Никея империясы
| Никея империясы гр. Αυτοκρατορία της Νίκαιας гр. Βασίλειον τῆς Νίκαιας Тарихи мемлекет | ||||
| ||||
|---|---|---|---|---|
| ||||
| Астанасы | Никея | |||
| Тіл(дер)і | Орта грекше | |||
| Басқару формасы | монархия | |||
Никея империясы (гр. Αυτοκρατορία της Νίκαιας), сондай-ақ Никея патшалығы (гр. Βασίλειον τῆς Νίκαιας) — 1204 жылы Константинополді крестшілер басып алғаннан кейін солтүстік-батыс Анадолы аумағында қалыптасқан және 1261 жылға дейін болған тарихнамада жалпы қабылданған мемлекеттің атау. Никея империясы ортағасырлық грек мемлекеттерінің ішіндегі ең ірісі және өміршең болды; оның императорлары өздерін Византияның (Ромынияның) шынайы билеушілері деп санауды жалғастырды, ал мемлекеттің ресми атауы Рим (ромей) патшалығы (ор.-грек. ) болды.
Никея империясы Византия империясынан қарағанда едәуір орталықтандырылмаған мемлекет болды. Атауына қарамастан, Никея ондағы ең маңызды әскери бекініс рөлін атқарды. Сонымен қатар билеушілер көп уақыттарын эгейлік резиденциясы Нимпейде өткізді, ал ақша сарайы мен қазына Магнезияда орналасқан. Бірнеше ондаған жылдар бойы империя екі майданда сәтті соғыстар жүргізді: батыста — латындармен, болгарлармен және Епир деспотатымен; шығыста оған түріктердің Рум сұлтандығынан Кіші Азияның батысына қоныс аударуын тоқтатуға тура келді. Ол үшін мұнда әскери қоныс аударушылардың арнайы табы қалыптасты, оны акриттер деп атады. Никея империясының негізгі мақсаты Византияны қалпына келтіру және Константинопольді қайтару болды. Мақсаттар орындалғанға дейін Никея империясы өте әскерилендірілген және өміршең грек мемлекеті болды. Бірақ олар қол жеткізгеннен кейін мемлекеттіліктің орталығы Фракияға көшті. Қалпына келтірілген Византия империяға қанқұйлы қауіп төндірмеген Сербиямен, Болгариямен, Венециямен, Генуямен және Епирмен ұзақ және негізінен пайдасыз күрес бастады. Константинополды қайтарғаннан кейін, Сангария мен Меандрдың құнарлы және тығыз қоныстанған аңғарларын қорғаудан бас тартылды және 1280-жылдардың аяғында оларды грек тұрғындарын жүйелі түрде тазалауды бастаған түріктер басып алды. Осылайша, небәрі бірнеше онжылдықтар өткен соң Никея империясының грек-православ өзегі түрік-мұсылман мемлекеті құрылуының өзегіне айналды.
Идеологиясы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Никея империясының идеологиясы, сонымен қатар оның италиян-француз (шын мәнінде роман) мемлекеттерімен үнемі бәсекелестігі гректердің ұлттық сана-сезімінің біртіндеп өзгеруінде маңызды рөл атқарды[1]. Билеушілері ұзақ уақыт бойы өзін аморфты роман-грек мемлекеті ретінде көрсетуге тырысқан Византиядан қарағанда, Никея империясының идеологиясы нағыз грек бағытын иеленді. Романия мен ромей атаулар дәстүр бойынша қолданыла бергенімен, грек тілі этникалық өзіндік сәйкестендіру орталығына айналады, нәтижесінде эллиндер, ал батыс аудармаларында — гректер эндоэтнонимінің рөлі артады[2][3][4].
Негізі қалануы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
I Теодор Ласкарис — Ангелойлар әулетіне жақын болған және III Алексейдің қызына үйленген грек ақсүйегі, крестшілер Константинополді жаулап алғаннан кейін, шығысқа қарай қашып, тәуелсіз мемлекет құруға күш салды. Бұл мақсаттарды орындауға ең қолайлы жер қабырғалармен қоршалған және Вифинияның басты қаласы болған Никея болды.
Бастапқыда никея халқы Ласкариске сенбеді және оны қабырғаларының қорғауында қабылдағысы келмеді. Алайда, крестшілерге рұқсат берілген зорлық-зомбылық пен бопсалау көп ұзамай гректерге, егер олар шығыста Византия империясыда билікке ие болған көшбасшылардың бірінің билігінде бірігуге келмесе, тек саяси ғана емес, сонымен қатар діни құлдыққа айналу қауіпінің төнгенін көрсетті. Теодор Ласкарис ең көрнекті үміткер болды, себебі ол Ангелой әулетімен туыстас және құлағанға дейін Константинополде патша болып сайланған еді.
Византия империясының бөлінуі бойынша Вифиния кейбір жерлерді иемденіп, Ласкарис жасаған талқандаған граф Людовик Блуаға берілді. Осы жағдайларда, XII ғасырдың аяғында ағайынды Петр мен Асен бастаған Болгариядағы азаттық қозғалысы болмағанда және Төртінші крест жорығы кезінде екінші Болгар патшалығының құрылмағанда Никеа империясының негізі қаланбас еді. I Балдуин Фландр мен Бонифас Монферрат Македония мен Фессалиядағы жағдайын қауіпсіз деп есептеп, Ласкариске біріккен күштермен соққы беру үшін Азияға әскери күштерді көшірді, болгар патшасы Калоян сәтті шебер пайдаланып, 1205 жылы 14 сәуірде Адрианополь түбіндегі шайқаста крестшілерге алапат соққы жасап, жеңді.
Латындардың әлсіреуі Теодор Ласкариске Никеяда бекінуге және мұнда грек мәдениеті мен православие діңгегін құруға мүмкіндік берді. Патриархияда сайланған Микаил Авториан 1206 жылы салтанатты түрде императорлық тәжбен Ласкаристі таққа отырғызды. Православиелік діни қызметкерлер, әскери қызметшілер мен жергілікті мүлік өкілдері Ласкаристің қол астынан қорғаныс іздеп, өз күштерін ұлттық іске арнау үшін бүкіл империядан Никеяға келе бастады.
Трапезондта Никеядағыдай империяны құрған Ұлы Алексей Комнин Ласкаристің ең қауіпті жауы болды. Алайда Ласкарис өзіне қарсы жіберілген Трапезонд әскерін талқандап, Рум сұлтаны Маврозом мен Манкафаның кейпінде оған қарсы қойған қарсыластарын жойды.
1206 жылдың күзінде Латын императоры Генрих Кіші Азияны жаулап алуға және онда серілеріне лендерді бөлу үшін шығысқа үлкен экспедиция жүргізді. Ласкарис Адрианополге жақындап, Константинополді қорқыта бастаған Болгария патшасымен одақ құрды. Бұл латындарды әскери күштерін Азиядан Еуропаға лезде жеткізуге мәжбүр етті. 1207 жылы жасалған бітімге сәйкес, жағалаудағы маңызды қалалар Кизикос пен Никомедиа Ласкаристің қолында қалды.
Никея империясы латындар мен селжүктерге бірдей қауіп төндіргендіктен, Никея императорына қарсы Рум мен Константинополь одағы құрылды. Рум сұлтаны Ласкаристен билікті заңды патша, бұрынғы император III Алексейге беруді талап етті. Бірақ Меандрдағы Антиохиа түбінде гректер селжүктерге қатты соққы жасады, ал III Алексей тұтқындалып, монастырға қамалды. Осылайша, Ласкарис 1211 жылы Антиохианы өзінің билігіне қосты.
Император Генрих 1212 жылы Трапезонд императорының бауыры Дәуіт Комнинмен одақ құру арқылы мәселені жақсартуды ойлады. Соңғысы Пафлагония фемасының көп бөлігін иеленді, бірақ ақырында Ласкаристен жеңіліп, тек Синопты ғана сақтай алды.
1214 жылы Никея империясы мен Латын императоры арасында бейбіт келісім жасалды, оған сәйкес Никомедия шығанағынан Қара теңізге дейінгі тар жолақ Азияда латындарда қалды, ал Никея империясының шекаралары бір жағынан, Никомедия шығанағы, екінші жағынан - Кизикос пен Егей теңізімен белгіленді. Рум сұлтандығы жағынан Сангария мен Үлкен Мендерестің жоғарғы ағысына дейінгі аймақтар (бұрынғы — Меандр) Никеяға өтті.
Бұл бейбітшілік Генрих 1216 жылы қайтыс болғаннан кейін де жалғасты және Латын империясының патшайымы, Иоланданың қызы Мәриәм мен Ласкарис арасындағы неке арқылы бекітілді.
Күшеюі[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- ↑ Angelov, Dimiter. Imperial ideology and political thought in Byzantium (1204–1330). Cambridge: University Press, 2007. p. 95 Also Kaldellis, Anthony. Hellenism in Byzantium : the transformations of Greek identity and the reception of the classical tradition. Cambridge: University Press, 2007
- ↑ Angelov, pp. 96–97
- ↑ A. E. Vacalopoulos, The Origins of the Greek Nation:the Byzantine Period (1204-1461) (New Brunswick, 1970)
- ↑ Beaton, Roderick. "Antique Nation? 'Hellenes' on the Eve of Greek Independence and in Twelfth-Century Byzantium," Byzantine and Modern Greek Studies, 31 (2007), pp. 76–95