Ирендік
| Ирендік | |
| башқ. Ирәндек | |
 | |
| Сипаттамасы | |
|---|---|
| Тау жүйесі | |
| Ұзындығы |
135 км |
| Ені |
10-20 км |
| Ең биік шыңы | |
| Орналасуы | |
|
52°49′56″ с. е. 58°17′39″ ш. б. / 52.83222° с. е. 58.29417° ш. б. (G) (O) (Я)Координаттар: 52°49′56″ с. е. 58°17′39″ ш. б. / 52.83222° с. е. 58.29417° ш. б. (G) (O) (Я) | |
| Елдер | |
|
| |
Ирендік (башқ. Ирәндек, орыс. Ирендык; кейбір деректерде Ирандык деп айтылады[1][2]) — Башқұртстан Республикасының шығысы мен оңтүстік-шығысындағы тау қырқасы. Республиканың ең шығыс жоталарының бірі.
Географиясы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Жотаның ұзындығы — 135 шақырым, ең биік нүктесі — Қараташмас тауы (987 м). Жота Башқұртстан Республикасының Әбжәлел, Баймақ және Хайбулла аудандары аумағында орналасқан. Ол порфириттерден, диабаздардан, әктастардан, солтүстігінде девондық жанартау жыныстарынан тұрады. Геотектоникалық жағынан Баймақ күрделі дөңестеріне орайластырады. Солтүстік бөлігін тайгалы орман, оңтүстігін бетегелі-селеулі дала алып жатыр. Жота Орал яшма белдеуінің ең әдемі бұрыштарының бірі, мұнда ежелгі қоныстарды, қалашықтарды, шеберханаларды, қорымдарды, қараусыз қалған ауылдарды кездестіруге болады. Шығыс беткейінде Ғаделша (Ибраһим) сарқырамасы орналасқан.
Жота табиғи түрде екі бөлікке — солтүстік және оңтүстікке бөлінеді, олар кейде бір атауға ие екі дербес жота ретінде қарастырылады. Солтүстік пен оңтүстік бөліктерінің арасында басқа да жоталар: биіктігі бойынша Ирендік жотасынан асатын Қырықтытау мен Күркек, сонымен қатар жоталарға топтастырылмаған шағын таулар бар. Солтүстік Ирендік Башқұртстанның Ушалы ауданының аумағында орналасқан, Жайық және Үй өзендерінің суайрығы қызметін атқарады, солтүстігінде Көмес жотасы мен Илмен тауларымен жалғасады. Солтүстік бөлігінің ең биік нүктесі — Қартмойнақ ауылының жанындағы Туратас шыңы (921 м). Ирендіктің солтүстік бөлігінің ұзындығы — 15 км, ені 3–4 км. Өз кезегінде, солтүстік Ирендік екі жотаға бөлінеді: Ирендіктің өзі және солтүстік-шығысқа қарай орналасқан Кіші Ирендік.
Жотаның бойында көркем өзендер мен көлдер бар. Батыс беткейінде Граф көлі суқоймасы мен Жайықтың інжу-маржаны Талқас көлі бар. Ирендіктің баурайында Таналық, Тұялыс, Үлкен Қызыл өзендерінің бастаулары орналасқан.
Атауы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Өзіне тән фонетикалық -нд- маркеріне қарағанда, Ирендік топонимі башқұрт тілінің шығыс диалектісінен шыққан. Тілдің қазіргі жағдайына сүйеніп, бұлтартпайтындай түсінік беру қиын.
Башқұрт тілінде «ирән» бірнеше мағынаға ие, олардың бірі – «ерін». Башқұрт тілінің ережелеріне сүйенсек, «Ирәндек» «ерінге арналған орын» немесе «езу» дегенді білдіреді. Мысалы, «урындык» – «жантайма төсек», «төсек». «Ирендік» атауы бастапқы «Ұрандық» дегеннен шығуы әбден мүмкін. Бұл тұрғын үй салуға (қоныстар, тұрақтар) қолайлы аймақтың көрікті жерлеріне сәйкес келеді. «Ирендіктің» тағы бір мағынасы — «рақаттанып, демалатын орын». Ол башқұрт тіліндегі «иренеу» – «еріну», «жалқаулану» терминінен шыққан.
Жота атауы башқұрт аңызымен байланысты халық этимологиясы бар: байға алданған Өмірзақ таудан қалай түсу керек екендігін түсініп, аңғарға жеткен соң былай жар салады: — Енді, біз, үйрендік! (башқ. Өйрәндек).
Өмірзақ туралы аңыз тек болжам ғана, шын мәнінде жотаның атауы бұрынғыдан да ерте шыққан және башқұрт халық эпосы «Орал батырда» да айтылады. Таулар — дақ -дық-дағ, әр халықтың өзіне тән сөйленісінде айтылады. Иран — Iran- Айрон — Ариан — Ария, башқұрт халық эпосы «Орал батыр» және арий мемлекеті – аймағының құрылуымен толық сәйкес келеді. Мүмкін «Ирендік» тауларының аумағын «Арий таулары» деп оқу керек – демек бұл дұрыс және арий мемлекетінің орталығы.
Мәселелері[өңдеу | қайнарын өңдеу]
2023 жылдың 20 мамырында Баймақ ауданы, Темес ауылында Ирендік жотасын алтын өндірушілерден қорғау мақсатында «азаматтардың жиналысы» өтті[3]. Бұған Приволжскнедрдың Ирендік жотасына геологиялық зерттеу жүргізу жоспарлары себеп болды[4]. Түрлі мәліметтер бойынша акцияға 1 мыңнан 7 мыңға дейін адам қатысқан. Іс-шараға қатысушылар «Ресей Федерациясындағы жергілікті өзін-өзі басқаруды ұйымдастырудың жалпы қағидалары туралы» Федералдық заңға сілтеме жасай отырып, жиын аясында қабылдаған шешімдердің билік органдары үшін міндетті екенін алға тартты[5], алайда бұл 300 адамнан асатын елді мекендерге қолдануға келмейді. Сонымен қатар, жер қойнауын пайдалану мәселелері Ресей Федерациясының «Жер қойнауы туралы» Заңына сәйкес жергілікті өзін-өзі басқару органдарының жауапкершілігіне жатпайды[6][7].
Жиналыста жергілікті билік бұл аумақта өндіру немесе геологиялық барлау емес, жер қойнауын түгендеу мақсатында геологиялық зерттеу жүргізуді жоспарлап отырғандарын алға тартты. Акция нәтижесінде жергілікті тұрғындар РФ Тергеу комитетінің төрағасы Александр Бастрыкин мен Ресей президенті Владимир Путинге аудандағы алтын өндіруші компаниялардың қызметіне араласуды талап еткен үндеу түсіріп алған[8]. Тергеу комитетінің төрағасы өзіне жолданған бейне хабарлама бойынша қылмыстық іс қозғауды тапсырды[9].
Тағы қараңыз[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- ↑ Хребет Ирандык - памятник природы (орыс.).
- ↑ ruslan Горный хребет "Ирандык" (орыс.) (17 августа 2021).
- ↑ Народный сход в защиту хребта Ирандык от золотодобытчиков | Башкирия (орыс.).
- ↑ Сходный день (орыс.) (22 мая 2023).
- ↑ Статья 25. Сход граждан, осуществляющий полномочия представительного органа муниципального образования \ КонсультантПлюс.
- ↑ Статья 1.2. Собственность на недра \ КонсультантПлюс.
- ↑ На почве недоверия: почему переговоры о судьбе Ирендыкского хребта так распаляют башкирское Зауралье (орыс.) (26 мая 2023).
- ↑ Обращение со схода граждан за сохранение Ирандыка . 20 мая 2023г с.Темясово Баймакский рн (ru-RU).
- ↑ Информационный центр СК России.