Мазмұнға өту

Еуразиялық Экономикалық Одақ

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
Еуразиялық Экономикалық Одақ

    Мүше мемлекеттер
    Де-факто аймағы

Мүшелік:

 Армения
 Беларусь
 Қазақстан
 Қырғызстан
 Ресей

Әкімшілік орталықтары:

Мәскеу, Ресей
(Коммисиясы)
Минск, Беларусь
(Соты)

Ұйым түрі:

Экономикалық одақ

Басшылары
Ресми тілі:

орыс тілі (жұмыс тілі)

Жоғарғы Еуразиялық Экономикалық кеңес төрағасы (2025)

Александр Лукашенко

Еуразиялық экономикалық комиссия төрағасы

Бақытжан Сағынтаев

Құрылуы
Құру туралы ұсыныс

1994

Еуразия Экономикалық Қауымдастығы

10 қазан 2000

ЕАЭО аясындағы кеден одағы

1 қаңтар 2010

Біртұтас экономикалық кеңістік

1 қаңтар 2012

Келісімнің жасалуы

29 мамыр 2014

ЕАЭО құрылуы

1 қаңтар 2015

www.EAEUnion.org
Ортаққор логотипі Еуразиялық Экономикалық Одақ Ортаққорда

Еуразиялық экономикалық одақ (орыс. Евразийский экономический союз, ЕЭС, арм. Եվրասիական տնտեսական միություն, белар. Еўразійскі эканамічны саюз, қыр. Евразиялык экономикалык биримдик, қысқартқанда ЕЭАО,[1] орыс. ЕАЭС) — Еуразияда орналасқан, 5 посткеңестік мүше-мемлекеті бар аймақтық экономикалық интеграцияның халықаралық ұйымы. ЕЭАО көмегімен мүше-мемлекеттер арасында ортақ сауда қалыптасқан.

Одақ 2014 жылғы 29 мамырда бекітілген келісім негізінде, Қазақстан, Ресей, Беларусь мемлекет басшыларының арасында құрылған.[2]

Тарихы

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Құру ұсынысы

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

1990 жылдары КСРО ыдырауының себебінен Ресей мен Орталық Азия республикаларының экономикалары құлдырап жатқан еді. Елдерде түрлі экономикалық реформалар және жекешелендіру орын алған. Еуразиялық интеграция процесі Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін бірден басталды. 1991 жылы КСРО ыдырай бастаған кезде, Беларусь, Қазақстан және Ресей президенттері 1991 жылғы 8 желтоқсанда Беловеж келісіміне қол қойып, Кеңес Одағының өмір сүруін тоқтатты да, орнына Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығының құрылуы жариялады.

1994 жылғы 29 наурызда Мәскеу мемлекеттік университетінде сөйлеген сөзінде[3] Қазақстанның 1-президенті Нұрсұлтан Назарбаев Еуропа мен Шығыс Азияның өсіп келе жатқан экономикаларына қосылу және одан пайда алу үшін «Еуразиялық одақ» сияқты өңірлік сауда блогын құруды ұсынды. Оның мақсаты Еуразия арқылы тауарлардың еркін қозғалысын жеңілдету. Бұл идея тез арада сауданы жандандыру, Орталық Азиядағы, Армения мен Беларусьтегі инвестицияны ұлғайту тәсілі ретінде қарастырылды және Шығыс әріптестігінің жергілікті телнұсқасы ретінде қызмет етті.[4]

Негіздеуші келісімдер (1990 жылдар)

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

1990 жылдары еуразиялық интеграция процесі баяу болды, бұл Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін орын алған экономикалық дағдарыс пен оған тартылған елдердің көлемінен (Ресей, Беларусь және Қазақстан шамамен 20 млн км2 аумақты алып жатыр) болған делінеді. Нәтижесінде мүше мемлекеттер аймақтық сауда блогын кезең-кезеңімен құру үшін бір емес, бірнеше шарттарға қол қойып жатқан.

1995 жылы Беларусь, Қазақстан, Ресей мен кейінірек қосылған Қырғызстан мен Тәжікстан Кедендік одақ құру туралы алғашқы келісімдерге қол қойды. Оның мақсаты мүше-мемлекеттер арасында паспорттық бақылаусыз ашық шекараларды құруға біртіндеп жол көрсету болды.[5]

1996 жылы Беларусь, Қазақстан, Ресей мен Қырғызстан тауарлардың, қызметтердің, капиталдың, жұмыс күшінің ортақ нарықтарын құруға және бірыңғай көлік, энергетика және ақпараттық жүйелерді дамытуға мүмкіндік беретін елдер арасындағы экономикалық интеграцияны бастау үшін Экономикалық және гуманитарлық салалардағы интеграцияны арттыру туралы шартқа қол қойды.[6]

1999 жылы Беларусь, Қазақстан, Ресей, Қырғызстан және Тәжікстан Кеден одағы және Бірыңғай экономикалық кеңістік туралы шартқа қол қойды. Бұл шарт мемлекеттердің Еуразиялық Кедендік одақ пен Біртұтас экономикалық кеңістікті құру үшін қажет мақсаттары мен саясатын нақтылайды.[7]

Еуразия Экономикалық Қауымдастығы (2000–2014)

[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Толық мақаласы: Еуразия Экономикалық Қауымдастығы

Экономикалық интеграцияны одан әрі кеңейту және ынтымақтастықты кеңейту үшін 2000 жылы Беларусь, Қазақстан, Ресей, Қырғызстан және Тәжікстан Еуразия Экономикалық Қауымдастығын (ЕурАзЭҚ) құрды, оған 2006 жылы Өзбекстан да қосылды. Шарт оған мүше мемлекеттер үшін ортақ нарықты құрды. Еуразия экономикалық қауымдастығы Еуропа Экономикалық Қауымдастығы үлгісінде құрылды.[8]

2003 жылы Беларусь, Қазақстан, Ресей және Украина Бірыңғай экономикалық кеңістік құру туралы шартқа қол қойды да, 2004 жылы бұл шарт ратификацияланды, бірақ бұл процесс қызғылт сары төңкерістен кейін кідіріп қалды.[9][10]

2007 жылы Беларусь, Қазақстан және Ресей арасында Кедендік одақ құру туралы келісімге қол қойды.[11]

Кедендік одақ пен біртұтас нарықтың құрылуы (2010–2014)

[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Толық мақалалары: Еуразиялық экономикалық одақ аясындағы кеден одағы және Біртұтас экономикалық кеңістік
Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы (ТМД) басшыларының Бішкектегі кездесуі, 2008 жыл. ТМД еуразиялық интеграцияның ұзақ үдерісіне бастамашы болды.

Беларусь, Қазақстан және Ресейдің Кеден одағы (қазіргі Еуразиялық Кеден Одағы) 2010 жылғы 1 қаңтарда пайда болды.[12] Кеден одағының басымдықтары блокішілік тарифтерді жою, бірыңғай сыртқы тарифтік саясатты құру және тарифтік емес кедергілерді жою болды. Ол бұрынғы кеңестік мемлекеттер арасындағы ортақ нарықты құру жолындағы алғашқы қадам болған және Еуропа Одағынан үлгі алып ойлап табылған делінеді. Мүше мемлекеттер экономикалық интеграцияны жалғастыруды жоспарлап, 2011 жылғы шілдеден кейін бір-бірінің арасындағы барлық кедендік шекараларды алып тастауды жоспарлады.

2012 жылғы 1 қаңтарда үш мемлекет тауарлардың, қызметтердің, капиталдың және жұмыс күшінің біртұтас нарығының тиімді жұмыс істеуін қамтамасыз ететін және келісілген өнеркәсіп, көлік, энергетика және ауыл шаруашылығы саясатын құру үшін Еуразиялық экономикалық кеңістік құрды.[13] Келісім болашақ интеграцияның жол картасын қамтыды және Еуразиялық экономикалық комиссия құрды (Еуропалық комиссия үлгісі бойынша).[14] Еуразиялық экономикалық комиссия Еуразиялық Кедендік одақ, Біртұтас экономикалық кеңістік және Еуразиялық экономикалық одақ үшін реттеуші орган ретінде қызмет етеді.[13]

Еуразиялық экономикалық одақ туралы шарт

[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Жоғары Еуразиялық экономикалық кеңестің (одақтың мемлекет басшыларынан тұрады) сессиясы жылына кемінде бір рет өткізіледі.

2011 жылы Ресейдің сол кездегі премьер-министрі Владимир Путин Назарбаевтың Еуразиялық Экономикалық Одақты құру идеясын қолдады.[15] 2011 жылғы 18 қарашада Беларусь, Қазақстан және Ресей президенттері Еуразиялық экономикалық одақты 2015 жылға дейін құру мақсатын белгілейтін келісімге қол қойды.[16] Мүше-мемлекеттер тығыз экономикалық байланыстарды нығайту бойынша бірлескен комиссия құрды.[13]

2014 жылғы 29 мамырда Қазақстан, Беларусь және Ресей президенттері 2015 жылғы 1 қаңтарда күшіне енген Еуразиялық экономикалық одақ туралы шартқа қол қойды. Қол қою рәсіміне Армения мен Қырғызстан президенттері де қатысты. Ресей президенті Владимир Путин «Бүгін біз қуатты, тартымды экономикалық даму орталығын, 170 миллионнан астам адамды біріктіретін үлкен аймақтық нарықты құрдық» деді. Қазақстан премьер-министрінің орынбасары Бақытжан Сағынтаев Еуразиялық экономикалық одақтың саяси блок емес, тек экономикалық одақ екенін ерекше айтып кетті.[17] 2014 жылғы 9 қазанында ЕАЭО-ны Арменияға кеңейту туралы шартқа қол қойылды.[18] Қырғызстан Шартқа 2014 жылғы 23 желтоқсанда қол қойып, 2015 жылғы 6 тамызда Еуразиялық одаққа мүше болды.[19]

Ресейдің Украинаға басып кіруі (2022–)

[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Толық мақаласы: Ресейдің Украинаға басып кіруі

Ресейдің Украинаға басып кіруінің нәтижесінде АҚШ пен ЕО Ресей мен Беларуське санкция салды.[20] 2022 жылғы 10 наурызда Ресей елді азық-түлікпен қамтамасыз ету үшін Еуразиялық экономикалық одаққа бидай, меслин, қара бидай, арпа және жүгері экспортын тоқтатты.[21] 29 наурызда Қазақстан үкіметінің қызметкері Қазақстан ЕАЭО мүшелігіне қарамастан АҚШ пен ЕО санкцияларын бұзбайтынын және ешқайсысын айналып өтуге ықпал етпейтінін мәлімдеді. Шенеунік Қазақстан екінші реттік санкцияларға ұшырағысы келмейтінін, оның орнына ЕО-мен ынтымақтастығын кеңейтуге ұмтылатынын түсіндірді.[20]

2023 жылғы 25 желтоқсанда ЕАЭО Иранмен еркін сауда туралы келісімге қол қойды, ол тауарлардың 90% дерлік кедендік баж салығын алып тастайды.[22] Келісім 2019 жылдан бері қолданыста болған ұқсас уақытша келісімді алмастырды.

Құрамы

[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Мемлекет Мүше болған күні Қол қойған күні Дереккөзі
 Армения 02015-01-Үлгі:0expr 2 қаңтардың 2015 02014-10-Үлгі:0expr 10 қазанның 2014 [23]
 Беларусь 02015-01-Үлгі:0expr 1 қаңтардың 2015 02014-05-Үлгі:0expr 29 мамырдың 2014 [23]
 Қазақстан 02015-01-Үлгі:0expr 1 қаңтардың 2015 02014-05-Үлгі:0expr 29 мамырдың 2014 [23]
 Қырғызстан 02015-08-Үлгі:0expr 12 тамыздың 2015 02014-12-Үлгі:0expr 23 желтоқсанның 2014 [24][23]
 Ресей 02015-01-Үлгі:0expr 1 қаңтардың 2015 02014-05-Үлгі:0expr 29 мамырдың 2014 [23]

Төрағалық

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Жыл сайын мүше мемлекет Одақты басқаратын төраға болып сайланады. Төрағалық орыс тілінде әліпби ретімен елден елге ауысады. Қазіргі уақытта Одаққа Армения төрағалық етуде.

Жыл № Мемлекет Мемлекет, не үкімет басшысы Маңызды сауда келісімі
2015 1  Беларусь[25] Александр Лукашенко  Вьетнам
2016 2  Қазақстан[26] Нұрсұлтан Назарбаев
2017 3  Қырғызстан[27][28] Алмазбек Атамбаев (1 желтоқсанға дейін)
Сауранбай Жиенбеков (1 желтоқсаннан)
2018 4  Ресей[29] Владимир Путин  Қытай,  Иран
2019 5  Армения[30] Никол Пашинян  Сербия,[31]  Сингапур[32]
2020 6  Беларусь[33] Александр Лукашенко
2021 7  Қазақстан Қасым-Жомарт Тоқаев
2022 8  Қырғызстан Садыр Жапаров
2023 9  Ресей Владимир Путин
2024 10  Армения Никол Пашинян
2025 11  Беларусь Александр Лукашенко

Саясаты және басшылығы

[өңдеу | қайнарын өңдеу]
2019 жылғы ЕЭАО ресейлік пошта маркасы

Еуразиялық экономикалық одақ өз моделін Еуропа Одағына негіздеуге ұмтылды. Барлық институттар өз жұмысын Еуразиялық экономикалық комиссия (ЕЭК) туралы шартқа және Кеден одағы мен Бірыңғай экономикалық кеңістіктің құқықтық және нормативтік базасын қамтамасыз ететін халықаралық шарттарға сәйкес жүзеге асырады.

Жоғары Еуразиялық экономикалық кеңес

[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Толық мақаласы: Жоғары Еуразиялық экономикалық кеңес

Мүше мемлекеттердің мемлекет басшыларынан тұратын Жоғарғы кеңес одақ үшін маңызды шешімдер қабылдайды. Ол мүше мемлекеттердің бюджетін және жарнасын бөлуді бекітеді. Жоғарғы Кеңес сондай-ақ интеграцияның стратегиясын, бағыты мен болашағын айқындайды және одақ мақсаттарына қол жеткізуге бағытталған шешімдер қабылдайды.[34][35]

Еуразиялық экономикалық комиссия

[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Толық мақаласы: Еуразиялық экономикалық комиссия

Еуразиялық комиссия Еуразиялық экономикалық кеңістіктің ұлттықтан жоғары басқару органы ретінде 2012 жылғы 1 қаңтарда құрылды. Комиссия Еуропалық комиссия үлгісінде құрылды.[14] Оның штаб-пәтері Мәскеуде орналасқан.[36] Комиссия ведомстволық бағынысты филиалдар мен консультативтік-кеңесші органдарға мониторинг жүргізеді. 2015 жылғы 1 қаңтарда оның бөлімдері айтарлықтай кеңейтілді және халықаралық қызметкерлердің саны 150-ден 1200-ге дейін өсті.

Еуразиялық экономикалық комиссия екі органнан: Кеңес пен алқадан тұрады.

Кеңес

Кеңес мүше мемлекеттердің вице-премьерлерінен тұрады. Комиссия кеңесі Одақтағы интеграциялық үдерістерді қадағалайды және Еуразиялық комиссияның жалпы басшылығына жауап береді. Кәсіподақ бюджетінің жобасын, штат санының шекті мөлшерін, комиссия қызметкерлеріне қойылатын біліктілік талаптарын бекіту арқылы комиссияның жұмысын бақылайды. Кеңес тоқсан сайын бір рет шақырылады.[35]

Сондай-ақ ол кедендік ынтымақтастық, сауда және еуразиялық интеграцияны дамыту мәселелері қарастырады. Кеңес ЕАЭО-ның маңызды аспектілері бойынша тұрақты түрде талқылаулар өткізеді және мүше мемлекеттердің бизнес өкілдерімен кездеседі.[37]

Алқа

Алқа он комиссардан тұрады, оның біреуі алқа төрағасы болып табылады.[36] Әрбір мүше мемлекет Еуразиялық комиссия Алқасына жедел басшылықты жүзеге асыратын және Еуразиялық комиссияның күнделікті жұмысын бақылайтын екі комиссар береді.[16] Барлық он комиссарды Жоғарғы Еуразиялық Кеңес төрт жылдық ұзартылатын мерзімге тағайындайды. Комиссарлар өз елдерінде федералды министр мәртебесін де алады.[14]

Комиссия алқасы комиссияның атқарушы органы болып табылады. Ол аптасына кемінде бір рет жиналып, Еуразиялық экономикалық одақтың күнделікті жұмысына жауапты. Ол келісімдердің орындалуын бақылауды, жыл сайынғы орындалу туралы есептерді ұсынуды және ұсыныстарды енгізуді қоса алғанда, кең ауқымды қызмет түрлерін қамтиды. Кеңес сонымен қатар дауларды шешуде мүше мемлекеттерге көмек көрсетеді, одақ бюджетінің жобасын жүзеге асырады. Оның қызметінің бір бөлігіне комиссияның департаменттері мен мүше мемлекеттердің мемлекет басшылары арасында делдал болу кіреді.[35]

Бірқатар департаменттерді комиссарлар басқарады. Төменгі қатардағы қызметкерлердің 84% ресейлік шенеуніктерден, 10% қазақстандықтардан және 6% беларустардан тұрады, мүше мемлекеттердің халық санына пропорционалды.[16] Ведомстволар Еуразиялық комиссия Алқасына тек кеден саясатына қатысты ғана емес, макроэкономика, экономикалық бәсекелестікті реттеу, энергетикалық саясат және қаржы саясаты сияқты салаларда шешім қабылдауға мүмкіндік береді. Комиссия департаменттері сонымен қатар мемлекеттік сауда мен еңбек көші-қонын бақылаумен айналысады.[14]

Парламенті

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

2015 жылғы жағдай бойынша ЕАЭО-да тікелей немесе жанама сайланбалы орган жоқ. 2012 жылы Еуразиялық парламент құру мәселесі қарастырылды.[38] Дегенмен, сол уақытта бұл шешімді жасау тым ерте деп саналды және мүше мемлекеттер оның орнына ұлттық заңдар мен құқықтық кодекстерді үйлестіруді бастады.

Ресей президенті Владимир Путин одақта парламент құру идеясын қолдады.[39]

Соты

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Еуразиялық экономикалық одақ соты 2015 жылы Еуразия Экономикалық Қауымдастығының Сотының ізбасары болды. Ол Еуразиялық экономикалық одақ шеңберінде болатын дауларды шешу және құқықтық тәртіпті түсіндірумен айналысады. Оның штаб-пәтері Минск қаласында орналасқан.[40] Сот әрбір мүше мемлекеттен мүше мемлекеттердің үкімет басшылары тағайындайтын екі судьядан тұрады. Олардың өкілеттік мерзімі тоғыз жылға тең.[35]

Бюджеті

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Еуразиялық экономикалық одақтың 2015 жылға бекітілген бюджеті 6,6 млрд Ресей рублінен асады.[41] Бюджет одаққа мүше мемлекеттердің жарналары есебінен қалыптасады. 2015 жылы Еуразиялық экономикалық комиссияның қызметіне 6 млрд рубль, ЕАЭО қызметі туралы тұтынушыларды ілгерілетуге және ақпараттандыруға арналған ЕАЭО интеграцияланған ақпараттық жүйесін одан әрі дамытуға және жұмысын қаржыландыруға 463 млн рубль бөлінді. 290 миллионнан астам рубль ЕАЭО Сотының қызметін қаржыландырады.[41] Инфрақұрылымға және комиссия қызметкерлерінің тұруына қосымша шығындарды Ресей қаржыландырады.[14] Бұған қоса, Ресей Қырғызстанның одаққа кіруін жеделдету үшін 1 миллиард АҚШ долларын бөлді.[42] Тағы 177 миллион АҚШ долларын Қазақстан бөлді.[43]

Тілдері

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Еуразиялық экономикалық одақ туралы шарттың 110-бабына сәйкес (2014 жыл) орыс тілі «Одақ органдарының» жұмыс тілі болып табылады.[44]

Экономикасы

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Ішкі нарыққа шолу

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

1996 жылы қол қойылған Экономикалық және гуманитарлық салалардағы интеграцияны арттыру туралы шарт экономикалық конвергенцияның алғашқы негізін қалады. Шарт кейінірек ЕАЭО құрамына кіретін мемлекеттердің интеграциясын қадағалайтын тұрақты атқарушы орган құруды қамтамасыз етті. Ол тауарлардың, қызметтердің, капиталдың және жұмыс күшінің болашақ ортақ нарығының жоспары болды.[36] Біртұтас экономикалық кеңістік Беларусь, Ресей және Қазақстан аумағында бірыңғай нарық құрды. 2015 жылы ЕАЭО келісімінің күшіне енуімен ортақ нарық Армения мен Қырғызстанды қамтитындай кеңейтілді. Елдер шамамен 180 миллион адамнан тұратын нарықты және шамамен 5 триллион долларды құрайтын ЖІӨ АҚТ құрайды.

Еуразиялық экономикалық одақ номиналды ЖІӨ бойынша әлемде оныншы және сатып алу қабілетінің паритеті бойынша бесінші ірі экономикаға ие. Ғасырдың басынан бері мүше мемлекеттер 2000–2007 жылдар аралығында ЖІӨ орташа есеппен 6%-дан 8%-ға дейін өскен экономикалық өсуді бастан кешірді, 2007–2008 жылдардағы қаржы дағдарысынан кейін ол 2010 жылы қайтадан өсті. 2010 жылы Еуразиялық Кеден одағы құрылғаннан бері мүше мемлекеттер арасындағы тауар айналымы күрт өсті. 2011 жылы өзара сауда 63 миллиард долларды құрады, бұл 2010 жылмен салыстырғанда 33,9%-ға көп. 2012 жылы өзара сауда 68 миллиард долларды құрап, жиынтық экспорт 594 миллиард долларға жетті, ал импорт 341 миллиард долларды құрады.[36] Бірінші интеграциялық кезең ең алдымен мүше мемлекеттер арасындағы сауданы күшейтті, экономикаларды нығайтты және мүше мемлекеттер үшін құқықтық және институционалдық негіз құрды. Екінші кезең тауарлардың, адамдардың, қызметтердің және капиталдың еркін қозғалысын қамтыды.

Еуразиялық экономикалық одақ шикізатты тасымалдау құнын төмендету арқылы шикізат бағасын төмендету, нарық көлемінің ұлғаюына байланысты жаңа технологиялар мен өнімдердің қайтарымдылығын арттыру, сондай-ақ ортақ нарықтағы «сау» бәсекелестікке жәрдемдесу сияқты бірқатар макроэкономикалық мақсаттарға қол жеткізуге арналған. Ол сондай-ақ азық-түлік бағасын төмендетуге, салалардағы жұмыспен қамтуды арттыруға және өндіріс қуаттылығын арттыруға бағытталған. Беларусь және Қазақстан («Нұрлы жол» экономикалық саясаты арқылы) сияқты ЕАЭО мүшелері ЕАЭО-ны Еуропа Одағы мен Жаңа Жібек жолы экономикалық белдеуі арасындағы көпір ретінде пайдалануға тырысады.[45]

Еуразиялық одақ әлемдік энергетика, шикізат, қару-жарақ өнеркәсібі және ауыл шаруашылығы өндірісіндегі «негізгі ойыншы» ретінде қарастырылады. 2013 жылы Ресей шетелден капитал тарту бойынша әлемдегі ең табысты 3-ел болды.[46]

Кеден одағы және еркін төрттік

[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Толық мақалалары: Еуразиялық экономикалық одақ аясындағы кеден одағы және Біртұтас экономикалық кеңістік
ЕЭАО шарттарына сәйкес тауарлар Еуразиялық сәйкестік белгісімен белгіленеді.

Одаққа мүше мемлекеттердің азаматтары басқа мүше мемлекеттерге ішкі төлқұжатымен бара алады. Ресей де ТМД басқа мемлекеттерінің азаматтарына төлқұжатсыз кіруге рұқсат бергенімен, 2015 жылдан кейін бұл артықшылық тек Кеден одағы елдерінің азаматтарына беріледі деп күтілуде.[47] Мүше мемлекеттерде нарыққа түсетін барлық тауарларға бірыңғай сыртқы тариф және Еуразиялық Кедендік одақ құрылған кезден бастап 2010 жылғы 1 қаңтардан бастап импорттық тауарларды бағалаудың бірыңғай әдістері бар. Міндеттері энергетика, өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы және көлік салаларында бірлескен үйлестіруді қамтиды.

Беларусь тауарларының шамамен 75% экспортталады, оның жартысына жуығы басқа мүше мемлекеттерге жіберіледі.[48] Одақ аясындағы сауда негізінен Ресейге экспортталатын Беларусь техникасы мен ауыл шаруашылығы өнімдерінен тұрады. Мүше мемлекеттерге немесе одаққа кіруге ниет білдірген елдерге ресейлік энергия өндірушілерден газ бағасының төмен болуына кепілдік беріледі.

Бәсеке

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Еуразиялық экономикалық комиссия Бірыңғай экономикалық кеңістіктің тауар нарықтарында тең бәсекелестік жағдайларды қамтамасыз ету мақсатында бәсекелестік саясатын жүргізеді. Ол сондай-ақ бәсекелестік саясатына қатысты үш елдің әрқайсысының заңнамасын үйлестіруге және жетілдіруге бағытталған. Комиссия біртұтас нарықтағы бәсекелестікті реттеуші ретінде қызмет етеді және монополияға қарсы мәселелерге де жауап береді. Арнайы ережелер мемлекеттің экономикаға араласуын шектейді.[36]

Валюталық одақ

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Қазақстан президенті Нұрсұлтан Назарбаев алғаш рет 2009 жылы Еуразиялық экономикалық қоғамдастық үшін «еураз» деп аталатын ортақ қолма-қол ақшасыз валюта құруды ұсынған болатын. Бұл елдерді жаһандық экономикалық дағдарыстан оқшаулауға көмектесетін еді.[49] 2012 жылы жаңа бірлескен валюта идеясы Владимир Путин мен Дмитрий Медведевтің қолдауына ие болды және 2014 жылға қарай Еуразиялық комиссия құжаттарында Еуразиялық Орталық банкті құру және 2025 жылға қарай енгізілетін алтын деп аталатын ортақ валюта туралы ұсыныстар әзірленді.[50]

Еуразиялық экономикалық одақ туралы шартта валюталық одақ құру қарастырылмаса да, Ресей премьер-министрі Дмитрий Медведев Еуразиялық экономикалық одақ елдеріне ортақ валюта енгізуге шақырды. Мемлекеттік думаның ТМД комитетінің басшысы Леонид Слуцкий Медведевтің валюталық одақ құру мәселесін талқылауды бастау туралы ұсынысын қолдады. Слуцкий оны 2015 жылдан кейін, одақ құрылымы нақтыланған кезде енгізуге болатынын айтты.[51][50]

Энергетика

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Еуразиялық экономикалық одақ 2012 жылы әлемдегі табиғи газдың 20,7%-ға жуығын және әлемдік мұнай мен газды конденсаттың 14,6%-ын өндіретін энергетикалық держава ретінде қарастырылды, бұл оны екі салада да әлемдегі жетекші өндіруші етті. Айта кету керек, бұл көрсеткіштер негізінен Ресейдің ЕЭАО мүшелігіне байланысты, Қазақстан мен Беларусьте газ және мұнай өндіруде сәйкесінше 1,9% және 0,6% ғана үлесті құрады және Арменияда мұндай ресурстар мүлдем жоқ.[52] Ол сондай-ақ дүние жүзіндегі электр энергиясының 9% және дүние жүзіндегі көмірдің 5,9% өндіреді, бұл оны сәйкесінше әлемде үшінші және төртінші өндіруші етеді. Қазақстанда энергетика экономиканың жетекші саласы болып табылады. Елде 4 миллиард тоннаға жуық дәлелденген алынатын мұнай қоры және 2000 текше шақырым газ бар. Қазақстан мұнай экспорты бойынша әлемде 17-, табиғи газ экспорты бойынша 23-орында.

Ресей әлемдегі ең үлкен табиғи газ қорына ие,[53] мұнай қоры бойынша 8-,[54] және көмір қоры бойынша екінші орында.[55] Ресей сонымен қатар әлемдегі жетекші табиғи газ экспорттаушысы[56] және екінші ең ірі табиғи газ өндірушісі,[57] сонымен қатар ең ірі мұнай экспорттаушысы және ең ірі мұнай өндіруші болып табылады. Ресурстарға бай Ресей мен Қазақстан арасындағы мұнай мен газ саудасы салыстырмалы түрде төмен болғанымен, Беларусь экономикасы ресейлік көмірсутегі шикізатына қол жеткізуге қатты тәуелді және Қырғызстан мен Армениядан айырмашылығы, Ресей Беларусьтің негізгі сауда серіктесі болып табылады және барлық саудасының 47% құрайды.

Инфрақұрылымы

[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Түркістан–Сібір темір жолы Орталық Азия республикаларын және Сібірді байланыстырады

Темір жол XIX ғасырдан бері Еуразиялық экономикалық одақ елдерін байланыстыратын негізгі жол болды. Бұл Ресей империясы мен Кеңес Одағында бүгінгі күнге дейін әрқашан негізгі көлік жолы болды. Одақ теміржол қатынасы бойынша әлемде 2-орында (әлемдік үлестің шамамен 7,8%). Дегенмен, ол әлі де одақ ішіндегі трансшекаралық сауданы жақсартуға ұмтылуда. Одақтағы ең танымал теміржол — Транссібір темір жолы, ол Ресейдің Қиыр Шығысын Мәскеумен байланыстырады, оның оңтүстік жолдары Қазақстан арқылы да өтеді.

Бірыңғай әуе кеңістігі

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Еуразиялық экономикалық комиссия басқаратын «Бірыңғай Еуразиялық әуе кеңістігі» бағдарламасы әуе қатынасының бірыңғай нарығын және бірыңғай әуе қозғалысы аймағын құруды қарастырады. Бірыңғай әуе қозғалысы аймағы авиакомпанияларға жаңа ұшу жолдарын құруды жеңілдетеді, осылайша аймақ арқылы ұшатын рейстердің санын арттырады. Еуразиялық алқа мүшесі және министр Даниал Ахметов оның кезең-кезеңімен құрылатынын айтты.[58] 2014 жылғы маусымда Беларусь әуе компаниясы Белавия Бірыңғай Еуразиялық аспанды дамытуға бет бұруға дайын екенін мәлімдеді. Ортақ авиация нарығында жұмыс істеу шарттары әлі келісілген жоқ. Дегенмен, жоба Еуропа Одағының Бірыңғай еуропалық аспан үлгісінде жасалуы мүмкін.[59]

Ауыл шаруашылығы

[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Қарабидай, Иван Шишкин

Еуразиялық экономикалық одақ 2012 жылы әлемдегі қант қызылшасының 18,6%-ын және күнбағыстың 22,7%-ын өндіретін қант қызылшасы мен күнбағыстың жетекші өндірушісі, сондай-ақ қарабидай, арпа, егістік қарақұмық, сұлы және күнбағыс дәнінің жетекші өндірушісі болып табылады. Ол сондай-ақ картоптың, бидайдың және астықтың (және дәнді бұршақ дақылдарының) ірі өндірушісі болып табылады.[36]

Еуразиялық экономикалық комиссия құзыретінің бір бөлігі ауыл шаруашылығын субсидиялау болып табылады. Ол мүше-мемлекеттер арасындағы ауыл шаруашылығы саласындағы саясатты қалыптастыруды үйлестіруге және ұжымдық азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етуге жауапты. Еуразиялық даму банкі ауыл шаруашылығын одан әрі интеграциялау және дамыту жобаларын қаржыландырады. Ол 2008–2013 жылдар аралығындағы жобаларға шамамен 470 миллион АҚШ долларын бөлді.

Шетелмен экономикалық қатынастары

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Одақ Вьетнаммен еркін сауда туралы алғашқы келісімге қол қойды,[60] ол барлық тараптар ратификациялағаннан кейін 2016 жылғы қазанда күшіне енуі жоспарлануда.[61]

Ресейдің Экономикалық даму министрі мәлімдеуінше, Түркияның Экономика министрі Нихат Зейбекчи Еуразиялық экономикалық одақпен тығыз ынтымақтастық, оның ішінде одақ пен Түркия арасында еркін сауда аймағын құру туралы бастама көтерген.[62]

Ресей президенті Владимир Путин 2014 жылғы шілдеде Ресей Федерациясының елшілері мен тұрақты өкілдерінің кездесуінде Еуропа Одағы мен Еуразиялық экономикалық одақ арасындағы еркін сауда аймағын құру жайлы талқыға дайын екенін мәлімдеді.[63]

2023 жылдан бастап Индонезия және Біріккен Араб Әмірліктерімен келіссөздер жақсы жүріп жатыр. Иран және Мысырмен келіссөздер аяқталуға жақын. ЕЭК сонымен қатар Қытаймен ағымдағы келісімін қайта қарауға дайындалуда. Ағымдағы, артықшылықсыз келісім 2019 жылғы қазанда күшіне енді және баж салығын төмендетуді қарастырмайды.[64]

ЕЭАО шетел елдерімен келісімдері

[өңдеу | қайнарын өңдеу]
ЕАЭО еркін сауда келісімдері. Қызыл түспен ЕАЭО мүше-мемлекеттері боялса, жасыл түспен ЕАЭО еркін саудасы бар елдер.

2015 жылғы 1 қаңтардан кейін ЕЭАО мүшелері Еуразиялық экономикалық одақ туралы шартқа (35-бап) сәйкес өз өкілеттіктерін ұлттықтан жоғары деңгейге бергендіктен, тауарлардың еркін саудасы туралы келісімдерді дербес жасасуға құқығы жоқ.[65]

Еуразиялық экономикалық комиссия сайтының хабарлауынша, ЕАЭО осы мемлекеттермен бірге екіжақты келісімдерге қол қойды:[66]

  • Вьетнам (2015 жылғы 29 мамырда қол қойды, 2016 жылғы 5 қазанда күшке енді)[67]
  • Иран (2018 жылғы 17 мамырда қол қойды, 2019 жылғы 27 қазанда күшке енді)[68]
  • Қытай (2018 жылғы 17 мамырда қол қойды, 2021 жылғы 10 шілдеде күшке енді)[69]
  • Сербия (2019 жылғы 25 қазанда қол қойды, 2019 жылғы 25 қазанда күшке енді)[70]
  • Сингапур (екі түрлі келісімге 2019 жылғы 1 қазанда қол қойды)[71]

ЕАЭО Мысыр, Үндістан, Индонезия, Израиль және Біріккен Араб Әмірліктерімен сауда келісімдерін әзірлеуде және Моңғолиямен сауда келісімдерін әзірлеуді қарастыруда.[66]

Дереккөздер

[өңдеу | қайнарын өңдеу]
  1. ↑ Еуразиялық экономикалық одақтың ақпараттық порталына қош келіпсіз.  (қаз.). Еуразиялық экономикалық одақтың ақпараттық порталы. Тексерілді, 31 наурыз 2024.
  2. ↑ Russia, Kazakhstan, Belarus Sign Treaty Creating Huge Economic Bloc. Time.com.
  3. ↑ Н.Назарбаев Мәскеу мемлекеттік университетінде дәріс оқиды  (қаз.). Qazaqstan (27 ақпан 2014). Тексерілді, 24 ақпан 2024.
  4. ↑ Kilner, James Kazakhstan welcomes Putin's Eurasian Union concept  (ағыл.). The Daily Telegraph (6 October 2011). Тексерілді, 24 ақпан 2024.
  5. ↑ Соглашение стран СНГ от 20.01.1995 "О Таможенном союзе"  (орыс.). Ресей Федерациясының заңдары, кодекстері және нормативтік-құқықтық актілері (20 января 1995). Тексерілді, 24 ақпан 2024.
  6. ↑ TREATY between the Russian Federation, the Republic of Belarus, the Republic of Kazakhstan and the Kyrgyz Republic on increased integration in economic and humanitarian fields of 29 March 1996  (ағыл.). Еуразия Экономикалық Қауымдастығының ресми сайты (29 March 1996). Тексерілді, 24 ақпан 2024.
  7. ↑ TREATY on the Customs Union and the Common Economic Space of 26 February 1999  (ағыл.). Еуразия Экономикалық Қауымдастығының ресми сайты (26 February 1999). Тексерілді, 24 ақпан 2024.
  8. ↑ Boris N. Mamlyuk Көпжақтылықты аймақтау: Ресейдің Дүниежүзілік сауда ұйымына кіруінің посткеңестік кеңістікте қолданыстағы аймақтық интеграциялық схемаларға әсері = Regionalizing Multilateralism: The Effect of Russia's Accession to the WTO on Existing Regional Integration Schemes in the Former Soviet Space SSRN: 2412319 — 2014.
  9. ↑ Krushelnycky, Askold CIS: Russian, Ukrainian, Kazakh Parliaments Ratify Treaty On Single Economic Space  (ағыл.). Азаттық радиосы (8 April 2008). Тексерілді, 24 ақпан 2024.
  10. ↑ USATODAY.com – Putin: No objection to Ukraine in EU  (ағыл.). USATODAY.com. Тексерілді, 24 ақпан 2024.
  11. ↑ Eurasian Economic Union  (ағыл.). Беларусь Сыртқы істер министрлігінің ресми сайты. Мұрағат көшірмесі 26 қарашаның 2015 Wayback Machine мұрағатында
  12. ↑ Russia, Belarus and Kazakhstan agree on Customs Union  (ағыл.). Turkish Weekly (5 December 2009). Мұрағат көшірмесі 4 маусымның 2014 Wayback Machine мұрағатында
  13. ↑ a b c Ukraine cannot get observer status at Eurasian Econ Union due to association agreement with EU, Russia  (ағыл.). Интерфакс-Украина (14 July 2013).
  14. ↑ a b c d e Евразийские комиссары получат статус федеральных министров  (орыс.). TUT.BY (17 ноября 2011).
  15. ↑ Новый интеграционный проект для Евразии – будущее, которое рождается сегодня  (орыс.). Известия (3 октября 2011). Мұрағат көшірмесі 4 қазанның 2011 Wayback Machine мұрағатында
  16. ↑ a b c Russia sees union with Belarus and Kazakhstan by 2015  (ағыл.). BBC News (18 November 2011). Тексерілді, 25 ақпан 2024.
  17. ↑ MacFarquhar, Neil Russia and 2 Neighbors Form Economic Union That Has a Ukraine-Size Hole  (ағыл.). The New York Times (29 May 2014). Тексерілді, 25 ақпан 2024.
  18. ↑ Госдума ратифицировала договор о присоединении Армении к ЕАЭС  (орыс.). Интерфакс-Украина (10 декабря 2014). Тексерілді, 25 ақпан 2024.
  19. ↑ Присоединение Кыргызской Республики к ЕАЭС  (орыс.). Еуразиялық Экономикалық Одақтың ресми сайты. Тексерілді, 25 ақпан 2024. Мұрағат көшірмесі 25 ақпанның 2024 Wayback Machine мұрағатында
  20. ↑ a b Gotev, Georgi Kazakh official: We will not risk being placed in the same basket as Russia  (ағыл.). Euractiv (29 March 2022). Тексерілді, 25 ақпан 2024.
  21. ↑ Russia to suspend grain exports to Eurasian Economic Union until Aug 31  (ағыл.). Reuters (10 March 2022). Тексерілді, 25 ақпан 2024.
  22. ↑ ЕАЭС и Иран создают полноформатную зону свободной торговли  (орыс.). Еуразиялық Экономикалық Одақтың ресми сайты (25 декабря 2023). Тексерілді, 25 ақпан 2024.
  23. ↑ a b c d e Russland – aktuelle Situation, zukünftige Entwicklung. Тексерілді, 13 маусым 2015. Мұрағат көшірмесі 2 сәуірдің 2015 Wayback Machine мұрағатында
  24. ↑ Кыргызстан присоединился к Евразийскому экономическому союзу.
  25. ↑ БелаПАН. Беларусь получила право председательства в ЕАЭС в 2015 году. belapan.by (23 желтоқсан 2014). Тексерілді, 14 қараша 2016. Мұрағат көшірмесі 30 қаңтардың 2017 Wayback Machine мұрағатында
  26. ↑ 1 января 2016 года началось председательство Казахстана в ЕАЭС (1 қаңтар 2016).
  27. ↑ Председательство в ЕАЭС в 2017 году переходит к Кыргызстану | Радио Мир. Тексерілді, 14 қараша 2016. Новый Таможенный кодекс ЕАЭС называют революционным Wayback Machine мұрағатында (от 15 қарашаның 2016)
  28. ↑ Новый Таможенный кодекс ЕАЭС называют революционным YouTube сайтында Мұрағат көшірмесі 7 қарашаның 2016 Wayback Machine мұрағатында
  29. ↑ Страны ЕАЭС договариваются о взаимном признании водительских прав. Россия 24 (14 тамыз 2014). Мұрағат көшірмесі 11 мамырдың 2019 Wayback Machine мұрағатында
  30. ↑ Председательство в ЕАЭС в 2019 году переходит к Армении (6 желтоқсан 2018).
  31. ↑ European Commission: Serbia will have to terminate the agreement with Eurasian Union  (ағыл.) (29 August 2019).
  32. ↑ Singapore to Sign Free Trade Agreement with Eurasian Economic Union on October 25th (4 қыркүйек 2019).
  33. ↑ Belarus' EAEU Presidency Priorities | Official Internet Portal of the President of the Republic of Belarus. Беларусь президентінің ресми сайты.
  34. ↑ ДОГОВОР О ЕВРАЗИЙСКОМ ЭКОНОМИЧЕСКОМ СОЮЗЕ  (орыс.) (29 мая 2014). Тексерілді, 29 наурыз 2024.
  35. ↑ a b c d Договор о Евразийском экономическом союзе  (орыс.) (29 мая 2014). Мұрағат көшірмесі 16 тамыздың 2014 Wayback Machine мұрағатында
  36. ↑ a b c d e f EURASIAN ECONOMIC INTEGRATION: FACTS AND FIGURES  (ағыл.). Тексерілді, 29 наурыз 2024.
  37. ↑ Council of the Eurasian Economic Commission  (ағыл.). customsbemoscow.org. Мұрағат көшірмесі 3 наурыздың 2016 Wayback Machine мұрағатында
  38. ↑ Naryshkin Calls for Establishment of Eurasian Parliament  (ағыл.). РИА Новости (25 April 2012). Тексерілді, 29 наурыз 2024.
  39. ↑ Creation of Eurasian Union parliament deemed possible  (ағыл.). ТАСС.
  40. ↑ Borovikov, Edward; Danilov, Igor B2B: Notes on the Future Court of the Eurasian Economic Union  (ағыл.). The Moscow Times (28 April 2014). Тексерілді, 29 наурыз 2024.
  41. ↑ a b EEU budget 2015 to exceed RUB 6.6bn  (ағыл.). kazinform (18 December 2014). Мұрағат көшірмесі 7 қаңтардың 2015 Wayback Machine мұрағатында
  42. ↑ Russia To Allocate $1.2 Billion To Help Kyrgyzstan Join Customs Union  (ағыл.). Азаттық радиосы (30 May 2014). Тексерілді, 29 наурыз 2024.
  43. ↑ Бишкек хочет от Астаны $ 177 млн за вступление в ТС  (орыс.). КУРСИВ (28 июля 2014). Мұрағат көшірмесі 7 қаңтардың 2015 Wayback Machine мұрағатында
  44. ↑ Еуразиялық экономикалық одақ туралы шарт  (қаз.). ЕЭАО ресми құжаттар жинағы. Тексерілді, 29 наурыз 2024.
  45. ↑ Александр Лукашенко встретился с новым председателем коллегии Евразийской экономической комиссии  (орыс.). tvr.by (24 марта 2016). Тексерілді, 31 наурыз 2024.
  46. ↑ Russia is No. 3 in Attracting Foreign Direct Investment  (ағыл.). The Moscow Times (29 January 2014). Тексерілді, 31 наурыз 2024.
  47. ↑ Путин: въезд в РФ должен быть разрешен только по загранпаспортам  (орыс.). РИА Новости (12 декабря 2012). Тексерілді, 31 наурыз 2024.
  48. ↑ EU trade relations with Belarus  (ағыл.). Еуропалық комиссия. Тексерілді, 31 наурыз 2024.
  49. ↑ Назарбаев придумал специальную валюту для ЕврАзЭС  (орыс.). LENTA.ru (11 марта 2009). Тексерілді, 31 наурыз 2024.
  50. ↑ a b Судаков, Дмитрий Russia, Kazakhstan and Belarus to have new joint currency  (ағыл.). pravda.ru (11 March 2009). Тексерілді, 31 наурыз 2024.
  51. ↑ Филатова, Ирина What Euro Crisis? Russia Seeks Single Currency  (ағыл.). The Moscow Times (18 June 2012). Тексерілді, 31 наурыз 2024.
  52. ↑ THE COMMON ENERGY MARKET OF THE EURASIAN ECONOMIC UNION  (ағыл.). International Energy Charter. Тексерілді, 31 наурыз 2024.
  53. ↑ Country comparison:: Natural gas proven reserves  (ағыл.). Орталық барлау басқармасының ресми сайты. Мұрағат көшірмесі 7 наурыздың 2017 Wayback Machine мұрағатында
  54. ↑ Country comparison:: Oil proven reserves  (ағыл.). Орталық барлау басқармасының ресми сайты. Мұрағат көшірмесі 15 маусымның 2013 Wayback Machine мұрағатында
  55. ↑ BP Statistical Review of World Energy June 2014  (ағыл.). bp.com. Мұрағат көшірмесі 1 шілденің 2014 Wayback Machine мұрағатында
  56. ↑ Country comparison:: Natural gas exports  (ағыл.). Орталық барлау басқармасының ресми сайты. Мұрағат көшірмесі 26 желтоқсанның 2018 Wayback Machine мұрағатында
  57. ↑ Country comparison:: Natural gas production  (ағыл.). Орталық барлау басқармасының ресми сайты. Мұрағат көшірмесі 15 наурыздың 2016 Wayback Machine мұрағатында
  58. ↑ «КО елдерінің теміржол альянсы БЭК аумағы арқылы Қытайдан Еуроодаққа тасымалдар үлесін 10 есе арттырады», - деді, ЕЭК Энергетика және инфрақұрылым бойынша Алқа мүшесі (Министр) Даниал Ахметов  (қаз.). Еуразиялық экономикалық комиссия (22 мамыр 2014). Тексерілді, 31 наурыз 2024.
  59. ↑ Belavia: Belarus ready to move pretty fast towards single Eurasian sky  (ағыл.). Belarusian news (26 May 2014). Мұрағат көшірмесі 5 желтоқсанның 2014 Wayback Machine мұрағатында
  60. ↑ Strelávina, Daria FTA bodes well for Vietnam-Eurasian Union economic ties- experts  (ағыл.). rbth.com (12 May 2016). Тексерілді, 31 наурыз 2024.
  61. ↑ FTA Việt Nam - liên minh Á Âu: Cửa rộng nhưng không dễ vào  (вьетн.). baomoi.com (8 шілде 2015). Тексерілді, 31 наурыз 2024.
  62. ↑ Turkey May Create Free Trade Zone with Eurasian Customs Union – Development Minister  (ағыл.). SPUTNIK (19 July 2014). Тексерілді, 31 наурыз 2024.
  63. ↑ Путін заговорив про зону вільної торгівлі між ЄС і Євразійським союзом  (укр.). Українська правда (1 шілде 2014). Тексерілді, 31 наурыз 2024.
  64. ↑ The Eurasian Economic Union Free Trade Agreements: Latest Progress  (ағыл.). Russia Briefing (16 March 2023). Мұрағат көшірмесі 17 наурыздың 2023 Wayback Machine мұрағатында
  65. ↑ Статья 35. Режим свободной торговли  (орыс.). Тексерілді, 31 наурыз 2024.
  66. ↑ a b Торговые соглашения Евразийского экономического союза  (орыс.). ЕЭАО ресми сайты. Тексерілді, 31 наурыз 2024.
  67. ↑ Социалистическая Республика Вьетнам  (орыс.). ЕЭАО ресми сайты. Тексерілді, 31 наурыз 2024.
  68. ↑ Исламская Республика Иран  (орыс.). ЕЭАО ресми сайты. Тексерілді, 31 наурыз 2024.
  69. ↑ Китайская Народная Республика  (орыс.). ЕЭАО ресми сайты. Тексерілді, 31 наурыз 2024.
  70. ↑ Республика Сербия  (орыс.). ЕЭАО ресми сайты. Тексерілді, 31 наурыз 2024.
  71. ↑ Республика Сингапур  (орыс.). ЕЭАО ресми сайты. Тексерілді, 31 наурыз 2024.
«https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=Еуразиялық_Экономикалық_Одақ&oldid=3431838» бетінен алынған