Қызылсу қорымы

Қызылсу қорымы. Тас қоршау.

Қызылсу қорымы (113 бірлік) – Республикалық маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштерінің мемлекеттік тізіміне енген тарихи-этнографиялық мәдени ескерткіш.

Орналасқан жері

Маңғыстау облысы Қарақия ауданы, Сенек ауылынан солтүстікке қарай 21 км жерде орналасқан.

Алғаш ҚазКСР-і мәдениет министрлігі "Қазқайтажаңғырту" институты экспедициясы (1980 жылы), одан соң, Маңғыстау МТМҚ ММ зерттеген.

Қорым сипаты

Қорым ауыл маңындағы қара жолдың жанында қатарлас жатыр. Онда бірнеше ондаған нысан, бірнеше кесене мен сағанатам, тас қаланды қабір, қойтас пен құлпытастар бар. Қорымдағы барша құрылыс жергілікті әкті-құмтастан тұрғызылған. Осындағы 5 кесененің тек біреуі ғана, ең ескі саналады. Оның өзі (20 ғасыр бас кезіне сәйкес келетін) сол тұстағы сәулет пішіні порталды күмбез құрлысты нысандарға ұқсас, іргетассыз саз балшықты лаймен қаластыра отырып тұрғызылған. Қасбет пен жалпы сырт қабырғасы, күмбез қаландысы жақсылап өңделіп, таспен қаптама етіп жасалған (таспен тысталған). Басты қасбеті портал түрінде, қасбет бұрыштары дәстүрлі әдіспен көтереңкі етіп қаластырылған. Ішкі есік қуысы жебе ұшы тәрізді сүйірленген болса, күмбезі дулыға пішініне келтірілген.
Өзге кесенелерде, уақыт мерзіміне сай (20 ғасыр соңында) салынғандардың өздері осындай құрлыс тәсілін қайталап отырғанымен құрылысқа қажетті жабдық (жадығаттарды) материалдарды заманауи сипатына қарай жаңғыртылып отырған. Атап айтсақ, құрлысқа бетонмен қатар өте сапалы етіп өңделеген тастарды пайдаланумен қатар құрлыстың салынуының өзі де жетілдірілген. Сәулеттік үйлесімнің өзі кесенеден кесенеге ауысып отырған сайын күрделі мағыналылықты талап ететіндей: порталдық өңделуінің өзі көлемдік күрделенуі, күмбез астындағы жалған барабан құрлысының өзі қуысты өрнектермен де әрлене түседі.
Мұндай өзгерістерді сағанатам құрлыстарынан да байқауға болады. Олардың ең ертедегі нұсқалары іргетассыз, жақсылап өңделген тасты саз балшық лайды қосып қаластырылумен ерекшеленеді. Олардың қасбеті де портал түрінде ерекшелене келіп, бұрыштары да көтеріңкі етіп қаластырылады. Атап өтерлік, осындай құрылыстардың қатарында қасбет құрлысы жасалуындағы бір ерекшелік, көркемдік қолтаңба сипатындағы өрнектердің сұлбалы етіп қашалғандығы болса керек.
Сағанатамдардың арасында (20 ғасыр соңында) салынғандары арасында немесе солардың қатарында жоғарғы сәулеттік және көркемдік сапасының да өсе түскендігімен қатар, сол кейбірі тіпті, жай ғана сом тастардың өзінен-ақ қарапайым үлгіде, жай ғана пішінде, көркемдік әшекейленуін айтпағанда, қалануының өзі нашар болып та тұрғызылғандығының өзі не тұрады. Кіші көлемдегі сәулеттік пішімдердің өзі, сатылы қабірүсті құрлысын құрайтын қойтас, құлпытастардың өзі соншалық күрделі болмаса да, жалпақ бедерлі етіп қашау теникасы қолданылуымен безендірілген.
Тағы да сол (20 ғасыр соңына қарай) мүсіндеумен қатар көркем өңдеудің өзі қарапайым түрге ауыса бастағандығы байқалады. Осы қатардағы тағы бір өзіндік ерекшеліктің бірі сол – бұрыштық мұнаралар бар мешіт құрлысының аяқталмай қалуы. Сонымен қатар, аталған бейіттерге тән кіші сәулетті үдеріске қарапайымдылықтың да тән екендігімен қатар түр-сипаттардың геометриялық, кейде тіпті, айнытпай қашап келтіру ісі өнерінің тән екендігі, көп жағдайда баспалдақты түрге ие үштас пен бестастың, нақышталған "қойтастардың", саркофаг, табыттас-жәшіктің құрылымынан-ақ көрініп тұр. Қорымның жалпы аумағы – 1,5 га.

Бейіт ортасында композициялық тұтастығы, ою-өрнегімен көз тартатын, сәулетші Нұрнияз Ізбасарұлы салған Боран кесенесі орналасқан. Шағын архитектуралық пошымдарға ұштас, бестас, қойтас, сандықтастарды жатқызуға болады. Бұлардың композициялық құрылымы, геометриялық пішіні қарапайым.