Үшінші рейх

{{{атауы}}}
↓ →   →   [[Екінші Чехословакия Республикасы|→]]   →   →   [[Словения Халық Республикасы|→]]
Алдыңғысы: Кейінгісі: [[Веймар республикасы]] [[Саар (Ұлттар Бірлігі)]] Бірінші Австрия республикасы [[Бірінші Чехословакия Республикасы]] Данциг азат қаласы Екінші Поляк рРспубликасы [[Люксембург Ұлы Герцогтігі]] Югославия патшалығы Одақтастардың Германияны басқындалған аумақтары Одақтастардың басқаруындағы Австрия [[Екінші Чехословакия Республикасы]] Поляк Халық Республикасы Люксембург [[Словения Халық Республикасы]]

Үшінші Рейх (немесе Нацистік Германия, ресми түрде нем. Deutsches Reich — Неміс Империясы, соңра нем. Großdeutsches Reich — Ұлы Неміс Империясы) (1933—1945) — Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei (Ұлттық Социалистік Неміс Жұмысшылар Партиясы, не «Нацистік партия») және Адолф Гитлер канцлер болып және, 1934 ж бастап, Фюрер (көсем) деп аталып елбасы болып басқарған кезеңіндегі Германияның атауы.

Нацистік Германия деген термин саяси әдепті деп саналмайды, Германияда, т.б. елдерде әдетте Үшінші Рейх деген терминді пайдаланады.

Нацистік Германияның тіршілік кеңістігі, «арийлердің» нәсіл тазалығы, антисемитизм, Версаль келісімі нәтижесінде Германияның жерінің қысқартылғаны және сол арқылы абыройының аяқасты етілгені үшін кек алу, Кеңес Одағына қарсы бағытталған антикоммунизм секілді ұғымдарға негізделген саясаттары Екінші дүниежүзілік соғыстың және соның кезінде фашистік режимнің миллиондаған еврейлерді, саяси қарсыластарын және басқа да топтарды Холокост немесе Шоа деген атпен белгілі қырып-жоюының басты себептері болып саналады. Соғыстың аяғына қарай Германияның инфраструктурасы қирап, одақтастардың бомбылаулары және қала ішінде жүргізілген ұрыстардың нәтижесінде (әсіресе 1945 жылы Берлин қаласының ішінде болған ұрыстардың нәтижесінде) басты қалалары үйінділерге айналды.

Фашист билігінің кезінде Германия, әскери және территориялық тұрғыдан алғанда, 1940-шы жылдардың басында Еуропаның билеуші мемлекетіне айналды. 1938 жылы Австрияны өзіне қосып алғаннан кейін Қасиетті Рим империясы заманынан бері Австрияны қамтыған алғашқы герман мемлекетіне айналды. Фашист режимі 1945 жылы күйрегеннен кейін Австрия қайтадан тәуелді мемлекетке айналды. Сол күйреудің тағы бір нәтижесі — Германия өзінің Пруссия деген өте маңызды тарихи аймағынан толығымен айырылып қалды.

Аты

Германияның ресми аты 1933 жылы нацистер билік басына келген соң өзгертілген жоқ. Оның аты 1871 жылы Германия біріккен мемлекет ретінде құрылғаннан бері болып келгендей Deutsches Reich (яғни «Герман рейхы») болып қала берді. Тек 1943 жылы ғана фашист үкіметі ресми түрде Германияның атын Großdeutsches Reich (яғни Ұлы Герман рейхы) деп өзгертті. Ол ат қолданыста 1945 жылғы май айына дейін қала берді

Нацистік партия Drittes Reich («Үшінші рейх») және Tausendjähriges Reich («Мыңжылдық рейх») деген аттарды өздері құрғылары келген барлық неміс ұлтының өкілдерін қамтитын империяны атау үшін қолданатын. «Мыңжылдық рейх» деген атау қысқа ғана уақыт қолданылып, 1939 жылы келемеждеу болмасын деп қолданыстан шығарылды. 1945 жылғы мамырдың 8-інен кейін Үшінші рейх туралы жазылған кітаптар мен мақалаларда сол «мыңжылдық» деген сөз оның іс жүзінде өмір сүрген он екі жылымен көп рет салыстырылды.

Нацизм идеологиясы

Билікті нығайту

1935 жылғы әскери марш

Әлеуметтік саясаты

Нәсілдік және әлеуметтік қудалау

«Сары белгі» — нацистік Германияда және жаулап алынған аумақтарда барлық еврейлер тағып жүруге міндет болған белгі.

Екінші Дүниежүзілік соғыс

1936 ж. Германия мен Жапония «антикоминтерндік пактіге» қол қойды, 1937 ж. оған Италия қосылды. Жапония 1931 ж. Қытайда, Италия 1935-36 ж. Эфиопияда, Германия мен Италия 1936 — 39 ж. Испанияда басқыншылық соғыстар жүргізді. 1938 ж. Германия Австрияны, Мюнхен келісіміне (1938 ж. 29 қыркүйекте Мюнхен қаласында Германия, Ұлыбритания, Франция, Италия үкімет басшылары кездесіп, Чехословакияның Судет облысын немістерге беру, Германия көршілерінен басқа жер талап етпеуге келісім жасасты) сәйкес Чехословакияның Судет облысын, 1939 ж. наурызда Чехословакияны, Литваның Мемель облысын, сәуір айында Италия Албанияны басып алды. Еуропада өз мүдделерін қорғау үшін Ұлыбритания мен Франция үкіметтері Польша, Румыния, Грекия, Түркия елдерін қорғауға міндеттеме алды, сондай-ақ, КСРО-мен ұжымдық қауіпсіздік жөнінде келіссөз жүргізді. Кеңес өкіметі олардың кейбір талаптарымен келіспей, келіссөзді тоқтатты да, керісінше, Германиямен өзара шабуыл жасаспау пактісіне (1939 ж. 23 тамыз) қол қойды.

Осы Молотов-Риббентроп келісімі (В.Молотов КСРО-ның, М.Ребентроп Германияның атынан келісімге қол қойған) бойынша екі мемлекет жасырын түрде Шығ. Еуропадағы өздерінің ықпал ету аймақтарын бөлісіп алды. Финляндия, Латвия, Литва, Эстония, Бессарабия және Польшаның шығыс бөлігі (Нарва, Висла, Сен өзендерінің шығыс жағы) Кеңес Одағына, ал қалған бөліктер түгелімен Германияға тиесілі болды.

Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде Германия және оның одақтастары Еуропада жаулап алған жерлер (көкпен боялған).

Соғыстың 1-кезеңі (1939 ж. 1 қыркүйек — 1941 ж. 21 маусым). КСРО-мен келісімге келгеннен кейін 1 қыркүйекте Германия Польшаға шабуыл жасады, ал 3 қыркүйекте Ұлыбритания мен Франция Германияға соғыс жариялады. Поляк армиясы 8-28 қыркүйекте Варшаваны ерлікпен қорғағанымен еріксіз берілді. 17 қыркүйекте Қызыл Армия Молотов — Риббентроп келісімі бойынша, Польшаның шекарасынан өтіп, Бат. Украина мен Бат. Белоруссияны өзіне қосып алды, ал қыркүйек — қазан айларында Эстония, Латвия, Литва үкіметтерімен өзара көмек шарттарын жасасып, әскер кіргізді. Ұлыбритания мен Франция үкіметтері Германияға соғыс жариялағандарымен, 9 ай бойы ешқандай ұрыс қимылдарын жүргізген жоқ. Осыны пайдаланған Германия Ұлыбритания теңіз флотына соққы берді де, Бат. Еуропаны жаулап алуға кірісті. 1940 ж. сәуір — мамыр айларында Норвегия мен Дания жаулап алынып, 10 мамырда Бельгия, Нидерланд, Люксембургке, әрі қарай Францияға басып кірді. Петен бастаған француз үкіметі қарсыласудан бас тартып, 22 маусым күні берілді. Оңт. Францияда Петеннің «қуыршақ үкіметі» құрылып, елдің қалған бөлігінде герман билігі орнады. Маусым айында (1940) Италия үкіметі де Франция мен Ұлыбританияға соғыс жариялады. Енді гитлершілер ағылшын қалаларын аяусыз бомбалауға кірісті. Бірақ Гитлер Ұлыбританияға басып кіруден бас тартып, Кеңес Одағымен соғыска мұқият дайындала бастады. Жапониямен, Италиямен достық нығайтылды. Балқан компаниясы (1941) нәтижесінде Грекия жаулап алынып, Югославияда фашистік Сербия, Хорватия «мемлекеттері» құрылды. Румыния, Венгрия, Болгария, Финляндия фашистік одаққа қосылды. Басып алынған жерлерді қырып жою, еріксіз жұмысқа пайдалану саясаты жүргізіліп, нәтижесінде фашистерге қарсы қарсыласу қозғалысы дүниеге келді. АҚШ үкіметі бейтараптық саясатынан бас тартып, Ұлыбритания мен басқа да Еуропадағы соғысушы елдерге несиеге немесе жалға соғыс материалдарын (лендлиз) беру туралы заң қабылдады (1941 ж. 11 наурыз).

Соғыстың 2-кезеңі (1941 ж. 22 маусым — 1942 ж. 18 қараша). 1941 ж. 22 маусым күні Германия КСРО-ға басып кірді. Германияға Венгрия, Румыния, Финляндия, Италия мемлекеттері қосылды. Соғыс қиян-кескі сипат алып, Германия өзінің Қарулы Күштерінің 77%-ын осы майданда ұстады. Мәскеу шайқасында (30.9.1941 — 20.4.1942) және Сталинград шайқасында (1942, шілде, — қараша) кеңес армиясы өз отанын қорғап қалды. 1941 ж. шілдеде КСРО үкіметі Ұлыбритания және эмиграциядағы Польша, Чехословакия үкіметтерімен келісімге келді. Қыркүйектің аяғы — қазан айының бас кезінде (1941) Мәскеуде АҚШ, Ұлыбритания үкіметтері КСРО-ға қару-жарақпен көмек беру жөнінде келісімге қол қойды. Гитлерге қарсы одақтың негізі қаланды.

1943 ж. жазда өткен әйгілі Курск шайқасында жеңіске жеткен Қызыл Армия бөлімдері жаппай шабуылға шығып, Украина мен Беларусьті азат етуге кірісті (к. Курск шайқасы). Германияның негізгі күші шығыс майданда болғанын пайдаланған одақтастар 1943 ж. жазда Сицилияны басып алып, Апенин түбегіне беттеді. Одақтастардың шабуылы мен антифашистік қозғалыстың күшеюі нәтижесінде шілденің аяғында Италияда Муссолини үкіметі құлап, П.Бадальо бастаған жаңа үкімет 3 қыркүйекте АҚШ-пен, Ұлыбританиямен уақытша бітім жасасты. Алайда гитлершілер қосымша күш жіберіп, Италия армиясын қарусыздандырып, елді толығымен басып алды. 1943 ж. өткен Каир және Тегеран конференцияларында ағылшын — американ үкіметтері 1944 ж. мамыр айында Бат. Еуропада екінші майдан ашуға келісті, ал Кеңес Одағы соғыс аяқталғаннан кейін Жапониямен соғысуға міндеттенді. Соғыстың 4-кезеңі (1944 ж. 1 қаңтар — 1945 ж. 8 мамыр).

Соғысқа 61 мемлекет, дүниежүзі халқының 80%-ы қатысты. Соғыс қимылдары 40 мемлекет жерінде жүріп, 110 млн. адам әскерге алынды. 50 — 55 млн. адам қазаға ұшырап, 4 триллион долл. көлемінде шығын шықты. Соғыстың аяғында фашизм толық күйреп, Бат. Еуропа елдерінде демократияның орнауына жол ашылды.

Нацистік Германияның белгілі адамдары

Нацистік партияның және нацистік өкіметтің жетекшілері мен лауазымды адамдары

• Артур Аксманн — Reich Youth Leader (successor of Baldur von Schirach in 1940)
• Эрнст Вильгельм Боле — Under-Secretary of State, Head of the NSDAP Foreign Organisation (1933-1945)
• Мартин Борманн — Head of the Party Chancellery (Parteikanzlei) and Private Secretary to Adolf Hitler
• Карл Брандт — Reich Commissioner of Health and Sanitation
• Алоиз Бруннер — SS Lieutenant Colonel and Adolf Eichmann’s most important assistant
• Отто Дитрих — Under-Secretary of State, Reich Chief of the Press
• Адольф Эйхманн — recording secretary at the Wannsee Conference, facilitator of the Final Solution
• Фатос фон Приштина — Reich Ministry Of Albanian Territory
• Карл Филер — Nazi Lord Mayor of Munich and Head of the unity organization for local politics
• Ханс Франк — Minister, Head of the German Law Academy
• Роланд Фрайслер — Under-Secretary of State at the Reich Ministry of Justice and President of the Volksgerichtshof
• Вильгельм Фрик — Minister of the Interior
• Ханс Фритцше — senior official of the Reich Ministry for Propaganda
• Вальтер Функ — Өнеркәсіп министрі
• Йозеф Геббельс — Насихат министрі, became Chancellor of Germany for one day following Hitler's death, was named his immediate successor as Reich Chancellor by Hitler himself.
• Германн Геринг — Рейхсмаршалл және Пруссияның мемлекеттік президент министрі. Air Minister. Minister of the Interior. President of the Reichstag.
• Франц Гюртнер — Әділет министрі
• Карл Ханке — Under-Secretary of State, Propaganda Ministry
• Рудольф Гесс — the Führer's Deputy
• Райнһард Гейдрих — Head of Reich Main Security Office and Protector of Bohemia and Moravia
• Константин Хирль — Head of the Reich Labour Service
• Хайнрих Химмлер — SS-тің Рейх Басшысы
• Адольф Гитлер — "Фюрер" және Рейх канцлер
• Эрнст Кальтенбруннер — Chief of the RSHA (1943-1945)
• Ханнс Керль — Reich Minister of Ecclesiastical Affairs (1933-1941)
• Карл Отто Кох — SS Colonel and commandant of the concentration camps at Buchenwald and Majdanek
• Ханс Ламмерс — Head of the Reich Chancellery
• Херберт Ланге — SS Major, chief inspector of the Posen State Police Headquarters
• Роберт Лей — Leader of the German Labour Front
• Миктор Лутце — Chief of Staff of the SA (1934-1943)
• Отто Майсснер — Head of the Reich President’s Office
• Альфред Майер — Under-Secretary of State at the Reich Ministry for the Occupied Eastern Territories
• Константин фон Нойрат — Head of the Secret Cabinet
• Ханс Ниланд — Head of the NSDAP Foreign Organisation (1931-1933) and Lord Mayor of Dresden (1940-1945)
• Эрих Прибке — SS Captain, participated in the massacres at the Ardeatine caves near Rome
• Йоахим фон Риббентроп — Сыртқы Істер министрі (1938-1945)
• Эрнст Рем — Chief of Staff of the SA (1931-1934)
• Альфред Розенберг — ideologist of National Socialism, Reich Minister for the Occupied Eastern Territories
• Бернһард Руст — Minister of Education
• Карл Шмитт — expert on constitutional law and political philosopher, who affected Nazism with his anti-Semite and antidemocratic theses
• Фриц Заукель — General Plenipotentiary for the Employment of Labour (1942-1945)
• Бальдур фон Ширах — Leader of the Hitlerjugend (Nazi Youth Organisation), Gauleiter of Vienna
• Франц Зельдте — Reich Minister of Labor (1933-1945)
• Артур Зейсс-Инкварт — Reichsstatthalter in Austria, Commissioner for the Occupied Netherlands
• Альберт Шпеер — First Architect, Minister for Armament from 1942
• Юлиус Штрайхер — Франконияның гауляйтері (1923-1940), «Дер Штүрмер» газетін шығарушы
• Йозеф Тербовен — Reichskommissar for Norway (1940-1945)
• Фритц Тодт — Inspector General for German Roadways, Reich Minister for Armaments and Munitions (1940-1942)
• Ялмар Шахт — Minister, Governor of the Central Bank (Reichsbank) (1933-1939)
• Гертруд Шольц-Клинк — Reich Leader of Women (1934-1945)
• Ханс фон Чаммер унд Остен — Under-Secretary of State and Reich Sports Leader (1933-1943)

Әскери қайраткерлер

Тағы қараңыз: OKH және OKW

• Карл Денитц — Commander of the German U-Boat force, later the German Navy. Was named as Hitler's successor as Reich president (not to be confused with Chancellor of Germany).
• Герд фон Рундштедт
• Эрвин Роммель
• Вильхельм Кайтель Keitel
• Клаус фон Штауфенберг
• Вильхельм Канарис
• Альфред Йодль
• Эрих Редер
• Роберт Риттер фон Грайм
• Альберт Кессельринг
• Эрих фон Манштейн
• Хайнц Гудериан

Басқа белгілі адамдар

• Готтфрид Бенн
• Ева Браун
• Вернер фон Браун
• Хүстон Стүарт Чамберлейн
• Антон Дрекслер
• Готтфрид Федер
• Фридрих Флик
• Теодор Фритч
• Артур де Гобино
• Карл Һаррер
• Виллибальд Һентшел
• Альфред Һохе
• Армин Д. Леманн
• Ланц фон Либенфельс
• Гвидо фон Лист
• Карл Лүгер
• Альфред Плөтц
• Фердинанд Порше
• Траудль Юнге
• John Rabe
• ГелиРаубаль
• Лени Рифеншталь
• Оскар Шиндлер
• Рудольф фон Зеботтендорф
• Дитрих Эккарт — «Mein Kampfты» Гитлер осы кісіге бағыштаған
• Рихард Зорге
• Йоһаннес Штарк
• Вальтер Тиль
• Винифред Вагнер
• Конрад Цусе
• Отто ван Һинбрик
• Вальтер Зоммерлат

Қосымша оқуға

• William Sheridan Allen. The Nazi Seizure of Power : the Experience Of A Single German Town, 1922-1945 by New York ; Toronto: F. Watts, 1984. ISBN 0-531-09935-0.
• Gisela Bock «Racism and Sexism in Nazi Germany: Motherhood, Compulsory Sterilization, and the State» from When Biology Became Destiny: Women in Weimar and Nazi Germany edited by Renate Bridenthal, Atina Grossmann, and Marion Kaplan, New York: Monthly Review Press, 1984.
• Karl Dietrich Bracher. The German Dictatorship; The Origins, Structure, and Effects of National Socialism; New York, Praeger 1970.
• Michael Burleigh. The Third Reich: A New History, 2002. ISBN 0-8090-9326-X. Standard scholarly history, 1918-1945.
• Martin Broszat. German National Socialism, 1919-1945 translated from the German by Kurt Rosenbaum and Inge Pauli Boehm, Santa Barbara, Calif.: Clio Press, 1966.
• Martin Broszat. The Hitler State: The Foundation and Development Of The Internal Structure Of The Third Reich. Translated by John W. Hiden. London: Longman, 1981. ISBN 0-582-49200-9.
• Richard J. Evans. The Coming of the Third Reich. ISBN 0-14-100975-6, standard scholarly history to 1933
• Richard J. Evans. The Third Reich in Power 2005 ISBN 1-59420-074-2. the latest and most scholarly history
• Richard Grunberger. A Social History of the Third Reich 1974 ISBN 0-14-013675-4.
• Klaus Hildebrand. The Third Reich London: G. Allen & Unwin, 1984 ISBN 0-04-943033-5.
• Andreas Hillgruber Germany and the two World Wars, Cambridge, Mass. : Harvard University Press, 1981 ISBN 0-674-35321-8.
• Heinz Höhne. The Order of the Death's Head: The Story of Hitler's SS. Translated by Richard Barry. London: Penguin Books, 1971.
• David Irving. Hitler's War. London: Focal Point Publications. ISBN 1-872197-10-8.
• Ian Kershaw. The Nazi Dictatorship: Problems and Perspectives of Interpretation, 4th ed. London: Arnold, 2000. ISBN 0-340-76028-1
• Claudia Koonz. Mothers In The Fatherland: Women, the Family, and Nazi Politics. New York: St. Martin's Press, 1987. ISBN 0-312-54933-4.
• Claudia Koonz. The Nazi Conscience. Cambridge, Mass.: The Belknap Press of Harvard University Press, 2003.
• Guido Knopp. Hitler's Henchmen. 1998. Sutton Publishing, 2005. ISBN 0-7509-3781-5.
• Christian Leitz, ed. The Third Reich: The Essential Readings. Oxford, UK: Blackwell Publishers, 1999. ISBN 0-631-20700-7.
• Richard Overy & Timothy Mason «Debate: Germany, „Domestic Crisis“ and War in 1939» pages 200-240 from Past and Present, Number 122, Ақпан 1989.
• Hans Mommsen. From Weimar to Auschwitz Princeton, N.J.: Princeton University Press, 1991. ISBN 0-691-03198-3.
• Roger Moorhouse. Killing Hitler. London: Jonathan Cape, 2006. ISBN 0-224-07121-1.
• Detlev Peukert. Inside Nazi Germany: Conformity, Opposition and Racism in Everyday Life. London: Batsford, 1987. ISBN 0-7134-5217-X.
• Hans Rothfels. The German Opposition to Hitler: An Assessment Longwood Pr Ltd: London 1948, 1961, 1963, 1970 ISBN 0-85496-119-4.
• William L. Shirer. The Rise and Fall of the Third Reich. ISBN 0-671-72868-7
• Henry Ashby Turner. German big business and the rise of Hitler. New York: Oxford University Press, 1985. ISBN 0-19-503492-9.
• Alfred Sohn-Rethel. Economy and Class Structure of German Fascism. London, CSE Bks, 1978. ISBN 0-906336-00-7
• Sir John Wheeler-Bennett. The Nemesis of Power: The German Army in Politics 1918-1945, Palgrave Macmillan: London: 1953, 1964, 2005 ISBN 1-4039-1812-0.
• Christian Zenter and Friedemann Bedurftig. The Encyclopedia of the Third Reich. Munich: Sudwest Verlag GmbH & co. KG.

Сыртқы сілтемелер

• Axis History Factbook — Third Reich
• Third Reich in Ruins — Photos taken during the Nazi regime compared to present-day locations
• Das NS-Regime at Lebendiges Museum Online. In German.