Мұқанна
| Мұқанна | |
| араб.: المقنع | |
| Толық есімі |
Хашим ибн Хаким |
|---|---|
| Туған күні |
8 ғасыр |
| Қайтыс болған күні |
783 ж. |
| Қайтыс болған жері |
Санам, Кешке жақында |
| Азаматтығы |
Омейяд халифаты |
| Қызметі |
саясаткер |
Мұқанна (араб.: المقنع яғни «жабықпен жабылған») – хорасандық уағызшы, секталық қозғалыс пен Аббасидтерге қарсы көтерілістің басшысы, халифа әл-Махди (775-785) тұсында бүкіл Трансоксиананы қамтыған. Шын есімі Хашим ибн Хаким деп есептеледі.
Мұқанна туралы мәлімет
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Мұқанна көтерілісі туралы мәліметтер аз, ол туралы тарихи деректер аңыз-әңгімелермен араласып, бір-біріне қайшы келеді[1]. Ең маңыздысы әл-Бирунидің «Ақ киімділер мен карматтардың жаңалықтары» атты еңбегінде жинаған аңыздар. Уағызшының Мерв тумасы болғаны, Әбу Муслим көтерілісіне қатысқаны және кейіннен оның рухын қасиетті түрде құрметтегені белгілі[1]. Соғды шаруалары мен түркі көшпелілерінің қолдауына ие бола отырып, 777 жылы ол «ақ киімді халық» көтерілісін көтерді: соғдылықтардың киімдерінің ақ түсі халиф ізбасарларының қара киімдеріне қарама-қайшы болды[1].
Мұқанна өз туының астына Әбу Муслим мен хуррамиттер қалған жақтастарын әкелді. Оның ілімі Құранның жасырын мағынасын түсінуге ұмтылған исламдағы мистикалық ағыммен маздакизмнің таңқаларлық қоспасы болды[1]. Ол жандардың ауысуына сеніп, ізбасарларын сиқырлы әрекеттерімен таң қалдырды. «Пайғамбар» Құдай Адамды өз бейнесінде жаратты, содан кейін Нұх, Ыбырайым, Мұса, Иса, Мұхаммед, Әли, оның ұлы Мұхаммед, Әбу Мүслім және ең соңында жаратылыстың тәжін бейнелейтін Мұқаннада дүниеге келген[1].
Айналасындағыларды керемет сұлулығымен таң қалдырмау үшін Мұқанна бетін жібек жамылғысының артына жасырған (сонымен қатар, бірқатар мәліметтер бойынша, қолдан жасалған алтын масканың астына[1]). Аббасилер «пайғамбардың» таз, бір көзі қисық болғаны үшін бетін жасырып жүр деген қауесет таратқан.
Көтеріліс
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Көтеріліс тез тарады бүкіл Трансоксиана, басып алды Бұхара мен Самарқанд. «Мұқанна» Бағдадтан Хорасан губернаторына көмектесу үшін жіберілген халифа жасақтарын тойтарып үлгерді. Шамамен 783 жылы оны халифаның жақтастары Кешке жақын Санам бекінісіне қамап тастады. Одан әрі қарсылық көрсетудің түкке тұрғысыз екенін көрген жақтастар Мұқаннадан кете бастады. Ол Исламның көптеген тыйымдарын сақтамады, бұл оған бидғатшы деген атаққа ие болды.
Оның өлімі туралы мәліметтер қарама-қайшы[1]. Кейбір авторлар оның уланғанын, басқалары оның жанұясымен және айналасындағылармен бірге оның рухы ирандық дәстүр бойынша көкке көтерілуі үшін жаназаға көтерілгенін жазады. Мұқаннаның даңқы ғасырлар бойы сақталды. 12 ғасырға дейін «ақ халаттылар» өздерінің «Мәһдидің» жаңа пішінде оралуын күтті. Шамасы, «Мұқаннаның жеңілуі Орталық Азияда исламның түпкілікті орнығуын білдірсе керек, одан кейінгі барлық көтерілістер енді мұсылмандарға қарсы бағытқа ие болмады»[2].
«Бұхара тарихының» авторы ан-Наршахи (10 ғ.) Мұқанна жақтастары әдетте әйелдермен еркін қарым-қатынаста болғанын атап көрсетеді: «олардың әйелдері... олардың арасындағы барлық еркектерге рұқсат етілген»[3].
Кейінгі мәдениеттегі Мұқанна
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Мұқанна туралы хикая Еуропада 19 ғасырдың басында, ағылшын-ирланд романтик ақыны Томас Мурдың «Хорасанның жамылған пайғамбары» (1817) поэмасында сипатталған кезде белгілі болды. X. Л. Борхес Бұл сюжетті «Мервтік Хакім, бетперде киген бояушы» (1934) ертедегі әңгімесінде айтқан. Нью-Йоркте 1889 жылдан бері «Жабық пайғамбарлар» масондық қоғамы жұмыс істейді. Садриддин Айнидің «Мұқанна көтерілісі» (1944) атты тарихи очеркі көтеріліске арналған.
Дереккөздер
[өңдеу | қайнарын өңдеу]- ↑ a b c d e f g Ислам энциклопедиясы, 2-басылым (1993 ж.), 7-том, 500-бет.
- ↑ Характер и особенности восстания Муканны против арабов и чем оно завершилось? // bukhara.uz Мұрағатталған 4 наурыздың 2016 жылы.
- ↑ Толстов С. П. Древний Хорезм. — М., 1948. — С. 321.