен бейнелеу өнері
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Қазан төңкерісінен бұрын Башқұртстанда профессионалды бейнелеу өнері болған жоқ. 1920 жылы Үфіде Көркемөнер музейі (1954 жылдан М.В.Нестеров атындағ) ашылды. 1926 жылы ұйымдасқан Башқұрт көркемсурет училищесінің (қазіргі Үфі өнер училищесі) И.И.Урядов, А.Э.Тюлькин, М.Н.Елғаштиналардай тұңғыш түлектерден кейін М.Н.Арсланов, Г.Ш.Имашева. А.Хромов, Г.Мустафин, Р.Ишбулатов сияқты жас таланттар шықты. Олар «Чапаев дивизиясының Ақ Еділден өтуі» (И.И.Урядов), «Башқұрт делегациясы В.И.Лениннің қабылдауында» (Г.Мустафин) сияқты совет бейнелеу өнерінде елеулі орны бар шығармалар берді. Башқұрттың халық өнері қарапайым да тартымды. Бас киім, сүлгі, киіз үй, сәндік бұйымдардағы өрнек қазақ пен қырғыз оюларына ұқсас келеді. Бесжылдықтар кезінде Үфіде т.б. қалаларында ірі-ірі әкімшілік, мәдени-ағарту және көп қабатты тұрғын үйлер (Министр Кеңесінің үйі, «Мамандар үйі», «Башкирия» мейманханасы т.б.) салынды. Башқұрт архитектурасының ерекшелігі ұлттық ою-өрнегінің молдығымен, сырт көрінісінің қарапайымдылығында.