Көкшетау (тарихи географиялық аймақ)

Көкшетау – Қазақстанның солтүстігінде орналасқан тарихи-географиялық аймақ. Қазіргі Ақмола облысының солтүстік бөлігі мен оған шектесіп жатқан Солтүстік Қазақстан облысының Айыртау, Тайынша, Ғ.Мүсірепов, Ақжар, Ш.Уәлиханов аудандарын қамтиды. Орталық бөлігінде Көкшетау қыраты орналасқан. Осында шығыстан батысқа қарай Көкше, Жақсы Жалғызтау, Жаман Жалғызтау, Имантау, Жыланды, Сандықтау, Үлкентүкті, Бұқпа, Қошқарбай, Зеренді таулары, Айыртау, Сырымбет (Жаманшоқы) секілді таулар мен Шортанды, Бүркітті асуы, Үлкен Шабақты, Кіші Шабақты, Бурабай, Айнакөл, Айдабол, Зеренді, Қопа, Атансор, Майлысор, Мамай, Саумалкөл, Шалқар, Үлкен Қоскөл, Кіші Қоскөл, Жолдыбай, Қалмақкөл, Шағалалытеңіз, Сілетітеңіз, Теке, Үлкен Қараой, Кіші Қараой, Қалибек, т.б. көлдер орналасқан. Бурабай көлінің ортасында Жұмбақтас тұр. Бұл аймақта Оқжетпес, “Жеке батыр”, Кенесары үңгірі, т.б. тарихи орындар бар. Қыраттың батыс жағынан Есіл өзені ағып өтеді. Жыланды тауынан бастау алатын Шағалалы өзені Шағалалытеңіз көліне құяды. Көкшетау көлдерінен басталатын Иманбұрлық және Аққанбұрлық өзендері Есіл өзеніне құяды. Көптеген ұсақ өзендер көктемде қатты тасығанымен, жазда суы азайып, көпшілігінің арналары кеуіп қалады. Қыста күн суық, қаңтар айындағы жылдық орташа температура мөлшері –16 – 19С, шілдеде 19 – 20С. Жылдық жауын-шашын мөлш. 230 – 400 мм.

Тарихи оқиғалар

Көкшетау аймағына халық ежелгі заманда-ақ қоныстана бастаған (Бурабай кеніші, Ботай қоныстары, Бурабай қорымы). Ежелгі заманда Көкшетауға андрон мәдениетін жасаған тайпалар, сақ тайпалары қоныстанса, б.з-дың 1 – 2 ғ-ларынан бастап шығыстан ғұндар келіп қоныстанды. Көкшетау өңірі 6 – 8 ғ-ларда Түрік қағандығының құрамында, ол ыдырағаннан кейін әр кезеңдерде қимақ, қыпшақ, т.б. түркі тайпаларының иеліктерінде болды. Шыңғыс ханның Орталық Азияға жасаған жорығынан кейін (1219 – 1922) бұл өңірге Алтайдың арғы бетінен басқа да т келіп қоныстанып, Дешті Қыпшақта бұрыннан қоныстанған тайпалармен араласып кетті. 13 – 14 ғ-ларда Алтын Орда мемлекетінде 200 жыл бойы түркі тайпаларының өзара сіңісуі нәтижесінде біртұтас этникалық топ – қазіргі қазақ халқы қалыптасты. 15 ғ-дың 2-жартысында Жетісуда құрылған Қазақ хандығы күшейе келе 16 ғ-дың бас кезінде бүкіл қазақ даласын (соның ішінде Көкшщетау өңірін) біріктірді. 17 ғ-дың орта тұсында пайда болған Жоңғар хандығы қазақ халқына үлкен қатер төндірді (Қазақ-жоңғар шапқыншылығы). Қазақ даласының басқа жерлеріндегі сияқты Көкшетау өлкесінде де жоңғарлармен болған қиян-кескі шайқастарда қазақ батырлары (Бөгембай, Сары, Баян, Қарасай, Ағынтай, Қабанбай, Олжабай, т.б.) асқан ерлік көрсетті. 18 ғ-дың 40-жылдарынан бастап Көкшетау бірте-бірте қайтадан күшейген Қазақ хандығының орталығына айнала бастады. Ордасын Көкшетауға тіккен Абылай хан Ресей, Қытай, Орталық Азия мемлекеттерімен аса тиімді дипломатиялық саясат жүргізді. Нәтижесінде, Қазақ хандығы өзінің бұрынғы күш-қуатын қалпына келтіріп, Ресей, Қытай, Ауған мемлекеттері мен Бұхар, Қоқан, Хиуа хандықтары Көкшетаудағы Абылай ордасына өз елшілерін жіберіп тұрды. Абылай хан қайтыс болғаннан кейін Қазақ хандығы тұтастығын жоғалта бастады да, Көкшетау өңірі Абылай хан әулетінің (Уәли, Қасым, Ғұбайдолла, т.б.) ата қонысына айналды. Қазақ жерін отарлай бастаған Ресей империясы 19 ғ-дан бастап Көкшетау жеріне орыс шаруаларын біртіндеп қоныстандыруға кірісті. Сібір генерал-губернаторы болып қызмет істеген (1819 – 1821), Ресей империясының Мемлекеттік кеңесі және Сібір комитетінің мүшесі М.М.Сперанскийдің (1772 – 1839) басшылығымен 1822 ж. “Сібір қазақтары туралы жарғы” жасалып, Орта жүзде хандық билік жойылды. 1824 ж. 29 сәуірде Көкшетау сыртқы округі құрылды, аға сұлтандыққа Уәлидің үлкен ұлы Ғұбайдолла тағайындалды. Оcы жылы күзден бастап округтің орталығы ретінде бұрынғы Көкшетау қонысының орнына Көкшетау бекінісі салына бастады. Абылай ханның немересі Кенесары Қасымұлы бастаған, Қазақ хандығын қайтадан қалпына келтіруге ұмтылған қазақ халқының ұлт-азаттық қозғалысы алғаш осы Көкшетау өңірінде бастау алды. Күш тең болмады да, Кенесары өз әскерімен Көкшетауды тастап, оңтүстікке шегінуге мәжбүр болды (Кенесары Қасымұлы бастаған қазақ халқының ұлт-азаттық қозғалысы). 1823 ж. Батыс Сібір генерал-губернаторы [П.М.Капцевичтің қолдауымен Орта жүз ханы Уәлидің жесірі Айғанымға Сырымбет тауында арнайы қыстау салынды. Осы үйде 1835 ж. Құсмұрын қамалының маңында дүниеге келген Ш.Уәлихановтың балалық шағы (қазіргі Солтүстік Қазақстан облысы Айыртау ауданы Сырымбет ауылында) өтті. 1853 ж. Көкшетау сыртқы округінің аға сұлтаны болып Шоқанның әкесі Шыңғыс Уәлиханов тағайындалды. Көкшетауда қазақтың белгілі өнерпаздары (Орынбай, Зілғара, Шөже, Ақан сері, Біржан сал, Балуан Шолақ, Үкілі Ыбырай, т.б.) өмірге келді. 1868 ж. Көкшетау сыртқы округі таратылып, оның орнына Ақмола облысына бағынатын Көкшетау уезі құрылды. 1895 ж. Көкшетау бекінісіне қала мәртебесі берілді. Қазақтың жер-суы Ресей мемлекетінің меншігі деп жарияланып (1891), қоныс аудару қозғалысы салдарынан, тек 1885 – 1893 ж. Ақмола облысында (Көушетау аймағы соның құрамында) қазақтардан 252 мың гектардан астам жер тартып алынып, 24 селоға 11 мыңдай ер адамы бар отбасылар қоныстандырылды. 1894 ж. орыс ұлтының саны 1868 жылға қарағанда 75 мыңға көбейді. Сондықтан да отарлық езгінің күллі экономикалық, әлеуметтік, рухани қыспағын Көкшетау өңірінің көзі ашық азаматтары бірден сезінді. Көкшетау мешітінің молдалары Науан хазірет пен Ш.Қосшығұлов 1903 ж. қазақ елінің беделді азаматтарына (соның ішінде Абайға да) хаттар жолдап, ел басына түскен ахуалды талқылайтын кеңес өткізуге шақырды. Бірінші дүниежүзілік соғыс жылдарында (1914 – 1918) майдан қажеттігі үшін Көкшетау өңірінен орасан көп мөлшерде шикізат, азық-түлік, мал өнімдері, т.б. жинап алынды. Жергілікті халықтан алынатын салық мөлшері 3 – 4, кейбір жерлерде 15 есеге дейін өсті. Оған қоса 1916 ж. 25 маусымда қазақ жастарын майданның қара жұмысына алу жөніндегі патша жарлығы шықты да, қазақ халқының ұлт-азаттық көтерілісі басталды (Маусым жарлығы). Көкшетаудағы көтерілісті патша жазалаушылары 1916 жылдың күзіне қарай күшпен басты. 1917 ж. Көкшетау уезінде Алашорда үкіметіне қарайтын қазақ комитеті құрылды. 1918 ж. ақпан – наурыз айларында Кеңес өкіметінің атқару органдары да құрыла бастады. Алайда, мамыр айында Кеңеске қарсы күштер жеңіске жетіп, қысқа қарай колчакшылар өз биліктерін орнатты. Көкшетау өңірінде азамат соғысын өршітті. 1919 ж. 12 қарашада Колчак әскерлері талқандалып, Көкшетау қаласында Кеңес билігі орнады. Сол бір аумалы-төкпелі кезеңде халқының азаттығы үшін алысқан Ә.Досов, С.Сәдуақасов, С.Шәріпов сияқты күрескерлер шықты. 1920 ж. Қазақ Автономиялық Кеңестік Социалистік Республикасы құрылып, Көкшетау өңірі соның құрамына енді. 20 – 30 ж. аймақ елімізбен бірге даму кезеңінің күллі ауыртпалығын бастан кешті. 1941 – 1945 жылдары 40 мыңнан астам көкшетаулықтар Екінші дүниежүзілік соғыс майданына аттанып, 23 жауынгер Кеңес Одағының Батыры атағына ие болды. Соғыс жылдарында Көкшетау өңірі мен қаласына КСРО-ның еуропа бөлігінен көптеген зауыт, фабрикалар жұмысшыларымен бірге көшіріліп әкелініп, орналастырылды. 1942 ж. Подольскіден көшіріліп әкелінген тігін машиналары зауыты қосылғаннан кейін Көкшетау прибор жасау зауыты Көкшетау механикалық зауыты болып өзгертілді. Бурабай кентінде академик В.И.Вернадский бастаған бір топ ғалым жұмыс істеді. 1944 ж. 16 наурызда орталығы Көкшетау қаласы болған Көкшетау облысы құрылды. 1954 ж. басталған тың және тыңайған жерлерді игеру науқанында Көкшетау облысына Ресейден, Украинадан, Беларусьтен мыңдаған тың игерушілер әкелініп, орналастырылды. Нәтижесінде қазақ ұлты өз атамекенінде мүлдем азшылыққа айналды. Кіші-гірім қазақ ауылдары жаңадан құрылған кеңшарлардың (совхоз) құрамына енгізіліп, қазақ мектептері жаппай жабыла бастады. Дегенмен, Кеңес өкіметі дәуірінде Көкшетауда ірі-ірі өндіріс орындары ашылды. “Наука – Восток”, “Металлист” зауыттары, тігін-тоқыма фабрикалары, тау-кен, ет комбинаттары, астық сақтайтын аса ірі элеваторлар салынды. Көкшетау облысы Қазақстандағы аса ірі агроөнеркәсіпті аймақтардың біріне айналды. 1991 ж. Көкшетау облысы Ақмола облысының құрамына қосылды. Көкшетауда Көкшетау “Васильков алтын”(“VASGOLD”) бірлескен кәсіпорны, прибор жасау зауыты, Степняк алтын кені секілді өнеркәсіп орындары, минералды су шығаратын ЖШС бар. Көкше өңірі сирек кездесетін металл кендеріне бай. Мұнда уранды былай қойғанда, алмас пен қалайының, каолиннің мол қоры бар деп есептеледі. Жолдыбай көлінің жағасындағы сияқты ерте заманда темір қорытқан көне пештердің орны біраз жерден табылады. Сондай-ақ, Көкшетау ұлттық паркі, “Бурабай” курорты, “Оқжетпес”, “Щучинск” санаторийлері, “Жеке Батыр”, “Голубой Залив”, т.б. демалыс үйлері бар. Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау университеті жұмыс істейді, “Көкшетау” газеті шығып тұрады. Көкшетау драма театры, орыс драма театры, филармониясы, мұрағаттық мекемелер мен мұражайлар қала халқына рухани қызмет көрсетіп келеді. 1996 ж. 1 шілдеде Көкшетау қаласы жанындағы Щучинск қаласында Қазақстан Республикасы Қарулы Күштеріне кіші командирлер даярлау мақсатында Кадет корпусы ашылды. 2000 ж. бұл оқу орнына Ш.Уәлиханов есімі берілді. 2002 ж. қалаға Алматыдағы әскери академия көшіріліп әкелінді. Көкшетау өңірінің тарихына С.Сейфуллиннің “Көкшетау” поэмасы, С.Сейфуллинтың поэзиясындағы Көкшетау топтамасы, “Батыр Баян” поэмасы, С.Мұқанов, Ж.Саин, Ж.Сыдықов, Е.Ибраһим, И.Салахов, С.Жүнісов, т.б. ақын-жазушылардың шығармалары, М.Қозыбаев, Ж.Қасымбаев, т.б. тарихшы-ғалымдардың зерттеулері арналған.^[1]