Ұлыбритания консервативті партиясы
| Консервативті партия | |
| ағылш. Conservative Party | |
 | |
| Басшысы | |
|---|---|
| Негізін салушы | |
| Құрылған жылы |
1834 (тұңғыш құрылды) |
| Штаб-пәтері |
4 Мэттью Паркер көшесі, Лондон SW1H 9HQ |
| Идеологиясы |
консерватизм[1] |
| Интернационалы |
|
| Жастар ұйымы |
Жас Консерваторлар |
| Мүшелер саны |
▲172,437 (2022)[6] |
| Лордтар палатасы |
269 / 784 |
| Қауымдар палатасы |
350 / 650 |
| Сайты | |
Консервативті және юнионистік партия (ағылш. Conservative and Unionist Party, кейде Торилер делінеді, ағылш. The Tories[7]) — ұлыбританиялық консервативті,[1] юнионистік[2] және оңшыл центристік[3][4][5] саяси партия. 2019 жылғы парламент сайлауында жеңіске жеткен бұл партия 2010 жылдан бері билікте. Партия түрлі идеологиялық фракцияларды қамтиды, соның ішінде тэтчершілер және дәстүрлі консерваторлар да бар.
Консервативті партия 1834 жылы Тори партиясынан құрылды және Либералды партиямен бірге 19 ғасырдағы екі басым саяси партияның бірі болды. Бенджамин Дизраэлидің тұсында ол Британ империясының шыңында саясатта маңызды рөл атқарды. 1912 жылы Либералды юнионистік партия партиямен бірігіп, Консервативті және юнионистік партияны құрады. 1920 жылдардан бастап Лейбористік партиясы консерваторлардың басты бәсекелесі болды және консерваторлар-лейбористер саяси бәсекелестігі өткен ғасырдағы қазіргі британ саясатын қалыптастырды.
Идеологиясы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Партия 1980 жылдардан бастап еркін нарықтарды қолдайтын либералды экономикалық саясатты, соның ішінде реттеуді жоюды, жекешелендіруді және нарықтандыруды қабылдады, дегенмен ол тарихи тұрғыдан протекционизмді жақтады. Бұл партия біріккен Ирландияға, сондай-ақ Шотландия мен Уэльстің тәуелсіздігіне қарсы тұратын және тарихы бойы Британ империясын қолдайтын. Партия мүшелерінің Еуропа одағына түр-түрлі көзқарасы бар, көпшілігі еуроскептикалық болса, фракция арасында еуропашыл мүшелер де бар.
Тарихы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
1846 жылы Тори саяси партиясы еркін сауда жайлы келіспеушілікке түсті де, оның протекционистік мүшелері партиядан бас тартты. 1859 жылы Роберт Пильді қолдаған пильшілер (ағылш. Peelites) уигтер мен радикалдармен бірігіп, Либералды партияның негізін қаласа, Дерби графы Эдуард Смит-Стэнли мен Бенджамин Дизраэли көшбасшылығындағы қалған торилер Консервативті партияны құрды.
Партияның құрылуына үлкен үлес қосқан Бенджамин Дизраэли еді. 1870—1880 жылдары бастапқыда ақсүйек жер иеленушілерінің мүдделерін орындаған Консервативті партияның құрамына бұрын либерал болған отаршыл банк, өндіріс иелері кіретін болды. Сонымен Консервативті партия біртіндеп ағылшын монополиясының мүдделерін орындайтын басты партияға айналды.
Партия идеологиясының көбін Джозеф Чемберлен жасаған. Империялық кеден одағын құрып және протекционизмге жол беріп ол ағылшын монополиясын Британ иегілінде болған өзге өлкелерге де таратты және басқа мемлекеттерге, соның ішінде Германияға қарсы бәсекеге түсті. Роберт Солсбери мен Артур Бальфур басшылығында болған консерваторлар 1885—1886, 1886—1892, 1895—1902, 1902—1905 жылдары билікте болған.
Либерал мен лейбористермен біріккен консерваторлар 1916—1919 және 1919—1922 жылдары да билікте еді (ол жылдары көшбасшысы Эндрю Бонар Лоу болған). Екі дүниежүзілік соғыс аралығында партия бүкіл уақыт бойы дерлік билікте еді.
1945 жылғы жалпы сайлауда көрген жеңілістен кейін Консервативті партияның өз құрылымын өзгертуге тура келді. Партия қайта құрылғандай болады, негізгі сайлаушылар шеңберін кеңейтті, әлеуметтік саясат бойынша кең бағдарлама ұйымдастырды. 1951—1964 жылдар аралығында партия тоқтаусыз билікте отырған, 1970 жылы қайта жеңіске жетті.
1972 жылы партия мүшелерінің саны 3 миллионға жетті. Біраз өкілеттікке ие болған партия көшбасшысы еді, партияның жалпы сайлауда жеңіске жеткенінде ол премьер-министр лауазымына тағайындалады.
1979 жылғы жалпы сайлау нәтижесінде партия қайта жеңіске жетуі және Маргарет Тэтчердің премьер-министр лауазымына орналасуы партия тарихындағы сәтті дәуірге әкеп соқты.
Билікке келген Тэтчер өзінің кәсіподақтарға қарсы күресін және елдегі жалпылама жекешелендіру саясатын бастады. Ереуілге шыққан кеншілер мен көп келіспеушілікке түскен халық Тэтчер премьерлігінің символы болды.
1987 жылғы жалпы сайлаудан кейін орын алған партия арасындағы келіспеушіліктер нәтижесінде Тэтчер көшбасшы лауазымынан отставкаға кетуге мәжбүр болды да, Джон Мейджор партияны және үкіметті басқарып кетті.
Мейджордың басшылығы кезінде Ұлыбританияның Еуропадағы рөлі жайлы партия мүшелерінің арасында тағы келіспеушілік болды. 1992 жылғы сайлауда консерваторлар билікте қала алса да, оларды қолдайтындар саны күрт азая бастады. Түрлі санақтар бойынша 1990 жылдардың басында партияның 1 миллион мүшесі болса, онжылдықтың соңына қарай бұл сан 250—400 мыңға түсіп кетті.[8]
1997 жылғы сайлауда консерваторлар ірі жеңіліске жетті, лейбористер 418 мандатқа қол жеткізде, торилер 165 мандат алды.
Тори қарсыластарының ең жетістіктісі болған Тони Блэрдің премьерлігі кезінде партия түрлі өзгеріс көрді. Біреулер партия ұстамды социал-либерализмге көшті десе, торилердің өздері бұл тұжырымды жоққа шығарған. Партия әкімшілігіне жас саясаткерлер тағайындалатын болды.
2008 жылғы жергілікті сайлауларда торилер лейбористерге қарсы ірі жеңіске жетті және консерватор (Борис Джонсон) тұңғыш рет Лондон мэрі болды.
2010 жылғы 6 мамырда өткен жалпы сайлауда консерваторлар 306 орынға ие болды, бұл бір партиялық үкімет құру үшін жеткіліксіз болды. Сондықтан 12 мамырда үкіметтік коалиция құрылды, оның құрамына екі партия: консерваторлар мен либералды демократтар кірді. Премьер-министр болып Дэвид Кэмерон тағайындалды.
Дэвид Кэмерон Ұлыбританияның ЕО мүшелігіне референдум өткізуге шақырды. Референдум алдындағы пікірталастар кезінде ол Ұлыбританияның ЕО құрамында қалуын жақтады. 2016 жылғы 23 маусымда бұл референдум өтті. Ұлыбританияның Еуроодақ құрамына кіруі туралы референдумның қорытындысы бойынша корольдіктің Еуроодақтан шығуын жақтаушылар жеңіске жетті. Нәтижелердің жариял болғанынан кейін премьер-министр Дэвид Кэмерон халық алдында сөйлеп, отставкаға кететінін жариялады.
Қазіргі Консервативті партия бұрынғыға қарағанда гей, лесбиян және бисексуал құқықтарына айтарлықтай оң көзқараспен қарайды, бірақ трансгендерлердің құқықтарына өте теріс көзқараста.[9]
Консервативті премьер-министрлер тізімі[өңдеу | қайнарын өңдеу]
| № | Суреті | Аты-жөні (Өмір сүрген жылдары) |
Қызметі | Сайлауы | |
|---|---|---|---|---|---|
| 1 | .jpg)
|
Бенджамин Дизраэли (1804–1881) |
27 ақпан 1868 |
1 желтоқсан 1868 |
1868 |
| 20 ақпан 1874 |
21 сәуір 1880 |
1874 | |||
| 2 | .jpg)
|
Роберт Гаскойн-Сесил Солсбери (1830–1903) |
23 маусым 1885 |
28 қаңтар 1886 |
1885 |
| 25 шілде 1886 |
11 тамыз 1892 |
1886 | |||
| 25 маусым 1895 |
11 шілде 1902 |
1885 | |||
| 3 | 
|
Артур Бальфур (1848–1930) |
11 шілде 1902 |
5 желтоқсан 1905 |
— |
| 4 | .jpg)
|
Эндрю Бонар Лоу (1858–1923) |
23 қазан 1922 |
22 мамыр 1923 |
1922 |
| 5 | .jpg)
|
Стэнли Болдуин (1867–1947) |
23 мамыр 1923 |
16 қаңтар 1924 |
1923 |
| 4 қараша 1924 |
5 маусым 1929 |
1924 | |||
| 7 маусым 1935 |
28 мамыр 1937 |
1935 | |||
| 6 | 
|
Невилл Чемберлен (1869–1940) |
28 мамыр 1937 |
10 мамыр 1940 |
— |
| 7 | .jpg)
|
Уинстон Черчилль (1874–1965) |
10 мамыр 1940 |
26 шілде 1945 |
— |
| 26 қазан 1951 |
5 сәуір 1955 |
1951 | |||
| 8 | .jpg)
|
Энтони Иден (1897–1977) |
6 сәуір 1955 |
10 қаңтар 1957 |
1955 |
| 9 | .jpg)
|
Гарольд Макмиллан (1896–1986) |
10 қаңтар 1957 |
18 қазан 1963 |
1959 |
| 10 | _(cropped).jpg)
|
Александр Дуглас-Хьюм (1903–1995) |
18 қазан 1963 |
16 қазан 1964 |
— |
| 11 | .jpg)
|
Эдвард Хит (1916–2005) |
19 маусым 1970 |
4 мамыр 1974 |
1970 |
| 12 | .jpg)
|
Маргарет Тэтчер (1925–2013) |
4 мамыр 1979 |
28 қараша 1990 |
1979 1983 1987 |
| 13 | .jpg)
|
Джон Мейджор (1943 туған) |
28 қараша 1990 |
2 мамыр 1997 |
1992 |
| 14 | .jpg)
|
Дэвид Кэмерон (1966 туған) |
11 мамыр 2010 |
13 шілде 2016 |
2010 2015 |
| 15 | 
|
Тереза Мэй (1956 туған) |
13 шілде 2016 |
24 шілде 2019 |
2017 |
| 16 | 
|
Борис Джонсон (1964 туған) |
24 шілде 2019 |
6 қыркүйек 2022 |
2019 |
| 17 | .jpg)
|
Лиз Трасс (1975 туған) |
6 қыркүйек 2022 |
25 қазан 2022 |
— |
| 18 | .jpg)
|
Риши Сунак (1980 туған) |
25 қазан 2022 |
— | — |
Сайлаулардағы нәтижелері[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Төменгі кестеде Консервативті партияның 1835 жылдан бергі әр жалпы сайлаудағы қол жеткізген нәтижесі көрсетілген.
| Сайлауы | Көшбасшысы | Дауыс саны | Мандат саны | Орны | Үкіметі | |||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Саны | % | Саны | ± | % | ||||
| 1835 | Роберт Пиль | 261,269 | 40.8% | 273 / 658 |
▲ 98 | 41.5% | ▬ 2-орында | Уиг |
| 1837 | 379,694 | 48.3% | 314 / 658 |
▲ 41 | 47.7% | ▬ 2-орында | Уиг | |
| 1841 | 379,694 | 56.9% | 367 / 658 |
▲ 53 | 55.8% | ▲ 1-орында | Консервативті | |
| 1847 | Дерби графы | 205,481 | 42.7% | 325 / 656 |
▼ 42 | 49.5% | ▬ 1-орында | Уиг |
| 1852 | 311,481 | 41.9% | 330 / 654 |
▲ 5 | 50.5% | ▬ 1-орында | Консервативті | |
| 1857 | 239,712 | 34.0% | 264 / 654 |
▼ 66 | 40.4% | ▼ 2-орында | Уиг | |
| 1859 | 193,232 | 34.3% | 298 / 654 |
▲ 34 | 45.6% | ▬ 2-орында | Уиг | |
| 1865 | 346,035 | 40.5% | 289 / 658 |
▼ 9 | 43.9% | ▬ 2-орында | Либералды | |
| 1868 | Бенджамин Дизраэли | 903,318 | 38.4% | 271 / 658 |
▼ 18 | 41.2% | ▬ 2-орында | Либералды |
| 1874 | 1,091,708 | 44.3% | 350 / 652 |
▲ 79 | 53.7% | ▲ 1-орында | Консервативті | |
| 1880 | 1,462,351 | 42.5% | 237 / 652 |
▼ 113 | 36.3% | ▼ 2-орында | Либералды | |
| 1885 | Солсберидің 3-маркизі | 2,020,927 | 43.5% | 247 / 670 |
▲ 10 | 36.9% | ▬ 2-орында | Либералды азшылық |
| 1886 | 1,520,886 | 51.1% | 317 / 670 |
▲ 70 | 47.3% | ▲ 1-орында | Консервативті–Либералды Юнионистік | |
| 1892 | 2,159,150 | 47.0% | 268 / 670 |
▼ 49 | 40.0% | ▼ 2-орында | Либералды | |
| 1895 | 1,894,772 | 49.0% | 340 / 670 |
▲ 72 | 50.7% | ▲ 1-орында | Консервативті–Либералды Юнионистік | |
| 1900 | 1,767,958 | 50.3% | 335 / 670 |
▼ 5 | 50.0% | ▬ 1-орында | Консервативті–Либералды Юнионистік | |
| 1906 | Артур Бальфур | 2,422,071 | 43.4% | 131 / 670 |
▼ 204 | 19.6% | ▼ 2-орында | Либералды |
| қаңтар 1910 | 3,104,407 | 46.8% | 240 / 670 |
▲ 109 | 35.8% | ▬ 2-орында | Либералды азшылық | |
| желтоқсан 1910 | 2,420,169 | 46.6% | 235 / 670 |
▼ 5 | 35.1% | ▬ 2-орында | Либералды азшылық | |
| Либералды юнионистік партиямен бірге 1912 жылы қосылып, Консервативті және Юнионистік партияға айналды | ||||||||
| 1918[fn 1] | Эндрю Бонар Лоу | 3,472,738 | 38.4% | 379 / 707 |
▲ 108 | 53.6% | ▲ 1-орында | Либералды коалиция–Консервативті |
| 1922 | 5,294,465 | 38.5% | 344 / 615 |
▼ 35 | 55.9% | ▬ 1-орында | Консервативті | |
| 1923 | Стэнли Болдуин | 5,286,159 | 38.0% | 258 / 625 |
▼ 86 | 41.3% | ▬ 1-орында | Лейбористік азшылық |
| 1924 | 7,418,983 | 46.8% | 412 / 615 |
▲ 124 | 67.0% | ▬ 1-орында | Консервативті | |
| 1929[fn 2] | 8,252,527 | 38.1% | 260 / 615 |
▼ 152 | 42.3% | ▼ 2-орында | Лейбористік азшылық | |
| 1931 | 11,377,022 | 55.0% | 470 / 615 |
▲ 210 | 76.4% | ▲ 1-орында | Консервативті–Либералды–Национал-Лейбористік | |
| 1935 | 10,025,083 | 47.8% | 386 / 615 |
▼ 83 | 62.8% | ▬ 1-орында | Консервативті–Национал-Либералды–Национал-Лейбористік | |
| 1945 | Уинстон Черчилль | 8,716,211 | 36.2% | 197 / 640 |
▼ 189 | 30.8% | ▼ 2-орында | Лейбористік |
| 1950 | 11,507,061 | 40.0% | 282 / 625 |
▲ 85 | 45.1% | ▬ 2-орында | Лейбористік | |
| 1951 | 13,724,418 | 48.0% | 302 / 625 |
▲ 20 | 48.3% | ▲ 1-орында | Консервативті–Национал-Либералды | |
| 1955 | Энтони Иден | 13,310,891 | 49.7% | 324 / 630 |
▲ 22 | 51.4% | ▬ 1-орында | Консервативті–Национал-Либералды |
| 1959 | Гарольд Макмиллан | 13,750,875 | 49.4% | 345 / 630 |
▲ 21 | 54.8% | ▬ 1-орында | Консервативті–Национал-Либералды |
| 1964 | Алек Дуглас-Хьюм | 12,002,642 | 43.4% | 298 / 630 |
▼ 47 | 47.3% | ▼ 2-орында | Лейбористік |
| 1966 | Эдвард Хит | 11,418,455 | 41.9% | 250 / 630 |
▼ 48 | 39.7% | ▬ 2-орында | Лейбористік |
| 1970[fn 3] | 13,145,123 | 46.4% | 330 / 630 |
▲ 80 | 52.4% | ▲ 1-орында | Консервативті | |
| ақпан 1974 | 11,872,180 | 37.9% | 297 / 635 |
▼ 33 | 46.8% | ▼ 2-орында | Лейбористік азшылық | |
| қазан 1974 | 10,462,565 | 35.8% | 277 / 635 |
▼ 20 | 43.6% | ▬ 2-орында | Лейбористік | |
| 1979 | Маргарет Тэтчер | 13,697,923 | 43.9% | 339 / 635 |
▲ 62 | 53.4% | ▲ 1-орында | Консервативті |
| 1983 | 13,012,316 | 42.4% | 397 / 650 |
▲ 38 | 61.1% | ▬ 1-орында | Консервативті | |
| 1987 | 13,760,935 | 42.2% | 376 / 650 |
▼ 21 | 57.8% | ▬ 1-орында | Консервативті | |
| 1992 | Джон Мейджор | 14,093,007 | 41.9% | 336 / 651 |
▼ 40 | 51.6% | ▬ 1-орында | Консервативті |
| 1997 | 9,600,943 | 30.7% | 165 / 659 |
▼ 171 | 25.0% | ▼ 2-орында | Лейбористік | |
| 2001 | Уильям Хейг | 8,357,615 | 31.7% | 166 / 659 |
▲ 1 | 25.2% | ▬ 2-орында | Лейбористік |
| 2005 | Майкл Говард | 8,785,941 | 32.4% | 198 / 646 |
▲ 32 | 30.7% | ▬ 2-орында | Лейбористік |
| 2010 | Дэвид Кэмерон | 10,704,647 | 36.1% | 306 / 650 |
▲ 108 | 47.1% | ▲ 1-орында | Консервативті–Либералды демократтар |
| 2015 | 11,334,920 | 36.9% | 330 / 650 |
▲ 24 | 50.8% | ▬ 1-орында | Консервативті | |
| 2017 | Тереза Мэй | 13,632,914 | 42.3% | 317 / 650 |
▼ 13 | 48.8% | ▬ 1-орында | Консервативті азшылық |
| 2019 | Борис Джонсон | 13,966,451 | 43.6% | 365 / 650 |
▲ 48 | 56.2% | ▬ 1-орында | Консервативті |
- Қосымша ақпарат
- ↑ 21 жастан үлкен ерлер және 30 жастан үлкен әйелдердің көбіне сайлау құқығы берген 1918 жылғы Халық өкілдігі актісінің қабылдануынан кейін орын алған тұңғыш сайлау.
- ↑ 21 жастан үлкен барлық әйелдерге сайлау құқығын берген 1928 жылғы Халық өкілдігі актісінің қабылдануынан кейін орын алған тұңғыш сайлау.
- ↑ 18 жастан үлкен азаматтарға сайлау құқығын берген 1969 жылғы Халық өкілдігі актісінің қабылдануынан кейін орын алған тұңғыш сайлау.
Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- ↑ a b c United Kingdom (ағыл.). Parties and elections in Europe. Тексерілді, 10 желтоқсан 2023.
- ↑ a b Dr. McConnell, James Irish Home Rule: An imagined future (ағыл.). BBC (17 February 2011). Тексерілді, 10 желтоқсан 2023.
- ↑ a b Falkenbach, Michelle; Greer, Scott Популист Радикалдық Оңшылдар және Денсаулық сақтау ұлттық саясаты және жаһандық трендтер = The Populist Radical Right and Health National Policies and Global Trends — 2021. — Б. 143. — ISBN 9783030707095.
- ↑ a b William James Never mind the politics, get a Brexit deal done, says UK business (ағыл.). Reuters (1 October 2019). Тексерілді, 10 желтоқсан 2023.
- ↑ a b Vries, Catherine; Hobolt, Sara; Proksch, Sven-Oliver; Slapin, Jonathan Еуропалық саясаттың негіздері: Салыстырмалы байқау = Foundations of European Politics A Comparative Approach — Оксфорд университетінің баспасы, 2021. — Б. 145. — ISBN 9780198831303.
- ↑ Tory membership figure revealed (ағыл.). BBC (5 September 2022). Тексерілді, 10 желтоқсан 2023.
- ↑ BUCHAN, Lizzy What does Tory mean and where does this term come from? (ағыл.). Indepedent. Тексерілді, 10 желтоқсан 2023.
- ↑ Великобритания: Эпоха реформ (орыс.). ieras.ru. Мұрағат көшірмесі Wayback Machine мұрағатында
- ↑ Magni G., Reynolds A. Еуропаның оңшылдары гей құқықтарын қолдап жүргенінің себебі // Демократия журналы = Why Europe’s Right Embraces Gay Rights // Journal of Democracy. — 2023. — Б. 50-64.