Көлік құрылысы

Көлік құрылысы – темір жол, автомобиль, су, әуе көлігі, құбыр желісі нысандарын салу және қайта жаңғырту (құралымдау) жұмыстарын жүзеге асыратын құрылыс саласы.

Оған т. ж. мен автомобиль жолдарын, аэродромдар, көпірлер, туннельдер, метрополитендер, алаптар, теңіз және өзен айлақтарын, каналдар, магистралды мұнай және газ құбырларын, вокзалдар, деполар, т.б. көлік үйлерін салу, т. ж. жүйесін электрлендіру, автоматика және телемеханика қондырғыларын орнату ісі жатады. Қазан төңкерісіне дейінгі кезеңде пошта және земство жолдары әжептәуір ілгері дамыды. Бұрынғы Торғай облысында жолдың ұзындығы 4000 км-ден асқан. Оларда 9 өткел, 300-ге жуық көпір, соның ішінде 5 темір бетон көпір болған. Ақмола облысында жолдың ұзындығы 3500 км-дей, көпірлердің саны Торғай облысындағыдан аз еді. Бірақ Атбасар, Петропавл, Көкшетау, Ақмола қ-ларының маңында ағаштан салынған ірі көпірлер болды. Жетісу облысында жолдардың ұзындығы 3000 км-ге жетті, 200-ге жуық көпір, соның ішінде 10 темір бетон, бірнеше тас, 1 металл көпір болды. Олардың ең ірісі Аягөз, Қаратал, Шу, Көксу өзендері арқылы тартылды, ал, сол кездегі Қазақ (Қырғыз) өлкесі деп аталған бүкіл аумақта Іле өз-ндегі ағаш көпір ең үлкені болатын. Семей облысында жолдың жалпы ұзындығы 3451 км-ге жетті. 10 паром өткелі, соның ішінде Павлодарда, Семейде, Өскеменде Ертіс, Үлбі өзендері арқылы өтетін паром өткелдері болды, сондай-ақ, 100-ден астам ұсақ өткелдер де салынған. Бұлардың бәрі 1-дүниежүз. соғыс, Ресей империясындағы төңкеріс кезінде, сонан соң кеңестік Ресейдегі азамат соғысы мен басқыншылық кезеңінде қирағандықтан, жөндеп, қалпына келтіруді қажет етті. 1922 ж. Қазақ АКСР-інде жүктің тасымалдану жиілігіне және экон. мәніне қарай жолдар төрт топқа бөлінді: мемл., өлкелік, дуандық, жергілікті (уездік, қаражолдар) жолдар. Мемл. маңызы бар екі жол болды: Уфа трактісі (107 км) және Орынбор – Орал телімі (270 км). Өлкелік жолдарға Көкшетау – Атбасар – Ақмола – Қарқаралы – Семей (1172 км), Шалқар – Ырғыз – Торғай – Қостанай (745 км), Орынбор – Ойыл (276 км) жатады. Бұлардың жалпы ұзындығы 2184 км. Дуандық жолдардың жалпы ұзындығы 3891 км, соның ішінде дуандар бойынша: Орынборда – 402, Ақмолада – 825, Қостанайда – 1120, Семейде – 650, Оралда – 244, Ақтөбеде – 490, Бөкейде – 60. Жергілікті мәндегі жолдар 11664 км, соның ішінде дуандар бойынша: Орынборда – 1029, Ақтөбеде – 1453, Оралда – 1655, Ақмолада – 2769, Семейде – 3451, Қостанайда – 1307. Қазақстанда жол құрылысының бағыттары мен ұзындығы, әдетте, оның әкімш.-аумағы бөлінісіне сәйкестендірілді. Төңкеріске дейін де, одан кейін де жол құрылысы шамамен 4 – 6 буындық тәртіппен: ауыл, село – болыс; болыс – уез орт., қала; уез орт., қала – дуан, облысы орт.; облысы орт. – өлке орт.; өлке орт. – республика астанасы. Мұның бәрі ұдайы өзгертіліп, жаңғыртылып отырды, өнеркәсіптің, а.ш. өндірісінің дамуына, жаңа қалалардың, жұмысшы қыстақтарының, мәдени орталықтардың пайда болуына бейімделіп салынды.

Т. ж-дар пайда болғаннан кейін олардың бөлімшелері, көбінесе, облысы орталықтарында, жол басқармалары өлке орталықтарында немесе республика астанасында орналастырылды. Автомобиль жолдары, құбыр желілері белгілі бір аймақтардың талаптарын ескеріп, мемлекетаралық қажеттерді басшылыққа ала отырып салынды. Республикада су қатынас жолдары, әсіресе, басқа қатынас құралдары жоқ шалғай аудандарда кең дамыды. Ертіс өз-ндегі, Арал, Каспий т-деріндегі айлақтар мен флоттар кеңестік дәуірдің азамат соғысынан кейінгі алғашқы кезеңінде қалпына келтіріліп, жүк және жолаушы тасымалының көлемін көбейтіп, халық ш. мұқтаждарына қызмет көрсетті. Бүгінгі таңда жалпы пайдаланыстағы кеме қатынайтын өз. жолдарының ұзындығы 5632 км; олардың ішінде Жоғ. Ертіс телімінде – 1164; Іле телімінде – 880, Балқаш телімінде – 978, Сырдария телімінде – 840, Есіл телімінде – 55. 1960 жылға дейін Каспий т-нің солт. жағалауында Гурьев (қазіргі Атырау) портының, Маңғыстау түбегіндегі Баутин портының маңызы зор болды. Транзиттік тасымалдың ұлғаюына байланысты Каспий т. халықар. жүктерді тасымалдау үшін пайдаланыла бастады. ТРАСЕКА (Солт. – Оңт. – Еуропа – Кавказ – Азия) дәлізінің бірқатар маршруттары осы Каспий т-нің порттары арқылы өтеді. Сондықтан Ақтау теңіз сауда айлағын қайта салу қолға алынды. Темір жолдар құрылысының дүниеге келуі өнеркәсіптің, ең алдымен кен байыту және металлургия өнеркәсібінің дамуымен байланысты болды. Т. ж-дар мемлекеттердің экон. қуатын дамытудың қуатты қозғаушы күшіне айналды, олардың салынуы жаңа ф-калар мен з-ттардың көбеюіне, халықтардың мәдени дамуына жол ашты.

1891 ж. Ресейде Челябі – Владивосток Ұлы Сібір жолының (Транссібір) құрылысы басталып, 1916 ж. оның құрылысы Ресей аумағы бойынша (7420 км) толық аяқталды. Бұл Транссібір магистралінің 1896 ж. пайдалануға берілген Бат. телімі Қазақстан аумағы арқылы өтті (190 км). Қазақстанда алғашқы т. ж. желісі 1893 ж. пайда болды. Ол Покровка слободасы мен Орал арасындағы ұзындығы 363 км тар табанды желі. Оның тек 13 км-і ғана Қазақстан аумағынан өтті. Кейіннен бұл жол кең табанды жолға айналдырылды. Төрт жылдан кейін Урбах – Астрахан (77 км), Астрахан – Александров Гай (107 км) тар табанды жолдары салынды, олар да Қазақ өлкесінің жерлерімен өтті. 1890 ж. Ресей үкіметі Орынбор – Ташкент т. ж-н салу жөнінде шешім қабылдады. Оны төсеу Орынбор жағынан 1901 ж. 10 мамырда, Ташкент жағынан 9 қарашада басталды. Онымен поездардың уақытша қозғалысы 1904 ж. 1 қаңтарда ашылды. Оның солт. бөлігі 1905 ж. 25 шілдеде, оңт. бөлігі 1906 ж. 1 сәуірде толық пайдалануға берілді. Бұл жолдың Қазақстан аумағындағы (солт-те Ақбұлақ ст-нан оңт-те Келес ст-на дейін) ұзындығы 1600 км. Бес ірі ст. – Ақтөбе, Шалқар, Қазалы, Перовск, Түркістан – Қазақстанды Ресеймен және Орта Азиямен байланыстырған тораптық бекеттерге айналды. 1905 ж. 1 қаңтардан бастап Орынбор – Ташкент желісіне Кинель – Орынбор – Самара – Златоуст т. ж. (354 км), ал, 1906 ж. 22 шілдеде Орта Азия жолының Ташкент ст. қосылды. Жол басқармасы Орынборда болды. 1918 жылға дейін Қазақстан аумағында т. ж. ұзындығы 2575 км-ге жетті, Қазақстан аумағынан өтетін т. ж-дардың пайдалану ұзындығы 1903 ж. облыстар бойынша: Ақтөбеде – 626, Оралда – 207, Солт. Қазақстанда – 190, Қызылордада – 737, Шымкентте – 321 км болды. Қазақстанда т. ж. желісінің жалпы ұзындығы 2081 км-ге жетті. 1913 – 17 ж. бірқатар жаңа желілер салынды: Бозкөл – Қостанай, Өскемен – Риддер, т.б.

Кеңестік дәуірде 1930 – 40 ж. Қазақстан кеніштерін игеру т.ж. құрылысын салумен ұштастырыла жүргізілді. Соңғы он жыл ішінде егеменді республикамызда бірқатар ішкі т.ж-дар салынды. 2001 ж. Қазақстан өз күшімен ұзындығы 185 км Ақсу – Дегелең т.ж-н ТМД елдері ішінде бірінші болып іске қосты. Шар – Өскемен, Қраснооктябрьск кеніші – Дөң, Хромтау – Алтынсарин бағыттарында т.ж. төсеу жұмыстары басталды; қ. Қазақстан темір жолы. Автомобиль жолдары құрылысының дамуын Қазақстанда мынадай кезеңдерге бөлуге болады: республикада автомобильдердің пайда бола бастауынан соғыстан кейінгі халық ш-н қалпына келтіруге дейінгі кезең; халық ш-н қалпына келтіргеннен кейінгі және жол ш-ның халық ш. салаларының біріне айналуына дейінгі кезең; жол ш-ның халық ш. салаларының бірі ретінде дамуы кезеңі; нарықтық қатынастар жағдайындағы даму кезеңі. 2003 ж. қазанда ұзындығы 1000 км-ден асатын Астана – Алматы автомобиль жолы іске қосылды. Оның құрылысына 238 млрд. доллар жұмсалды; қ. Автомобиль жолы.

Қазақстанда тұңғыш аэродром кеңестік дәуірдің алғашқы жылдарында Алматы маңында салынды. Әуе жолының тораптарында – республика астанасында, облысы орталықтар мен өнеркәсіпті қ-ларда аэропорттар мен аэродромдардың, ұшу, қону алаңдарының құрылысы Қазақстанда түсті металлургия, көмір, мұнай өндіру өнеркәсібінің жедел қарқынмен өркендеуі кезеңінде дамыды. Әуе желілерінің ұзындығы 3250 км-ге жетті. Алматы – Ақмола – Аягөз, Аягөз – Ақмола, Қостанай – Ақмола – Аягөз, Аягөз – Бақты – Семей – Павлодар – Омбы, Атырау – Орал – Ақтөбе әуежолдары жұмыс істей бастады. Республиканың түрлі қалаларында аэродромдар, аэровокзалдар салумен қатар, шағын ұшу алаңдарын, жөндеу шеберханаларын, тех. күтім жасау қызметтерінің үйлерін, қосалқы үй-жайлар, ұшақтарға жанармай құятын қоймалар салу жұмыстары жүргізілді. Негізгі бағыттарда радиобайланыс бекеттері жарақтандырылды. 1937 ж. аэропорттарды жаңа тех. жабдықтармен қамтамасыз ету жұмыстары өрістетілді, оларға кірме жолдар төселді. Республиканың оңт. және оңт.-батыс бөлігінде өнеркәсіп орталықтарының пайда болуына байланысты Қарсақпай әуежайын салу қажеттігі туындады, ол жолаушылар мен арнаулы жүктерді тасымалдау, Қарсақпайды Жосалы – Жезқазған әуе желісімен жалғастыру үшін қажет болды. Қарсақпайдағы кішкентай аэродром үлкен әуежай кешеніне, ал, Жосалы әуежайы көрікті үлкен қалашыққа айналды. Оның дамып келе жатқан Гурьев өнеркәсіптік ауданы үшін маңызы зор болды. Осы Жосалы аэропорты арқылы 60-жылдардың ортасына дейін Мәскеуден Ташкент, Бішкек, Душанбе, Ашхабадқа рейстік ұшақтардың тұрақты қозғалысы жүзеге асырылды. Алматы аэропорты алғашқы жылдары қазіргі ипподром орналасқан жерге салынды, кейін Боралдайға, 1934 ж. қазіргі тұрған жеріне көшірілді. Азаматтық авиация құрылысын дамытуда 1935 ж. құрылған Алматыдағы Оңтүстік Қазақстан басқармасы мен Ақмоладағы Солт. Қазақстан басқармасы елеулі рөл атқарды. Олар 1940 ж. Қазақ азаматтық әуе флотына бірікті. 20 ғ-дың 60-жылдарынан бастап әуе көлігінің дамуы аэропорттар кешенін күрделі жөндеу және салу жұмыстарын жақсарту шараларын қолдануды қажет етті. Ұшақтар мен тікұшақтарды пайдаланудың талап етілген тех. деңгейіне жету үшін уақыт талабына сай келетін материалдық-тех. база қажет болды. Әуе тораптары жолаушыларға қызмет көрсетудің қажетті талаптарына сай келмеді. Қазақстан аумағында жасанды ұшу және қону алаңдары, Як-40, Ан-24 тұрпатындағы ұшақтарды қабылдау үшін радиотех. құралдары бар жергілікті әуе желілерінің кемінде 100 кешені керек болды. 70-жылдары әуе желісіне Ту-154 және Ил-62 ұшақтарының шығарыла бастауына байланысты оларды қабылдайтын ұзындығы кемінде 2500 м және салмақ көтергіштігі 100 т ұшу және қону алаңдары қажет болды. 1972 жылдың 2-жартысында астаналық әуежайдың әуе айлағы құрлықаралық Ил-62 ұшағын қабылдады. Қазіргі кезде Қазақстан Республикасының азаматтық авиация жүйесінде авиажөндеу з-ттары, оқу орындары, “Қазэрожоба” ин-ты жұмыс істейді; қ. Әуе көлігі.

Құбыр желісінің құрылысына мұнай құбырлары мен газ құбырларын салу жатады. Тұңғыш мұнай құбыры (6,5 км) АҚШ-та 1865 ж. тартылды. Ресейде Баку мен Солтүстік Кавказ өңірінде (1000 км-ден астам) 1870 – 90 ж. салынды. Қазақстанның батысында алғашқы Доссор – Ракуши – Каспий мұнай құбыры (154 км) 1917 жылғы Қазан төңкерісіне дейінгі кезеңде-ақ тартылып, пайдаланылды. 1934 ж. Каспий – Орск мұнай құбыры (830 км) пайдалануға берілді, 1966 ж. Өзен – Жетібай – Ақтау (141,6 км) бағытында төселді. 1968 – 70 ж. Өзен – Атырау – Самара бағытында әлемдегі тұңғыш бірегей, құрлықаралық ыстық мұнай құбыры салынды, оның ұзындығы 1500 км. Құбыр құрылысын кеңінен салу елдің отын-энергет. балансындағы елеулі өзгерістерге, ондағы мұнай мен газ үлесінің 70 – 75%-ға дейін артуына байланысты болды. Қазақстан арқылы қолданыстағы 3 мұнай құбыры өтеді, олар: Кеңқияқ – Орск, Омбы – Павлодар – Шымкент – Чаржоу, Теңіз – Атырау – Самара. 2001 ж. Теңіз – Астрахан – Новороссийск мұнай құбырының салынып бітуі (1850 км) Қазақстанның мұнай шикізатын сыртқа шығаруға жол ашты. Жаңадан Бат. Сібір – Орталық, Ямал – Батыс құбыр желісі салынып жатыр, ол Бат. Қазақстанды Қытаймен жалғастырады (қ. Мұнай құбыры). Газ құбырларын төсеу кеңестік дәуірде газ өнеркәсібінің дамуына байланысты жедел өркендеді. Газ сақтайтын жер асты қоймаларының желісі құрылды. 1946 ж. Саратов – Мәскеу газ құбырының салынуымен Кеңес Одағында газ тасымалдау жүйесі қалыптаса бастады. Қазақстанда 1971 ж. тұңғыш газ құбыры Бейнеу – Өзен – Бекдаш (Түрікменстан) арасында салынды (610 км). 1972 ж. Өзен – Бейнеу магистралі (310 км) пайдалануға берілді. Аса маңызды Газли – Шымкент халық ш. магистралінің ұзындығы 640 км. 2003 ж. 24 қазанда ұзындығы 193 км Амангелді – Тараз газ құбыры іске қосылды; қ. Газ құбыры.