Қарағанды облысы Кеңес өкіметі орнаған жылдарда

Қарағанды облысы Кеңес өкіметі орнаған жылдарда. Қазан революциясының жеңісі мен Ресейдің орталық аудандарында Кеңестік билік орнауынан кейін, Қазақ өлкесінің жұмысшылары, солдаттары және еңбекші бұкара кеңестік билікті орнатып, жаңа өмір кұрылысына кірісті. Қарағанды кеніштерінде, Спасск акционерлік қоғамының өзге де кәсіпорындарындағыдай жұмысшылар 1918 жылдын басында Омбы облыстық және Ақмола уездік кеңестері өкілдерінін тікелей көмегімен Кеңестік билікті орнатты. Спасск кәсіпорындарының жұмысшы депутаттар кеңесі Омбы, Ақмола және өзге қалалардың кеңестерімен тұрақты байланыс жасады. 1918 ж. Наурызда Қарқаралы уезінде Совдеп және мемлекеттік биліктің сайланбалы органы кұрылды. Олардың қызметінің негізгі міндеті контр революцияға қарсы күрес жүргізу, жергілікті жерлерде жаңа үкімет аппаратын кұру, мәдени өмірді жолға қою, халықты азық-түліктен камтамасыз ету болды. 1918 ж. басында Халық шаруашылығы Жоғарғы Кеңесінің президиумы елдегі отын дағдарысына байланысты геологиялық барлау жұмысын ұйымдастыру және шахталар салуға орын дайындау жөнінде шешім қабылдады. Геологиялық барлау жұмысын жүргізу белгілі ғалым, профессор А. А. Гапеевтің басқаруындағы геолог мамандар тобына тапсырылды. А.А.Гапеев Қарағанды көмір орнын болашақ түсті және қара металлургияны дамытуға негіз болуға лайық отын базасы деп тауып, барлау жұмысын жүргізудің кажеттілігін негіздеді. Облыс жерінде 1921 жылғы Есіл-Петропавл эсерлері мен кулактарының бүлігі өзінің қанды ізін қалдырды. Шетелдік кәсіпкерлер кәсіпорындарды бүлдіріп кетуге тырысты. Тек жұмысшы жасактары ғана өндіріс орыңда- рын талкаңдаудан сақтап калды. 1918 жылдың 11 және 17 мамырыңдағы каулысында РҚФСР Халық комиссарлары кеңесі Қазақстанның көптеген тау-кен кәсіпорындарын, оның ішінде Спасск, Қарсақбай зауыттары, Жезқазған, Оспен мыс, Қарағанды, Байқоңыр көмір кеніштерін ұлттық меншікке айналдыру туралы шешім кабылдады. Алайда бұл шешімді жүзеге асыру тек азамат соғысы аяқталғаннан кейін ғана мүмкін болды. 1928 ж. күзде бұрынғы ағылшын жабдықтары негізінде Қарсақбай комбинатының іске қосылуы кеңес дәуіріндегі тек Қазақстанда ғана емес, бұрынғы Кеңестер Одағындағы мыс өнеркәсібінің алғашқы салынған кәсіпорны еді. Оның дүниеге келуі большевиктер үкіметінің экономикалық саясатының ірі жеңісі деп бағаланды. 1928-29 жылдардағы геологиялық барлау жұмысының барысында Қарағанды бассейні мен Орталық Қазақстанның өзге өңірлерінде көмірдін түсті металдардың (мыс, қорғасын, мырыш) және өзге де пайдалы казбалардың кен орындары ашылды. Орталық Қазақстан елдің түсті металлургиясының ірі базасына айналды. Өндірістік және қалалық құрылыстың кешенді жоспарына енген үлкен  Қарағандының даму жобасын талдау басталды. Азамат соғысы аяқталып, бейбіт өмірді қалпына келтіруге Қарағанды облысының халқы өз үлестерін косты. Өлкенің экономикасын қалпына келтіру бүкіл мемлекет көлеміндегі Жаңа экономикалық саясат (ЖЭС) негізінде жүргізілді. Бірак та, ЖЭС-ті аяғына жеткізбей, елде жаппай ұжымдастыру басталды. 1928 ж. 17 акпанда әкімшілік-аумақтық реформаға байланысты және жаңадан аудандастыру нөтижесінде Қарқаралы уезінің негізінде округ кұрылды. Оның кұрамына 7 аудан кірді: Абыралы, Ақсары, Балкаш, Беріккара. Қу, Шет, Шұбартау. 1930 ж. Қарқаралы округі таратылып, Қарқаралы ауданы кұрылды, Балқаш ауданы Қоңырат (қазіргі Ақтоғай) деп аталды. Кейіннен 1934 ж. құрамында бұрынғы аудандары бар Қарқаралы округі болып кайта кұрылады (1936 ж. таратылды). 1928 ж. 27 тамызыңдағы Қазақ АКСР-і Орталық Атқару комитетінің байлардың малын тәркілеу қаулысына сәйкес Қарағанды облысында да тәркілеу басталды. Малды жаппай тартып алудың нәтижесінде Қазақстанның 51 ауданын ашаршылық жайлады, солардың ішінде Орталық Қазақстан аудандары аса киын жағдайға душар болды. Тек қана Қарқаралыда 1931-33 ж. халық 8,5 мың адамға кеміген. Өлкенің тұрғындары Қарағанды, Балқаш шахталары мен кұрылыстарын паналады, көпшілігі Қазақстаннан тысқары жерлерге ауа көшіп босып кетті. 1930-31 ж. арасында 39 мың 928 шаруашылық көшіп кетті, бұл шамамен 239 мыңнан астам адам деген сөз. Тұрпайы әкімшілік, күштеп ұжымдастыру, жоспардан тыс ет дайындау сияқты асыра сілтеушілікке карсы Орталық Қазақстанның Қарқаралы, Қу, Абыралы, Қоңырат, Шет т.б. аудандарында наразылық күресі (малды айдап кету, малды жасыру, белсенділерді соққыға жығу) басталды. Оларды Семейде орналасқан ОГПУ әскері келіп жазалады. 1931 ж. ақпан-наурыз айларында 15 айлық мал дайындау жоспарына қарсы тағы да Қарқаралы, Абыралы, Қу, Шет, Жаңаарқа, Қызылтаң жерлерінде шаруалар карсылығы күшейді. Соның бірі Абыралы ауданының 6 аулында Ысқақ Кемпірбаев басшылығымен болған наразылық көтерілісті ОГПУ әскерлері аяусыз басып-қырып жойды. 1931 ж. кыста және көктемде Шұбартау ауданының 8,16,9,11-ауылдарында көтеріліс болды. Шұбартау бойынша 600 адам тұткындалды, 28 адам көтеріліс басшылары және 66 адам 3 жылдан 10 жылға дейін сотталды, 17 адам Қазақстаннан тыс жерлерге жер аударылды. 1930 ж. мамыр айындағы каулыға сәйкес Қазақ ҚСР ХҚҚ шешімімен ОГПУ-дың Қазақстандағы арнайы бөліміне лагерьлер кұру үшін кайтарылмайтын, мерзімі көрсетілмеген, 110 мың гектар жер көлемін беру және Қарқаралы округінің Бесоба және Қоянды жәрмеңкелерінің мәдени-қызмет пункттері мен тұрмыстык кұрылыстарын беру жөнінде шешім қабылданды. Сөйтіп аймақта ГУЛАГ-қа тікелей бағынышты «Еңбекпен түзету лагері» — қасіретті Қарлаг құрылды. Лагерьді басқару орталығы Долинск селосында орналасты. Қарлагтың аумағында солтүстіктен оңтүстікке 300 км., шығыстан батысқа 200 км-ге созылды. Бұдан басқа Қарлагтың екі бөлімі — Ақмола лагерь орталығынан 350 км., Балқаш бөлімі лагерь орталығынан 650 км кашықтықта орналасты. Қарағанды қаласының социалистік кұрылысы Қарағанды көмірін өндірістік игерудің жалпы жоспарына енді. Қөмір байлықтарын игеру үшін 1930 ж. желтоксанда «Қарағанды тресі» кұрылды. Оның алғашқы басшысы өзінің күш-жігерін Қарағанды көмір бассейнінің дамуына жұмсаған тәжірибелі кенші К.Горбачев болды. Қарағандының ірі өнеркәсіптік маңызын ескере отырып, 1931 ж. 20 наурызда ҚазақОАҚ Қарағанды мекеніне жұмысшы поселкесі мәртебесін беру, онда өз алдына дербес бюджеті бар, әрі Қазақ ОАҚ-іне тікелей бағынатын поселкелік Кеңес құру туралы қаулы кабылдады. Оның орталығы кейін Қарағанды қаласының кұрамына қосылған Үлкен Михайловка селосында болды. 1931 ж. 15 тамызда БҚ(б)П ОҚ «Көмір және кокс қорларын арттыру туралы қаулы кабылдады. Онда Қарағанды көмір бассейнінің геөграфиялық жағдайы, көмірдің мол корының болуы, оның кокстелуі, көмірдің орналасуының қолайлы жағдайы Қарағанды көмір орны негізінде тез арада КСРО-ның үшінші қуатты көмір базасын жасау талап етілді. Осы жылы караша айының 18-де КСРО үкіметінін «Қарағанды бассейнінің кұрылысы туралы» қаулысы шықты. Екі құжатта да КСРО-ның үшінші қуатты көмір базасы ретінде Қарағанды кұрылысының міндеттері тұжырымдалды. Бұл шешімдер Қарағанды көмір бассейні мен Қарағанды қаласының алдағы дамуын анықтады. 1931 ж. 17 шахтада көмір өңдіру басталды. 1931 ж. I ақпанда Қарағанды елдін солтүстік аймағымен темір жол торабына косылды. Сол жылдары бассейнге донбастык кеншілер баға жетпес көмек көрсетті, Қарағандыны бүкіл Қазақстан, күллі Кеңес Одағы салды. 1932 ж. 10 наурызда БОАҚ президиумының каулысымен Қарағанды бассейнінің перспективті дамуына байланысты орталығы Петропавл қаласы болған Қарағанды облысы кұрылды. Бассейн мен қаланың өркендеу шежіресін жазуда 1931 ж. ашылған «Қарағанды пролетариаты» және «Большивисткая кочегарка» газеттерінін рөлі зор болды. Сол жылы Қарағандыға радио да келді. Бір жылда 70 мыңға жуық халқы бар жұмысшы поселкесі орнады. 1932 ж. алғаш рет ұшак келіп конды.1934 ж. мамыр айында Нұра су коймасы іске қосылды. 1933 ж. сонында орталық электростанцияның кұрылысы аяқталды. Осы жылы ірі аудандық электростанция — Қарағанды ГРЭС құрьшысы басталды. 1933-1935 жылдары кірпіш зауыттары салынды, Ескі қалада — бассейннің сол кездегі бұрынғы орталығында және шахта маңындағы поселкелерде кірпіштен 1-2 қабатты түрғын үйлер, жатақханалар, әкімшілік, қоғамдық және коммуналдық мекемелер салына бастады. 1931 жылдың жазында бассейнде және оған жақын маңда Я. Гриневтің басшылығымен гидрогеологиялық зерттеу жұмыстары жүргізілді, оған Н.П. Коровкин, А.Курдюков, М.А. Борисяк, Г.Ц. Медоев катысты. Консультацияны жүргізген Н.Г. Қассин болды. Қазгеолтрест экспедициясы Қарағандының гидрогеологиялық кұрлысынын алғашқы схемасын жасады. Қарағанды аумағынан қоры мол жер асты су көздері табылды. 30-жылдары Қарағандыны геологиялық зерттеуде үлкен із қалдырған елдін көрнекті ғалымдары Г.К. Кушев, Н.Г. Кассин, Г.Ц. Медоев,З.П. Семенова және өзге де ленинградтық геологтар, инженерлер, техниктер, жұмысшылар болды. Олар өздерінің өмірін көмір бассейнімен тығыз байланыстырды. Қарағанды кеншілері Стахановшылар қозғалысын үдетті. Сол жылдары Қарағандыда аты әйгілі кеншілердің — болашақ Социалистік Еңбек Ерлерінің — Б. Нұрмағамбетовтың, Т. Күзембаевтың, Ж. Рүстемовтың, С. Шомановтың еңбек жолдары басталды. 1934 ж. ақпан айында Қарағанды қала мәртебесіне ие болды. Осы жылдары 112 мың адамға арналған Жаңа қала күрылысын салу басталды. Қарағанды бассейнін күрудың алғашқы жылдарының өзінде еңбекшілердің жалпы білім денгейін көтеруге ерекше көңіл белінді. Тау-кен техникумы ұйымдастырылды (1931). 1936 ж. 3 тамызда КСРО ХҚҚ каулысымен Қарағанды облысы осы аттас жөне Солтүстік Қазақстан облыстарына бөлінді. Қарағанды қаласы Қарағанды облысынын орталығы болды. Облыс Қазақстанның шын мәнінде индустриалдық жүрегіне айналды. Қарағанды мен Байқоңыр көмір кеніштері, Жезқазған руднигі, Қарсақбай мыс зауыты, т.б. ұлттық маман кадрлар даярлау орны болды. Аймақты өркендету үшін темір жол тораптары кеңейтілді. 1935 ж. ұзындығы 444 км Қарағанды — Балқаш, 1937 ж. Жарық - Жезказған (417 км) т.ж. салынып бітті. Жұмысшы табының жанқиярлық еңбегі нәтижесіңде Балқаш мыс зауыты 1938 ж. іске косылды. Өлкенің минералдық байлықтарын зерттеуде тұңғыш қазақ геологы, академик Қ.И.Сәтбаевтың еңбегі ерекше. Ол Қарсақбай геологиялық барлау бөлімін басқара жүріп Жезқазған мыс кен орнын жан-жакты зерттеп, перспективасын белгіледі. Оны ауыр индустрия халкомы С. Орджоникидзе алдында, КСРО Ғ А сессиясында (Мәскеу, 1934) дәлелдейді. Бірақ Геолком қазақ геологының тұжырымына сенбей, кенішті игеруді кешеуілдете берді. Бұл істі Жезқазған өңірі темір жолмен байланысқаннан кейін тездете колға алудың сеті түсті. Бірақ бұған ¥лы Отан соғысы кедергі келтірді. Облыс халкының жасампаз енбегіне Сталиннің жеке басына табыну, оның рөлін орынсыз дәріптеу кезеңі үлкен ауыртпашылық әкелді. 1937 ж. облыс халқының басына бүкіл елдегі сияқты саяси қуғын-сүргін зардабы түсті. Оппозициямен күресті желеу етіп, 1936 ж. желтоқсан—1937 ж. ақпан-наурыз партия пленумдарында большевиктер партиясы қарсыластарға қарсы кең көлемді саяси репрессиялар жүргізуге нұскау берді. Қарағанды облысының Қызылтау мен Нұраталды елді мекеңдерінде ашық соттар ұйымдастырылды. 1937 ж. Қарағанды сот процестерінің ішінде облыс басшылары туралы іс ең ірі сот процесінің бірі болды. Қарағандыда халық жауы деп Қиров атындағы №3 шахтаның бастығы И.М. Дрей ұсталып, 1937 ж. 13 казанда атылды. 1938 ж. 25 кантарда Қарағандыдағы бір топ озат шахтерлер тұткындалды. Солардың ішінде №1 шахтаның меңгерушісі М.И. Малютин, №1 шахтаның учаске бастығы Я.Д. Назаров, көмір казатын машина машинисі В. Гребцов,десятник Полдубный, жұмысшы Сердюк және басқалар бар. Балқашта да әйгілі «Балқаш ісі» деген ұйымдастырылып, білікті өндіріс басшысы, «Прибалхашстрой» тресінің бастығы В. Иванов пен оның көмекшілері айыпталып, атылды. Қарсақбайда комбинат директоры В. Гулин, Қ.Сәтбаевтың серігі, тұңғыш қазақ инженерлерінің бірі Ж. Төленов (Тюленов), ақын Т. Қалмағамбетов репрессияға ұшырады. Жалпы осындай сот жолымен 1937-38 ж. Қарағанды облысында 1495 адам атылған, барлығы 6228 адам қуғын-сүргінге ұшырады.