Мазмұнға өту

Ұлыбритания консервативті партиясы

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
Консервативті партия
ағылш. Conservative Party
Басшысы

Кеми Баденок

Негізін салушы

Роберт Пиль

Құрылған жылы

1834 (тұңғыш құрылды)
1912 (қазіргі түрінде)

Штаб-пәтері

4 Мэттью Паркер көшесі, Лондон SW1H 9HQ

Идеологиясы

консерватизм[1]
экономикалық либерализм[1]
юнионизм[2]
оңшыл центризм[3][4][5]

Интернационалы

Еуропа одағы Еуропалық консервативтер және реформистер альянсы
Халықаралық демократиялық одақ

Жастар ұйымы

Жас Консерваторлар

Мүшелер саны

172,437 (2022)[6]

Лордтар палатасы
269 / 784
Қауымдар палатасы
350 / 650
Сайты

conservaties.com

Консервативті және юнионистік партия (ағылш. Conservative and Unionist Party, кейде Торилер делінеді, ағылш. The Tories[7]) — ұлыбританиялық консервативті,[1] юнионистік[2] және оңшыл центристік[3][4][5] саяси партия. 2019 жылғы парламент сайлауында жеңіске жеткен бұл партия 2010 жылдан бері билікте. Партия түрлі идеологиялық фракцияларды қамтиды, соның ішінде тэтчершілер және дәстүрлі консерваторлар да бар.

Консервативті партия 1834 жылы Тори партиясынан құрылды және Либералды партиямен бірге XIX ғасырдағы екі басым саяси партияның бірі болды. Бенджамин Дизраэлидің тұсында ол Британ империясының шыңында саясатта маңызды рөл атқарды. 1912 жылы Либералды юнионистік партия партиямен бірігіп, Консервативті және юнионистік партияны құрады. 1920 жылдардан бастап Лейбористік партиясы консерваторлардың басты бәсекелесі болды және консерваторлар-лейбористер саяси бәсекелестігі өткен ғасырдағы қазіргі британ саясатын қалыптастырды.

2024 жылғы сайлаудағы консерватистердің жеңілісінен олар Ресми оппозицияға айналды да, содан бері партияның басшысы бірден Оппозиция көшбасшысы да болады. Екі лауазымның қазіргі иесі — Кеми Баденок.

Идеологиясы

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Партия 1980 жылдардан бастап еркін нарықтарды қолдайтын либералды экономикалық саясатты, соның ішінде реттеуді жоюды, жекешелендіруді және нарықтандыруды қабылдады, дегенмен ол тарихи тұрғыдан протекционизмді жақтады. Бұл партия біріккен Ирландияға, сондай-ақ Шотландия мен Уэльстің тәуелсіздігіне қарсы тұратын және тарихы бойы Британ империясын қолдайтын. Партия мүшелерінің Еуропа одағына түр-түрлі көзқарасы бар, көпшілігі еуроскептикалық болса, фракция арасында еуропашыл мүшелер де бар.

1846 жылы Тори саяси партиясы еркін сауда жайлы келіспеушілікке түсті де, оның протекционистік мүшелері партиядан бас тартты. 1859 жылы Роберт Пильді қолдаған пильшілер (ағылш. Peelites) уигтер мен радикалдармен бірігіп, Либералды партияның негізін қаласа, Дерби графы Эдуард Смит-Стэнли мен Бенджамин Дизраэли көшбасшылығындағы қалған торилер Консервативті партияны құрды.

Партияның құрылуына үлкен үлес қосқан Бенджамин Дизраэли еді. 1870—1880 жылдары бастапқыда ақсүйек жер иеленушілерінің мүдделерін орындаған Консервативті партияның құрамына бұрын либерал болған отаршыл банк, өндіріс иелері кіретін болды. Сонымен Консервативті партия біртіндеп ағылшын монополиясының мүдделерін орындайтын басты партияға айналды.

Партия идеологиясының көбін Джозеф Чемберлен жасаған. Империялық кеден одағын құрып және протекционизмге жол беріп ол ағылшын монополиясын Британ иегілінде болған өзге өлкелерге де таратты және басқа мемлекеттерге, соның ішінде Германияға қарсы бәсекеге түсті. Роберт Солсбери мен Артур Бальфур басшылығында болған консерваторлар 1885—1886, 1886—1892, 1895—1902, 1902—1905 жылдары билікте болған.

Либерал мен лейбористермен біріккен консерваторлар 1916—1919 және 1919—1922 жылдары да билікте еді (ол жылдары көшбасшысы Эндрю Бонар Лоу болған). Екі дүниежүзілік соғыс аралығында партия бүкіл уақыт бойы дерлік билікте еді.

1945 жылғы жалпы сайлауда көрген жеңілістен кейін Консервативті партияның өз құрылымын өзгертуге тура келді. Партия қайта құрылғандай болады, негізгі сайлаушылар шеңберін кеңейтті, әлеуметтік саясат бойынша кең бағдарлама ұйымдастырды. 1951—1964 жылдар аралығында партия тоқтаусыз билікте отырған, 1970 жылы қайта жеңіске жетті.

1972 жылы партия мүшелерінің саны 3 миллионға жетті. Біраз өкілеттікке ие болған партия көшбасшысы еді, партияның жалпы сайлауда жеңіске жеткенінде ол премьер-министр лауазымына тағайындалады.

1979 жылғы жалпы сайлау нәтижесінде партия қайта жеңіске жетуі және Маргарет Тэтчердің премьер-министр лауазымына орналасуы партия тарихындағы сәтті дәуірге әкеп соқты.

Билікке келген Тэтчер өзінің кәсіподақтарға қарсы күресін және елдегі жалпылама жекешелендіру саясатын бастады. Ереуілге шыққан кеншілер мен көп келіспеушілікке түскен халық Тэтчер премьерлігінің символы болды.

1987 жылғы жалпы сайлаудан кейін орын алған партия арасындағы келіспеушіліктер нәтижесінде Тэтчер көшбасшы лауазымынан отставкаға кетуге мәжбүр болды да, Джон Мейджор партияны және үкіметті басқарып кетті.

Мейджордың басшылығы кезінде Ұлыбританияның Еуропадағы рөлі жайлы партия мүшелерінің арасында тағы келіспеушілік болды. 1992 жылғы сайлауда консерваторлар билікте қала алса да, оларды қолдайтындар саны күрт азая бастады. Түрлі санақтар бойынша 1990 жылдардың басында партияның 1 миллион мүшесі болса, онжылдықтың соңына қарай бұл сан 250—400 мыңға түсіп кетті.[8]

1997 жылғы сайлауда консерваторлар ірі жеңіліске жетті, лейбористер 418 мандатқа қол жеткізде, торилер 165 мандат алды.

Тори қарсыластарының ең жетістіктісі болған Тони Блэрдің премьерлігі кезінде партия түрлі өзгеріс көрді. Біреулер партия ұстамды социал-либерализмге көшті десе, торилердің өздері бұл тұжырымды жоққа шығарған. Партия әкімшілігіне жас саясаткерлер тағайындалатын болды.

2008 жылғы жергілікті сайлауларда торилер лейбористерге қарсы ірі жеңіске жетті және консерватор (Борис Джонсон) тұңғыш рет Лондон мэрі болды.

2010 жылғы 6 мамырда өткен жалпы сайлауда консерваторлар 306 орынға ие болды, бұл бір партиялық үкімет құру үшін жеткіліксіз болды. Сондықтан 12 мамырда үкіметтік коалиция құрылды, оның құрамына екі партия: консерваторлар мен либералды демократтар кірді. Премьер-министр болып Дэвид Кэмерон тағайындалды.

Дэвид Кэмерон Ұлыбританияның ЕО мүшелігіне референдум өткізуге шақырды. Референдум алдындағы пікірталастар кезінде ол Ұлыбританияның ЕО құрамында қалуын жақтады. 2016 жылғы 23 маусымда бұл референдум өтті. Ұлыбританияның Еуроодақ құрамына кіруі туралы референдумның қорытындысы бойынша корольдіктің Еуроодақтан шығуын жақтаушылар жеңіске жетті. Нәтижелердің жариял болғанынан кейін премьер-министр Дэвид Кэмерон халық алдында сөйлеп, отставкаға кететінін жариялады.

Қазіргі Консервативті партия бұрынғыға қарағанда гей, лесбиян және бисексуал құқықтарына айтарлықтай оң көзқараспен қарайды, бірақ трансгендерлердің құқықтарына өте теріс көзқараста.[9]

Консервативті премьер-министрлер тізімі

[өңдеу | қайнарын өңдеу]
XIX ғасырдан бергі Консервативті партиядан сайланған премьер-министрлер
Суреті Аты-жөні
(Өмір сүрген жылдары)
Қызметі Сайлауы
1 Бенджамин Дизраэли
(1804–1881)
27 ақпан
1868
1 желтоқсан
1868
1868
20 ақпан
1874
21 сәуір
1880
1874
2 Роберт Гаскойн-Сесил Солсбери
(1830–1903)
23 маусым
1885
28 қаңтар
1886
1885
25 шілде
1886
11 тамыз
1892
1886
25 маусым
1895
11 шілде
1902
1885
3 Артур Бальфур
(1848–1930)
11 шілде
1902
5 желтоқсан
1905
4 Эндрю Бонар Лоу
(1858–1923)
23 қазан
1922
22 мамыр
1923
1922
5 Стэнли Болдуин
(1867–1947)
23 мамыр
1923
16 қаңтар
1924
1923
4 қараша
1924
5 маусым
1929
1924
7 маусым
1935
28 мамыр
1937
1935
6 Невилл Чемберлен
(1869–1940)
28 мамыр
1937
10 мамыр
1940
7 Уинстон Черчилль
(1874–1965)
10 мамыр
1940
26 шілде
1945
26 қазан
1951
5 сәуір
1955
1951
8 Энтони Иден
(1897–1977)
6 сәуір
1955
10 қаңтар
1957
1955
9 Гарольд Макмиллан
(1896–1986)
10 қаңтар
1957
18 қазан
1963
1959
10 Александр Дуглас-Хьюм
(1903–1995)
18 қазан
1963
16 қазан
1964
11 Эдвард Хит
(1916–2005)
19 маусым
1970
4 мамыр
1974
1970
12 Маргарет Тэтчер
(1925–2013)
4 мамыр
1979
28 қараша
1990
1979
1983
1987
13 Джон Мейджор
(1943 туған)
28 қараша
1990
2 мамыр
1997
1992
14 Дэвид Кэмерон
(1966 туған)
11 мамыр
2010
13 шілде
2016
2010
2015
15 Тереза Мэй
(1956 туған)
13 шілде
2016
24 шілде
2019
2017
16 Борис Джонсон
(1964 туған)
24 шілде
2019
6 қыркүйек
2022
2019
17 Лиз Трасс
(1975 туған)
6 қыркүйек
2022
25 қазан
2022
18 Риши Сунак
(1980 туған)
25 қазан
2022
2 қараша
2024
19 Кеми Баденок
(1980 туған)
2 қараша
2024

Сайлаулардағы нәтижелері

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Төменгі кестеде Консервативті партияның 1835 жылдан бергі әр жалпы сайлаудағы қол жеткізген нәтижесі көрсетілген.

Ұлыбритания парламенті
Сайлауы Көшбасшысы Дауыс саны Мандат саны Орны Үкіметі
Саны % Саны ± %
1835 Роберт Пиль 261,269 40.8%
273 / 658
98 41.5% 2-орында Уиг
1837 379,694 48.3%
314 / 658
41 47.7% 2-орында Уиг
1841 379,694 56.9%
367 / 658
53 55.8% 1-орында Консервативті
1847 Дерби графы 205,481 42.7%
325 / 656
Пильшілермен бірге
42 49.5% 1-орында Уиг
1852 311,481 41.9%
330 / 654
Пильшілерді санағанда
5 50.5% 1-орында Консервативті
1857 239,712 34.0%
264 / 654
66 40.4% 2-орында Уиг
1859 193,232 34.3%
298 / 654
34 45.6% 2-орында Уиг
1865 346,035 40.5%
289 / 658
9 43.9% 2-орында Либералды
1868 Бенджамин Дизраэли 903,318 38.4%
271 / 658
18 41.2% 2-орында Либералды
1874 1,091,708 44.3%
350 / 652
79 53.7% 1-орында Консервативті
1880 1,462,351 42.5%
237 / 652
113 36.3% 2-орында Либералды
1885 Солсберидің 3-маркизі 2,020,927 43.5%
247 / 670
10 36.9% 2-орында Либералды азшылық
1886 1,520,886 51.1%
317 / 670
70 47.3% 1-орында Консервативті–Либералды Юнионистік
1892 2,159,150 47.0%
268 / 670
49 40.0% 2-орында Либералды
1895 1,894,772 49.0%
340 / 670
72 50.7% 1-орында Консервативті–Либералды Юнионистік
1900 1,767,958 50.3%
335 / 670
5 50.0% 1-орында Консервативті–Либералды Юнионистік
1906 Артур Бальфур 2,422,071 43.4%
131 / 670
204 19.6% 2-орында Либералды
қаңтар 1910 3,104,407 46.8%
240 / 670
109 35.8% 2-орында Либералды азшылық
желтоқсан 1910 2,420,169 46.6%
235 / 670
5 35.1% 2-орында Либералды азшылық
Либералды юнионистік партиямен бірге 1912 жылы қосылып, Консервативті және Юнионистік партияға айналды
1918[fn 1] Эндрю Бонар Лоу 3,472,738 38.4%
379 / 707
108 53.6% 1-орында Либералды коалиция–Консервативті
1922 5,294,465 38.5%
344 / 615
35 55.9% 1-орында Консервативті
1923 Стэнли Болдуин 5,286,159 38.0%
258 / 625
86 41.3% 1-орында Лейбористік азшылық
1924 7,418,983 46.8%
412 / 615
124 67.0% 1-орында Консервативті
1929[fn 2] 8,252,527 38.1%
260 / 615
152 42.3% 2-орында Лейбористік азшылық
1931 11,377,022 55.0%
470 / 615
210 76.4% 1-орында Консервативті–Либералды–Национал-Лейбористік
1935 10,025,083 47.8%
386 / 615
83 62.8% 1-орында Консервативті–Национал-Либералды–Национал-Лейбористік
1945 Уинстон Черчилль 8,716,211 36.2%
197 / 640
189 30.8% 2-орында Лейбористік
1950 11,507,061 40.0%
282 / 625
85 45.1% 2-орында Лейбористік
1951 13,724,418 48.0%
302 / 625
20 48.3% 1-орында Консервативті–Национал-Либералды
1955 Энтони Иден 13,310,891 49.7%
324 / 630
22 51.4% 1-орында Консервативті–Национал-Либералды
1959 Гарольд Макмиллан 13,750,875 49.4%
345 / 630
21 54.8% 1-орында Консервативті–Национал-Либералды
1964 Алек Дуглас-Хьюм 12,002,642 43.4%
298 / 630
47 47.3% 2-орында Лейбористік
1966 Эдвард Хит 11,418,455 41.9%
250 / 630
48 39.7% 2-орында Лейбористік
1970[fn 3] 13,145,123 46.4%
330 / 630
80 52.4% 1-орында Консервативті
ақпан 1974 11,872,180 37.9%
297 / 635
33 46.8% 2-орында Лейбористік азшылық
қазан 1974 10,462,565 35.8%
277 / 635
20 43.6% 2-орында Лейбористік
1979 Маргарет Тэтчер 13,697,923 43.9%
339 / 635
62 53.4% 1-орында Консервативті
1983 13,012,316 42.4%
397 / 650
38 61.1% 1-орында Консервативті
1987 13,760,935 42.2%
376 / 650
21 57.8% 1-орында Консервативті
1992 Джон Мейджор 14,093,007 41.9%
336 / 651
40 51.6% 1-орында Консервативті
1997 9,600,943 30.7%
165 / 659
171 25.0% 2-орында Лейбористік
2001 Уильям Хейг 8,357,615 31.7%
166 / 659
1 25.2% 2-орында Лейбористік
2005 Майкл Говард 8,785,941 32.4%
198 / 646
32 30.7% 2-орында Лейбористік
2010 Дэвид Кэмерон 10,704,647 36.1%
306 / 650
108 47.1% 1-орында Консервативті–Либералды демократтар
2015 11,334,920 36.9%
330 / 650
24 50.8% 1-орында Консервативті
2017 Тереза Мэй 13,632,914 42.3%
317 / 650
13 48.8% 1-орында Консервативті азшылық
2019 Борис Джонсон 13,966,451 43.6%
365 / 650
48 56.2% 1-орында Консервативті
2024 Риши Сунак 6,828,925 23.7%
121 / 650
244 18.6% 2-орында Лейбористік
Қосымша ақпарат
  1. 21 жастан үлкен ерлер және 30 жастан үлкен әйелдердің көбіне сайлау құқығы берген 1918 жылғы Халық өкілдігі актісінің қабылдануынан кейін орын алған тұңғыш сайлау.
  2. 21 жастан үлкен барлық әйелдерге сайлау құқығын берген 1928 жылғы Халық өкілдігі актісінің қабылдануынан кейін орын алған тұңғыш сайлау.
  3. 18 жастан үлкен азаматтарға сайлау құқығын берген 1969 жылғы Халық өкілдігі актісінің қабылдануынан кейін орын алған тұңғыш сайлау.

Дереккөздер

[өңдеу | қайнарын өңдеу]
  1. a b c United Kingdom  (ағыл.). Parties and elections in Europe. Тексерілді, 10 желтоқсан 2023.
  2. a b Dr. McConnell, James Irish Home Rule: An imagined future  (ағыл.). BBC (17 February 2011). Тексерілді, 10 желтоқсан 2023.
  3. a b Falkenbach, Michelle; Greer, Scott Популист Радикалдық Оңшылдар және Денсаулық сақтау ұлттық саясаты және жаһандық трендтер = The Populist Radical Right and Health National Policies and Global Trends — 2021. — Б. 143. — ISBN 9783030707095.
  4. a b William James Never mind the politics, get a Brexit deal done, says UK business  (ағыл.). Reuters (1 October 2019). Тексерілді, 10 желтоқсан 2023.
  5. a b Vries, Catherine; Hobolt, Sara; Proksch, Sven-Oliver; Slapin, Jonathan Еуропалық саясаттың негіздері: Салыстырмалы байқау = Foundations of European Politics A Comparative Approach — Оксфорд университетінің баспасы, 2021. — Б. 145. — ISBN 9780198831303.
  6. Tory membership figure revealed  (ағыл.). BBC (5 September 2022). Тексерілді, 10 желтоқсан 2023.
  7. BUCHAN, Lizzy What does Tory mean and where does this term come from?  (ағыл.). Indepedent. Тексерілді, 10 желтоқсан 2023.
  8. Великобритания: Эпоха реформ  (орыс.). ieras.ru. Мұрағат көшірмесі Wayback Machine мұрағатында
  9. Magni G., Reynolds A. Еуропаның оңшылдары гей құқықтарын қолдап жүргенінің себебі // Демократия журналы = Why Europe’s Right Embraces Gay Rights // Journal of Democracy. — 2023. — Б. 50-64.