Тараншылар
Тараншы дегеніміз — бүгінгі Шынжаңдағы Тарим өзенінің алабындағы шұраттарда тұратын, түркі тілдерінің қарлұқ тармағына жататын тілдердің бірінде сөйлейтін және шығу тегі жағынан ежелдегі иран, тохар халықтарының және бертінде көшіп келген түркі-моңғол тайпаларының (қарлұқтар, ұйғырлар, яғмурлар және моңғолдар) ұрпақтары болып табылатын отырықшы халықтың аты.
Шағатай тілінде «отырықшы шаруа» дегенді білдіретін осы атаумен Ферғана аңғарында және бүкіл Орталық Азияның шұраттарында тұратын отырықшы, жер өңдеумен айналысатын тұрғындарға қатысты қолдануға болады. Тарим өзенінің алабы (Қашғар, Құмыл, Хотан және Тұрпан шұраттары сияқты шұраттарды қамтитын) жер өңдеуші тараншылардың нағыз отаны болып есептелсе де, олар Қытай тарихының Миң және Циң кезеңдерінде қазіргі Үрімші мен Іле сияқты жерлерді де қоныстаған. Мәнжу империясы жоңғар қалмақтарын басып алған соң ол көптеген тараншыларды отырықшы сібе гарнизондарымен бірге Іле өзенінің аңғарында қоныстануға жіберген. Шынжаңның көпұлтты мұсылман мәдениетінде «тараншы» ұғымы «сарт» ұғымына қарама-қарсы мағынада қолданылады: тараншы деп жер өңдеуші отырықшыларды атаса, сарт деп қалада тұратын саудагер-қолөнершілерді атаған. Әрине, шұраттардағы мұсылман мемлекеттерінің билеуші таптары тараншыларға жатқызылмаған, оларды шығу тегі бойынша көбінесе «моғол» немесе долан деп атаған. Бірақ қазіргі көзқарастан қарағанда, тараншылар, сарттар мен моңғол доландарды үш түрлі этникалық топ деп қарастыруға болмайды, оларды бір шағатай-тимурид мәдени және тілдік бірлестігіндегі үш түрлі топ немесе тап деуге ғана келеді.
20-шы ғасырдың бас кезінде Ресей, Ұлыбритания мен Қытайдың арасында болған, «Үлкен ойын» деген атқа ие болған геополитикалық бәсекелестіктің түпкі нәтижесі ретінде Орталық Азия қазіргі ұлттық мемлекеттердің арасында бөлініске түсті. Шұраттарда тұратын шаруалар 1930-шы жылдардың басына дейін ұйғыр ұлтына қосылып болды. Бір қызығы, шұраттарда немесе Іле өзенінің бойындағы қалаларда тұратын сарттар ұйғыр болып жазылса, байланыстары Шынжаңның батысымен күштірек болған сарттар өзбек болып жазылып кетті. Кейде бұндай бөліну шарттылығы көзге ұрып тұрады, мысалы, қашғарлықтардың әндіжандықтардан айырмашылығы олардың тұрпанлықтардан айырмашылығындай зор.
Қазіргі кезде бұл атау қолданылмайды немесе ауызекі тілде ғана қолданылады.