Көш жолы

Көш бағытының картасы. (Хозяйство казахов на рубеже ХІХ-ХХ веков. Материалы к историко-этнографическому атласу. (Алма-Ата: Наука, 1980) атты еңбектен.)

Көш жолы – маусымдық қоныстар арасында көшіп-қону үрдісінде қалыптасқан жолдың дәстүрлі атауы. Оның бойымен көшпелі ауылдар жаз жайлауына көшіп жетеді және күзде кері қарай қыстауларына қайтады.

Көш жолының қалыптасуы мен маңызы

Қазақстанның табиғи-климаттық жағдайына байланысты қалыптасып, халықтың үш мың жыл бойғы табиғатты пайдалануы мен тыныс-тіршіліктерін қамтамасыз етуінің негізгі формасы – көшпелі мал шаруашылығы болды. Бұл реттегі өндіруші шаруашылықтың басым кәсібі экстенсивті (сан жағынан көбею, жайылымды кеңейте түсу) көшпелі мал шаруашылығы болатын, ал оның басты ерекшелігі – мал азығы мен су көздерінің тапшылығы себепті, малды жыл он екі ай бойы жайып бағу еді. Малдың негізгі түлігі – қой, жылқы, түйе болды. Ірі қара мал аз мөлшерде, негізінен алғанда отырықшылықты жерлерде өсірілді. Көктеу, жайлау, күздеу, қыстау секілді маусымдық жайылымдарды алмастырып көшіп-қонып отырудың бұрыннан қалыптасқан жолдары мен жылдық айналымы орнықты. Ондаған, көп жағдайда жүзден астам ауылдардан құралуы ықтимал әрбір ру белгілі бір географиялық жер көлемі шеңберінде көшіп-қону дәстүрін ұстанды. Жайылымдар ара қашықтығы оңтүстікте 200 – 300 км-ден, Жетісудың ендік бағытындағы далалық аудандарда 800 – 1000 км-ге дейін созылды. Қоныс орнын таңдау дәстүрге немесе шаруашылық мұқтаждықтарға ғана емес, саяси жағдайларға да байланысты болды. Өмір сүру ортасының ерекшеліктері жайылымдарды пайдалану тәсілдерін айқындап берді.
Қысқы жайылымдар үшін көл жағалаулары, өзен аңғарлары, тау шатқалдары, тоғай шеті, мал табындарын қарлы борандардан және үскірік желден қалқалайтын табиғи ықтасындары бар жерлер пайдаланылды. Күзгі, көктемгі жайылымдар қыстауларға жақын, қар кеш түсіп, ерте кететін жерлерге орналасты. Жазғы жайылымдар міндетті түрде жауын-шашын сулары көп жиналатын, шөбі қалың өсетін және табиғи су қорлары бар өңірлерден таңдалған.
18 – 19 ғасырларда географиялық орта ерекшеліктері және қазақтардың өмір сүруін қамтамасыз ету қажеттіліктері мал табындарының түліктік құрамын да айқындап берді. Онда бүкіл мал арасындағы қойдың үлес салмағы орта есеппен оның 60%-ын, жылқы – 13%-ын, сиыр – 12%-ын, түйе – 4%-ын құрады. Түлік құрамын реттеуде малдың жылдам әрі жиі-жиі көшуге бейімделу қабілеті, сондай-ақ, оларды шаруашылық (ет, сүт, жүн) және қоғамдық-саяси өмірде (көлік, жауынгерлік мақсаттары) түрлі қажеттілікке пайдалану мүмкіндіктері маңызды рөл атқарды. Су көздері мен мал азығының тапшылығы жайылымды тым жиі ауыстырып отыруға, бір жерге аз уақыт қана аялдауға, жиі-жиі көшіп жүруге мәжбүр етті. Көш жолының жыл бойындағы орташа есеппен алғандағы ұзындығы 50 – 100 км-дей болған, бірақ, жекелеген ру-тайпалық топтардікі (мыс., адай, шекті, табын, т.б.) 1000 – 2500 км-ге дейін жететін.

Рулардың тұрақты көш жолы

Әр рудың қоныстары, негізінен, бір аймақта және әрбір рудың өзінің тұрақты жолы болды. Кіші жүздің әлім руы көш жолының екі бағыты қалыптасты: бірінші бағыт – Ырғыз және Ор өзенінен Орскіге дейін, жалпы Қарақұмнан батысқа қарай, екінші бағыт – батыстан Кіші Борсыққа қарай созылды. Ал Қызылқұм мен Жаңадария өзені жағалауын мекендейтін шекті, қарасақал, шөмекей, төртқара рулары қар ери бастасымен Қарақұмға, бұл жерден маусымның соңына қарай, батысқа көшкен. Олардың көш жолынан мағлұмат беретін бір деректе: “...Шөмекей тайпалары Қарақұмнан Ырғыз уезіне қарай екі бағытта көшеді. Бірінші бағытта жол: Қожамбай молда моласына жақын маңдағы Көл құдықтан бастау алатын жол арқылы Жалтырсор мен Шеңбер көліне жетеді. Осы екі көл жағалауы жаз жайлауды қамтамасыз етеді. Шөмекейлердің екінші көш жолы Қазалы уезінен өтіп, Ұлытау тауы арқылы Қарақұмға өтеді. Одан әрі Орда тауынан бастау алатын көш жолы арқылы Алқа көліне келіп тоқтайды”, – делінеді.
Жетісу облысы Верный уезінің көшпелілері тұрақты бір жерде қыстамаған. Күрті өзенінен Балқаш көліне дейінгі аймақты алып жатқан Тауқұм болыстығының көшпелілері (сары үйсін, темір, ботбай руларынан құрылған) Ақжал, Жуантөбеде қыстағанмен, бұл жерде қатты ұйытқып соғатын боран, дауыл салдарынан мал арып кетпес үшін, ірі қараны қыста қолға ұстамай, оларды Іле өзені бойындағы қамысқа апарып баққан. Керісінше, тау көшпелілері түйелер мен қойларды Тауқұмға қарай айдаған. Ауыз суға қарды пайдаланған. Қар аз жауатын жерлердегі сабанның көптігі түйе мен қойға азық табуға мүмкіндік берді. Бұл өңірдегі көшпелілер қоныстары Ақсүйек, Алажол, Тоқмақ уезі, Ботабөру, Қызылақтау, Аяқұм, Жирекоты, Жауқантөбе, Қамау елді мекендері болып саналған.

Көш жолының атаулары

Ғылыми зерттеулерде қазақ даласына аты шыққан екі үлкен Ғылыми зерттеулерде қазақ даласына аты шыққан екі үлкен көш жолы ортағасырдағы керуен жолдарының сорабы негізінде пайда болғандығы айтылады. Кезінде академик В. Бартольд атап өткендей, оның бірі Сырдария аңғарынан, екіншісі Талас аңғарынан басталады. Екі жол да Бетпақдаланы көктей өтіп, Батыс Сібір аймақтарына қарай бағытталған.

• Оның бірі Хан Абылайдың есімімен байланыстырылады. Ол Хан жолы немесе Абылай жолы деп аталады. Осы жолмен Талас пен Шу бойы қазақтары Бетпақдаланы басып, Арқадағы Жетіқоңыр жайлауына жеткен. Оның бағыты Арқаның Мамай, Итемген көлдері, Ертіс, Нұра өзені, Алқалық, Ескеней таулары мен Сарысу өзенін, онан ондаған құдықтардың бойымен Бетпақдаланы басып өтіп, Аңырақай мен Хантауға жеткен.
• Орталық пен оңтүстікті жалғастырып жатқан Уанас жолы және Сарысу жолы сияқты ертедегі керуен жолдары да көш жолына айналған.
• Қазалы өңірінің қазақтары Сәтбай жолы деп аталатын көш жолы бойымен Қарақұмды басып, Торғайдағы жайлауына жеткен. Сәтбай жолының шығыс жағында Тау жолы деп аталатын көш жолы бар. Онымен Перовск қазақтары Айнакөл, Арыс көлдерін және Сарысу жайлауын баса отырып, Торғайға дейін барған. Аталған екі жол Торғай өзенінің оң жақ бетінде Сала сайы деген жерде тоғысады. Онан ары қарай екіге бөлініп кетеді: бір тармағы Қостанай өңіріндегі жайлауға, екіншісі Орал өңіріне қарай бағытталады. Осы тұстан бастап жайлау үшін қолайлы аймақ басталады. 50^° ендіктен теріскейге қарай табиғи жағдай күрт өзгеріп, жері сулы, оты бітік бола түседі.
• Жайлау мен қыстау аралығындағы көш жолы шекарасы белгілі өзен-көлдері, тау беткейлері, құдықтар немесе ата-бабасының зираты тұрған жерлермен белгіленген.
• Тарихи жазбалар мен арнайы ғылыми экспедициялық зерттеу нәтижелері Үстірт пен Маңғыстау аймағын мекендеген қазақтар жыл бойы 1500 - 2000 шақырымға дейін көшіп қонғандығын дәлелдейді. Этнограф Ф. Фиельструптың зерттеуі бойынша, олар негізінен үш бағытта жүрілген: біріншісі, көш жолы Маңғыстаудан Ойыл арқылы Қобда бойына қарай; екіншісі, Үстірттен Жем өзенінің оң жақ бойына қарай; үшіншісі, Бозашы түбегі мен Маңғыстау аймағында айнала көшіп жүрген.
• Үстірттегі көшпелілердің солтүстікке қарай көшу жолы Табын жолы деп аталса, маңғыстаулықтардың көш жолы Адай жолы деген атпен белгілі. Аталған көш жолының бағыты өңірлердегі белгілі құдықтар арқылы өтті. Мұғалжар тауының батысынан басталып Каспий ойпатына қарай ағатын (ұз. 700 шақырымдай) Жем өзенін басып, Қобда бойына апаратын жол орыс деректерінде Ембі жолы деген атпен белгілі.

Көш жолы бойындағы қажеттіліктер

Ерте көктемде басталып бірер айға созылатын көш жолы бойында шаруашылық қарекеті (мал төлдету, оны аяқтандыру, мал сауу, ақ тағам дайындау, жүндеу, күзеу, ауырған малды емдеу және т.б.) толассыз жалғасып отырды. Ал шөл даланы көктей өту үшін малды тойдыра суарып алған соң көш жолы бойымен келесі суатқа дейін аялдамастан үдере көшіп отырды. Табиғи су көздері тапшы шөл және шөлейт өңірлерде құдық қазу, оны аршып тазалау шарасы қауымға ортақ міндет болды. Мысалы, Ырғыз жеріндегі көш жолдары бойында, әсіресе, Борсық құмдарында тереңдігі 10-40 құлашқа дейін, ал Гурьев, Маңғыстау уездерінде тереңдігі 20-100 құлашқа жететін құдықтар қазылған.
Арнайы зерттеу экспедициясына (1926 ж.) қатысқан Ә. Бөкейханның мәліметіне қарағанда Маңғыстау қазақтарының көшу қашықтығы 700-900 шақырымға жеткен. Демек, жоғарыда Ф. Фиельструп келтірген Маңғыстау қазақтарының қазан төңкерісіне дейінгі көш-қонының қашықтығы совет кезеңінде әжептәуір қысқарған.
Жер көктемеген жұт жылдары қазақтар көрші аймақтарда жайылым іздеуге тура келді. Мысалы, Сыр бойындағы малы көп бай шаруашылықтар қыс кезінде малдарын Қызылқұм құмдарына қарай айдаған. Ал, жұт қатты болған қыста Хиуа хандығы жеріне қарай айдаған қазақтар жайылым үшін 1 түйеге 10 тиын, жылқыға 5, қойға 2 тиыннан жербасар салығын төлеген.
ХІХ ғасыр соңында хатқа түскен мәліметтерге қарағанда, бір ғана Сырдария облысынан 4541 түтін Торғайға, 3043 түтін Ырғызға көшкендігі айтылады. Ірі бай ауылдардың көші ары қарай Қостанай, Троицк өңіріне дейін жеткен. Сүмбіле туа жайлаудан қайтқан ауылдардың көші жолай 15 қазан шамасында Торғай уезіндегі (Тосым болысындағы) Баймұрат күзеуіне аялдаған. Күзеуде күздік (қазан асы) сою, күзем алу шаралары атқарылды. 15 қараша шамасында Қарақұмға жеткен ауылдар 15 күндей кідіріп, қошқар-текенің күйегі алынған соң қыстауға қарай беттейді. «Хозяйство казахов на рубеже ХІХ-ХХ веков. Материалы к историко-этнографическому атласу» деп аталатын еңбектің авторларының мәліметі бойынша, Қостанай, Петропавл, Көкшетау, Омбы уездерінің қазақтары көшудің радиалды түрін пайдаланған. Орал, Ақтөбе, Қостанай уездері қазақтарының көшу қашықтығы 5-50 шақырымды құраса, кейбір жерлерде 250 шақырымға жетті.
Солтүстік өңірдің қазақтары үшін алысқа көшудің қажеттігі болмады. Бұл өңірлерде қашықтығы ұзақ көш жолы қалыптаспады. Мысалы, Торғайдың солтүстігіндегі Обаған мен Есіл өзені аралығындағы қақ, бидайық сулары көп, Теңізкөл, Шалқар сияқты үлкен көлдері бар өңірді мекендейтін Петропавл уезінің Құсмұрын болысының қазақтары жақын қашықтыққа ғана көшіп-қонды. Олар жайлауға қалыптасқан жолдармен ғана көшті. В. Михайлов жазбасында (1893 ж.) болыстағы 1097 түтіннен тұратын алты мың жан 91 атаға бөлінген, иеліктерінде 25 мың тұяқ (мал) бар дейді. Қыстауға жақын жерде отырған ауылдар мамыр айында жайлауға шығады. Ондағы жайлауы тым алыс емес, болыс аумағының оңтүстігіндегі ауылдар үшін 35-40, ал солтүстіктегілер 100 шақырым қашықтықты құрады. Сол жерді күздеген қазақтар қар түсе салысымен тікелей қыстауға көшті.

Таулы өңірлердегі көш жолы

Семей мен Ақтөбе уезінің және Жетісу өңірінің таулы аймағына тік (вертикалды) көш түрі тән болды. Ондағы қыстаулар тау аңғарларында немесе күнгей бетіндегі ықтасын жерлерде орналасты. Көкорай шалғынды тау беткейлері аталмыш өңірдегі қазақтардың жайлауы болды. Жайлау мен қыстаудың арасындағы көш жолының қашықтығы небәрі 50-100 шақырым құрады. Айта кетер жайт – таулы өңірдегі көш жолы көп тармақты болып келеді. Жетісу қазақтары Кетпен (үйсін) жоталарында орналасқан қыстауларынан Іле Алатауының теріскей бетіндегі шалғынды баурайындағы жайлауға шатқал, сайларды қуалай отырып көшті. Өзен сағасын қыстайтын қазақтар күн жылына малына жайлы жағдай іздеп (өйткені маса, шыбын-шіркей көбейеді) ой жерден біртіндеп тауды өрлеп көшеді. С.И. Руденко Алтайдағы Бұқтырма мен Нарын өзенінің бойындағы қазақтардың дені таудың теріскей бетіндегі субальпілік зонадағы жайлауға жету үшін үш-төрт мәрте қоныс алмастырады деп жазады. 10-15 күн сайын 15-25 шақырым қашықтықты еңсеріп, көштің төртінші кезеңінде ғана (шілде айында) төржайлауға жетеді. Онда бас-аяғы 1-1,5 ай ғана жайлаған ауылдар қыркүйектің аяғында қыстауына оралады.

Көш жолының тарылуы

Орыс патшалығының Орта Азияға бағытталған бодандық саясаты салдарынан ХІХ ғасырдың 40 жылдары қазақ жерінде көптеген бекіністер мен линиялардың пайда болды. Бұл қазақ қауымының дәстүрлі көш жолының біртіндеп бұзылуына алып келді. Өйткені, қазақтың жаз маусымында тоғысатын ортақ кең жайлау алқаптары орыс келімсектері мен патша әкімшілігі қажеттілігіне алынды деген желеумен тарыла бастады. ХІХ ғасыр орта кезінен бастап жаңа әкімшілік-территориялық басқару жүйесінің орнығуына байланысты көш жолы мүлдем қысқарды. Мысалы, ХІХ ғасырдың орта кезіне дейін Сырдың төменгі ағысындағы көшпелілер Троицкге дейін көшіп барса, ХІХ ғасырдың аяғында көш Қостанай, Ақтөбе уездерінің аумағымен ғана шектелді.
Қазақтың дәстүрлі тіршілікқамы жүйесіне мүлдем кереғар орыстың отаршылдық саясатының терістігін орыс шенеуніктері де мойындады. Кезінде генерал-майор А.К. Гейнс ескерткендей қазақтар үшін сол кезде көшіп-қонуды доғару тіршілік көзінен ажыраумен парапар болды. Сондықтан, «уақыт пен құқыққа негізделген көш жолдарын әкімшілік жолмен мәжбүрлеп өзгерту, далаға зорлық пен бей-берекетсіздікті әкеліп, үлкен нұқсан келтірер еді». Расында да, көш жолының тарылуымен қазақ қауымы арасында ішкі дүрдараздық, қайшылық күшейді. Үлкен құрылымдық дағдарысқа ұшыраған көшпелілердің кейбіреулері біртіндеп жартылай көшпелілік және отырықшылыққа ойысты. Нәтижесінде, қыстау қоралар салу көбейді. Шөп шабу, қысқа қамдану үрдісі біртіндеп қазақ шаруалары тұрмысына ене бастады.
Дегенмен, ХХ ғасырдың бірінші ширегіне дейін дәстүрлі шаруашылық үрдісі өз маңызын жойған жоқ. Мысалы, 1926 жылғы халық санағы мәліметі бойынша, Семей губерниясы қазақтарының 83 пайызы көшіп-қонудан қол үзбеген. Олардың 5,5% -ы жүз шақырымнан алысқа көшсе, 30-100 шақырымға көшетіндер 25 %, 5-30 шақырымға көшетіндер 40 % болған. Н.Н. Мацкевичтің мәліметіне қарағанда, губернияның алты уезін қоса алғанда көшпелі шаруашылықтардың жайлауға барып-қайту қашықтығы 9 млн версть болды. Олардың арасынан Қарқаралы қазақтарының көш-қонының ұзақтығы ең ұзын болды – 776 шақырымға дейін жеткен. Совет өкіметі тұсында жаңа әкімшілік жүйесіне бөлу үрдісінде ертедегі қазақ руларының көш жолы мен көшіп-қону үрдісін ескере отырып, жаңа әкімшілік бірліктерге топтастырды.

Әдебиеттер

• Броневский С. Записки о киргиз-кайсаках Средней Орды. Отечественные записки. 1830. Ч.41. Кн.119. С.400-420;
• Левшин А.И. Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсацких орд и степей. В 3-х частях. Часть третья. Этнографические известие. СПб.: Тип. Карла Крайя, 1832;
• Бларамберг И.Ф. Земли киргиз-кайсаков Оренбургского ведомства (военно-статистическое обозрение). Т.14. Ч.3. СПб., 1848;
• Загряжский Г. Очерки Перовского уезда // ТВ. 1872. №29; Сол автор. Быт кочевого населения долин Чу и Сырдарьи. ТВ. 1874. №27,28.;
• Баллицкий Я. Заметки о кочевом населений в Верненском уезде. ТВ. 1873. №6;
• Александров Е. Пути кочевок киргиз Малой Орды Перовского и Казалинского уездов. ТВ. 1884, №51;
• Букейхан А.Н. Казахи Адаевского уезда.Казаки. Антропологические очерки. Издание особого комитета Академии наук по исследованию союзных и автономных республик. Л.: АН СССР, 1927. С.59-83;
• Руденко И.С. Очерки быта казаков бассейна рек Уила и Сагыз. Казаки. Антропологические очерки С.Ф.Баронова, А.Н. Букейхана и С.И. Руденко. Л.: Издание особого комитета АН по исследованию союзных и автономных республик. АН СССР, 1927. С.7-32;
• Фиельструп Ф.А. Скотоводство и кочевание в части степей Западного Казахстана. Казаки. Антропологические очерки. Издание особого комитета Академии наук по исследованию союзных и автономных республик. Л.: АН СССР, 1927. С.78-108;
• Бартольд В.В. Киргизы (исторический очерк). Фрунзе, 1927;
• Карта расселения Казахских орд и направления караванных путей к началу ХІХ века. В сб: Материалы по истории казахской ССР (1785-1828 гг.). ІҮ том. М., 1940;
• Маргулан А.Х. Древние караванные пути через пустыню Бетпак дала. Вестник АН Казахской ССР. 19496 №1. С. 68-69;
• Арғынбаев Х. Қазақтың мал шаруашылығы жайында этнографиялық очерк. Алматы: Ғылым, 1969;
• Хозяйство казахов на рубеже ХІХ-ХХ веков. Материалы к историко-этнографическому атласу. Алма-Ата: Наука, 1980; Казахи. Историко-этнографическое исследование. Алматы: Казахстан, 1995;
• Масанов Н.Э. Кочевая цивилизация казахов. Основы жизнедеятельности номадного общества. М.: Горизонт, 1995;
• Алимбай Н., Муканов М.С., Аргынбаев Х. Традиционная культура жизнеобеспечения казахов. Очерки теории и истории. Алматы: Ғылым, 1998;
• Курылев В.П. Скот, земля, община у кочевых и полукочевых казахов (вторая половина ХІХ–начало ХХ века). СПб. Петербургкомстат, 1998;
• Қартаева Т.Е. Қазақтардың көші-қоны: негізгі бағыттары және ерекшеліктері. Алаш: тарихи-этнологиялық журнал. 2005, №2. 94-106 бб.;
• Асқаров Ә. Алтын тамыр. Алтын тамыр. 2008, №1. 81-134 бб.