Кеңес Одағы маршалы
| Кеңес Одағы маршалы | |||||
| орыс. Маршал Советского Союза | |||||
| |||||
| Мемлекеті | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Жоғары шен |
Кеңес Одағы генералиссимусы (1945 бастап) | ||||
| Кіші шен |
Армия генералы, 1943 жылдан бастап Әскер түрлерінің бас маршалы | ||||
| Аналогы |
Кеңес Одағы флоты адмиралы (1955 бастап) | ||||
Кеңес Одағы маршалы (орыс. Маршал Советского Союза) — КСРО ҚК Жұмысшы-Шаруа Қызыл Әскерінің (ЖШҚӘ) және Кеңес әскерінің (КӘ) бас қолбасшы құрамындағы жеке әскери атақ.
Бұл атақ 1935 жылы енгізіліп, соңғы рет 1990 жылы берілді. 1993 жылы Ресей Қарулы Күштері оны әскери атақтар тізімінен алып тастады. 1945 жылдың 26 маусымына дейін ол Қызыл Әскердегі ең жоғары атақ болды, одан кейін Кеңес Одағы генералиссимусы шенінен кейінгі екінші жоғары атақ атанды. Алайда, 1953 жылы жалғыз генералиссимус И.В.Сталин қайтыс болғаннан кейін іс жүзінде қайтадан ең жоғары болды. Жеке әскери атақ КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының Жарлығымен берілді.
1943 жылдан бастап кейбір әскери бөлімдерде, қарулы күштер бөлімшелерінде және арнайы жасақтарда әскер түрлерінің бас маршалы кіші шені болды[1]. КСРО Әскери-теңіз күштерінде 1946 жылдан бастап флот адмиралы[2], ал 1955 жылдан бастап — Кеңес Одағы флоты адмиралы атағы тең дәрежеде болды[3].
Тарихы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Ұлы Отан соғысына дейін[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Кеңес Одағы маршалы әскери атағы КСРО Орталық Атқару Комитеті мен Халық Комиссарлар Кеңесінің 1935 жылғы 22 қыркүйектегі № 19/2135 «ЖШҚӘ қолбасшылық құрамының жеке әскери атақтарын енгізу туралы» қаулысымен Жұмысшы-шаруа Қызыл Әскерінің (ЖШҚӘ) және Жұмысшы-Шаруа Қызыл Флотының (ЖШҚФ) жеке құрамының басқа да арнайы әскери атақтарымен қатар енгізілді:
Жоғарғы қолбасшылықтың көрнекті және ерекше көзге түскен тұлғаларына КСРО Үкіметі жеке берген «Кеңес Одағы Маршалы» атағы белгіленсін.
Кеңес Одағы Маршалы атағы бірінші рет 1935 жылы 20 қарашада берілді. Оны бес қолбасшы алды:
- К. Е. Ворошилов — КСРО қорғаныс халық комиссары;
- А. И. Егоров — ЖШҚӘ Бас штабының басшысы;
- М. Н. Тухачевский — КСРО қорғаныс халық комиссарының орынбасары;
- С. М. Будённый — ЖШҚӘ атты әскер қадағалаушысы;
- В. К. Блюхер — Арнайы Қызыл Тулы Қиыр Шығыс әскерінің қолбасшысы[4].
1940 жылы 7 мамырда мыналар да маршал атағын алды:
- С. К. Тимошенко — КСРО қорғаныс халық комиссары;
- Г. И. Кулик — КСРО қорғаныс халық комиссарының орынбасары;
- Б. М. Шапошников — ЖШҚӘ Бас штабының басшысы.
Осы уақытқа дейін алғашқы бес маршалдың үшеуі репрессияға ұшырады (А.И. Егоров, М.Н. Тухачевский және В.К. Блюхер).
Ұлы Отан соғысы кезінде[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Ұлы Отан соғысының басталуымен бес маршалдың үшеуі Бас қолбасшылық ордасының құрамына енгізілді (С.К. Тимошенко, К.Е. Ворошилов және С.М. Будённый), сәл кейінірек Б.М.Шапошников та орданың мүшесі болды.
Майданның маңызды аумақтарында бағыт әскерлерінің уақытша бас қолбасшылықтары құрылған кезде олардың бас қолбасшылары болып маршалдар да тағайындалды: Солтүстік-Батыс (1941 ж. шілде-тамыз) — К. Е. Ворошилов, Батыс (1941 ж. шілде-қыркүйек) — С.К.Тимошенко, Оңтүстік-Батыс — С.М. Буденный (1941 ж. шілде-қыркүйек) және С.К. Тимошенко (1941 ж. қыркүйек-1942 ж. маусым), Солтүстік Кавказ (1942 ж. сәуір-мамыр) — С.М.Буденный. Бұл ережеден жалғыз ерекшелік армия генералы Г.К.Жуковтың Батыс бағыттағы әскерлердің екінші рет құрылуы кезінде (1942 ж. ақпан-мамыр) бас қолбасшысы болып тағайындалуы болды.
Соғыстың басында маршалдарды (әрдайым Мәскеуде жұмыс істеген Б.М. Шапошниковты қоспағанда) Орда өкілдері мен ең қатерлі бағыттардағы майдандардың қолбасшылары тағайындады, сонымен қатар Орданың әр түрлі бұйрықтарын орындады. Бірқатар тапсырмаларды орындай алмаған маршал Г.И.Кулик әскер қолбасшысы болып тағайындалды, бірақ бұл қызметте де өзін жақсы жағынан көрсете алмады. 1942 жылы ақпанда маршал шенін қоса алғанда, бірқатар марапаттары мен атақтарынан айырылып, генерал-майор дәрежесіне дейін төмендетілді.
1943 жылдың 18 қаңтары мен 16 ақпанында соғыс басталғалы алғаш рет маршал шені берілді. Олар:
- Г. К. Жуков — КСРО қорғаныс халық комиссарының бірінші орынбасары;
- А. М. Василевский — ЖШҚӘ бас штабының басшысы.
1943 жылы 6 наурызда Кеңес Одағының Маршалы атағы И.В.Сталинге «қызметі бойынша» Қорғаныс халық комиссары және Жоғарғы Бас қолбасшы ретінде берілді.
Кейіннен ерекше көзге түскен майдан қолбасшыларына маршал атағын беру дәстүрі қалыптасты:
- И. С. Конев — 2-Украин майданы әскерлерінің қолбасшысы (1944 жыл 20 ақпан);
- Л. А. Говоров — Ленинград майданы әскерлерінің қолбасшысы (1944 жыл 18 маусым);
- К. К. Рокоссовский — 1-Беларус майданы әскерлерінің қолбасшысы (1944 жыл 29 маусым);
- Р. Я. Малиновский — 2-Украин майданы әскерлерінің қолбасшысы (1944 жыл 10 қыркүйек);
- Ф. И. Толбухин — 3-Украин майданы әскерлерінің қолбасшысы (1944 жыл 12 қыркүйек);
- К. А. Мерецков — Карел майданы әскерлерінің қолбасшысы (1944 жыл 26 қазан).
Ұлы Отан соғысы аяқталған кезде он майдан қолбасшыларының алтауы (Г.К. Жуков, И.С. Конев, Л.А. Говоров, К.К. Рокоссовский, Р.Я. Малиновский және Ф.И.Толбухин) маршал болды.
Ұлы Отан соғысы жылдарында маршалдардың жалпы саны бестен он екіге дейін өсті. 1942 жылы ақпанда Г.И.Кулик маршал шенінен айырылды. Ұлы Отан соғысы кезінде қайтыс болған жалғыз маршал Б.М.Шапошников 1945 жылы наурызда дүниеден өтті.
Ұлы Отан соғысынан кейін[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Соғыс аяқталғаннан кейінгі кезеңде және И.В.Сталин қайтыс болғанға дейін Кеңес Одағының Маршалы атағы үш рет, оның екеуі азаматтық тұлғаларға берілді.
- 1945 жылы 9 шілдеде мемлекеттік қауіпсіздік қызметкерлерінің арнаулы атақтары әскери атақтармен ауыстырылды және бұған дейін жойылған Мемлекеттік қауіпсіздік бас комиссары арнаулы атағын иеленген КСРО Ішкі істер халық комиссары Л.П.Берия Кеңес Одағы Маршалы болды. (1953 жылы 23 желтоқсанда атағынан айырылды). Сонымен бірге Берия атақ берілмеген жалғыз адам болды, ол оны қайта куәландыру нәтижесінде алды.
- 1946 жылы 3 шілдеде Кеңес Одағының Басқыншы күштері тобының бас қолбасшысы және Германиядағы кеңестік әскери әкімшілігінің бас қолбасшысы В.Д.Соколовский маршал болды.
- 1947 жылы 3 қарашада бұрын әскер басқармаған КСРО Қарулы Күштері министрі Н.А.Булганин маршал шенін алды. 1947 жылы 3 наурызда министр лауазымынан И.В.Сталинді алмастырып, Бериядан кейін «қызметі бойынша» атағын алған үшінші маршал болды. Бұл атақты беру 1947 жылы 7 қарашадағы шеру алдында туындаған шетін жағдайға байланысты болды деген нұсқа бар. Шеруді Кеңес Одағы маршалы К.А.Мерецков басқарып, оны армия генералы Н.А.Булганин қабылдау керек болды, сол себепті сәйкессіздікті жою үшін оған маршал шенін беруі тиіс еді. (1958 жылы 26 қарашада атағынан айырылды).
1955 жылы 11 наурызда Кеңес Одағы Маршалы атағын жаппай берілуі болды. Оны алты генерал алды: КСРО қорғаныс министрлігінің бас қадағалаушысы И.Х.Баграмян, КСРО әуе қорғанысы күштерінің бас қолбасшысы С.С.Бирюзов, Германиядағы кеңес әскерлері тобының бас қолбасшысы А.А.Гречко, үш әскери округтің қолбасшылары – А.И.Еременко (Солтүстік Кавказ ӘО), К.С.Москаленко (Мәскеу ӘО) және В.И.Чуйков (Киев ӘО). Н.С.Хрущев билігінің кейінгі жылдарында бұл атақ тағы үш рет берілді: Германиядағы кеңес әскерлері тобының бас қолбасшысы М.В.Захаров (1959 жыл 8 мамыр), КСРО КӘ және ӘТК БастыСБ басшысы Ф.И.Голиков (1961 жыл 6 мамыр) және Мәскеу әскери округі әскерлерінің қолбасшысы Н.И.Крылов (1962 жыл 28 мамыр).
Соғыстан кейінгі кезеңде КСРО әскери мекемесі басшыларының барлығы дерлік және олардың кейбір орынбасарлары, сондай-ақ Бас штаб басшыларының көпшілігі белсенді қызметте маршал болды. К.К.Рокоссовский Польшаның Қорғаныс министрі болды, сонымен қатар Польшаның маршалы дәрежесіне ие болды.
Л.И.Брежневке Кеңес Одағының Маршалы атағының берілуі шын мәнінде сыйлы болды, өйткені оның қызметі (Н.А. Булганин сияқты) ешқашан әскерлерді басқарумен байланысты болмады. Соған қарамастан, іс жүзінде ол КСРО Қарулы Күштерінің Жоғарғы Бас қолбасшысы болды.
Д.Ф. Устинов та ешқашан әскер басқармаған, бұл атаққа Қорғаныс министрі қызметі арқылы (И. В. Сталин мен Н. А. Булганин сияқты) ие болды.
Бұл атаққа соңғы рет КСРО Қорғаныс министрі Д.Т.Язов (1924-2020) ие болды. Атақ берілген күні — 28 сәуір 1990 ж. Язов Кеңес Одағының Маршалы атағын алған әскери жетекшілердің соңғысы болды.
| кіші әскери шен: Әскер түрлерінің бас маршалы |
 Кеңес Одағы Маршалы |
қарулы күштердің жоғарғы шені: Кеңес Одағы генералиссимусы |
Кеңес Одағы маршалының айырым белгісі[өңдеу | қайнарын өңдеу]
1935 жылғы үлгі[өңдеу | қайнарын өңдеу]
1935-1940 ж. айырым белгілері
Шинелдік ілгектеріндегі үлкен алтын жұлдыздың — диаметрі 6 см, бешпентше мен гимнастерканың ілгектеріндегі — диаметрі 5 см. Кестелері тұтас дөңес, барлық сыртқы жиектері жіңішке жіптермен перпендикуляр кестемен жиектелген, ал ортасы орталықтан жұлдыздың барлық шетіне дейін сәулелермен созылған қалың жіптермен кестеленген. Ілгектердің түсі қызыл. Жеңдерде — үлкен алтын жұлдыз бар: шинелде — диаметрі 6 см, бешпентше мен гимнастеркада — диаметрі 5 см, бір бұрыштығы жалпақ алтын зерден және тағы бір бұрыштығы қызыл шұғадан тігілген.
1940 жылғы үлгі[өңдеу | қайнарын өңдеу]
1940-1943 ж. айырым белгілері
Қызыл түсті ілгектерде үлкен алтын жұлдыз, ілгектің төменгі бұрышында, ортасында орақ пен балға алтын жіппен кестеленген лавр бұтақтары. Жеңдерде — қызыл көмкермемен жиектелген үлкен алтын жұлдыз және бір бұрыштығы қызыл шұғамен тігілген, оның ортасында өрнек өрнектелген, екі жағында — қызыл жиегі бар алтын тігін орналасқан.
1943 жылғы үлгі[өңдеу | қайнарын өңдеу]
1943-1991 ж. иық белгілері
-Field.svg)
ліктіге және
.svg)
ліктіге және
1943 жылы 15 қаңтарда иық белгілеріндегі айырым белгілері енгізілді: диаметрі болатын 50 мм бір үлкен жұлдыз. Мұндай иық белгілердің шын мәнінде киілгені-киілмегені белгісіз, өйткені 1943 жылы 6 ақпанда Кеңес Одағы Маршалдарының айырым белгілері өзгертілді: жұлдыздың үстінгі жағында орналасқан, иық белгісінің тік осі бойымен КСРО Мемлекеттік Елтаңбасы қосылды. Сол уақыттан бері Кеңес Одағы Маршалдарының иық белгілері айтарлықтай өзгермеді.
1943 жылдан кейін Кеңес Одағының Маршалдарының генералдікінен ерекшеленетін арнайы мундирі болды; оның көзге түсетін ерекше белгісі жағаның алдыңғы жағына емен жапырақтарын (лавр бұтақтарынан гөрі) кестелеу болды; жеңдердің қайырма бөлігінде де сол тігіс болды. Бұл бөлшек 1943, 1945 және 1955 жылғы мундирлерде сақталды. Сонымен қатар, маршалдың қалпақшаларында генералдікінен өзгеше, күнқағарда басқа кесте (ою) және өрілген бау болды.
1940 жылдан бастап Кеңес Одағы Маршалының ерекше айрықша белгісі оның мойнына платина мен гауһар тастармен тағылған алтын «Маршал жұлдызы» болды, осы үлгі шеннің тізімнен жойылғанға дейін өзгермеді. Бұл белгінің мәртебесі көп жағынан Батыс Еуропа қарулы күштеріндегі маршал таяқшасының мәртебесіне ұқсас болды.
Кеңес Одағы маршалы атағын алған әскери жетекшілер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Барлығы 1935 жылдан бері Кеңес Одағының Маршалы атағы 41 рет берілген. Оның ішінде: кәсіби әскерилер – 36, әскери лауазымдарды атқарған саяси қайраткерлер – 5 (И.В.Сталин, Л.П. Берия, Н.А.Булганин, Л.И. Брежнев және Д.Ф. Устинов).
Кеңес Одағының төрт маршалы бұл атақтан айырылды:
- М.Н.Тухачевский 1937 жылғы 11 маусымдағы үкіммен атағынан айырылды; сол үкіммен оны өлім жазасына кесті.
- Г.И.Кулик 1942 жылы генерал-майор шеніне дейін төмендетілді, бірақ КСРО Қарулы Күштерінде қызметін жалғастырды. Кейіннен басқа іске байланысты тұтқындалып, өлім жазасына кесілді (1950).
- Л.П.Берия 1953 жылы маусымда қамауға алынғаннан кейін көп ұзамай, тіпті үкім шығарылғанға дейін арнайы жарлықпен «барлық марапаттар мен атақтардан» айырылды; 1953 жылы желтоқсанда атылды.
- Н.А.Булганин 1958 жылы қарашада генерал-полковник шеніне дейін төмендетілді және сол уақытта қызметінен босатылды; репрессияға ұшырамады.
М.Н.Тухачевский мен Г.И.Кулик ақтау барысында қайтыс болғаннан кейін Кеңес Одағының Маршалы атағын алды. Қуғын-сүргінге ұшыраған тағы екі Кеңес Одағының маршалы — түрмеде тергеу кезінде қайтыс болған В.К.Блюхер мен сот үкімі бойынша өлім жазасына кесілген А.И.Егоров — ресми түрде атақтарынан айырылмады.
Галерея[өңдеу | қайнарын өңдеу]
-
Кеңес Одағының алғашқы бес маршалы (солдан оңға): Тухачевский, Ворошилов, Егоров (отырған), Буденный мен Блюхер (тұрған) -
-
Кеңес Одағы маршалы Г. К. Жуковтың мундирі, Ресей мемлекеттік саяси тарих мұражайы -
Кеңес Одағы маршалы Д. Т. Язов мерекелік киім формасында (2009 жыл) -
Кеңес Одағы маршалының мерекелік қалпақшасы, КСРО ҚК
Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- ↑ Главный маршал рода войск // Большая советская энциклопедия. — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1971. — Т. 6: Газлифт — Гоголево. — С. 575. — Кол. 1711.
- ↑ Приказ Министра Вооружённых Сил СССР от 24 июля 1946 года № 29, в соответствии с которым звание «Адмирал Флота» было приравнено к званию «Маршал Советского Союза».
- ↑ Ведомости Верховного Совета СССР. 1955. № 4(822). Ст. 96. Указ ПВС СССР «О воинском звании Адмирал Флота» (объявлен приказом МО СССР от 3 марта 1955 года № 31).
- ↑ Светлана Заверняева Маршалы Советского Союза (орыс.) (20 сентября 2020).(қолжетпейтін сілтеме)