2022 жылғы Қарақалпақстандағы наразылықтар

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
Навигацияға өту Іздеуге өту

2022 жылғы Қарақалпақстандағы наразылықтар
Қарақалпақстан Өзбекстан картасында

Қарақалпақстан Өзбекстан картасында
Дата 2022 жылдың 1 — 3 шілдесі[1]
Орны Қарақалпақстан,
 Өзбекстан
Себебі
  • Қарақалпақстан Республикасы мәртебесінің сипаттамасынан "егемен" деген сөз алып тасталған, сондай-ақ Республиканың Өзбекстаннан бөліну құқығы туралы айтылған Өзбекстан Конституциясының жаңа редакциясының жобасын қоғамдық талқылауға шығару
  • Дәулетмұрат Тәжімұратовтың қамауға алынуы
Нәтижесі
  • Өзбекстан президентінің Қарақалпақстан Республикасының егемендігіне қатысты Конституцияның 70, 71, 72, 74, 75 баптарын өзгертпеу туралы ұсынысы
  • Қарақалпақстан аумағында бір ай бойы төтенше жағдай енгізілуі
Шығын
Өлім
  • 21 адам (Өзбекстан Бас прокуратурасының мәліметі бойынша)[2]
Жарақат алғандар
  • 243 адам (соның ішінде 38 құқық қорғау органдарының өкілдері) (Өзбекстан Бас прокуратурасының мәліметі бойынша)[3]
  • мыңдаған адам (Қарақалпақстан Денсаулық сақтау министрлігінің мәліметі бойынша)[4]
Тұтқындалғандар 516 адам[5]
өңдеу Үлгі құжаттамасын қараңыз

Қарақалпақстандағы наразылықтар — 2022 жылы Қарақалпақстандағы наразылық митингі ретінде басталып, қақтығыстарға ұласқан оқиғалар.

Наразылықтар 2022 жылғы 1 шілдеде Өзбекстан Конституциясының жаңа редакциясының жобасы қоғамдық талқылауға шығарылғаннан кейін басталды, онда Қарақалпақстан Республикасының мәртебесін сипаттаудан "егемен" сөзі алынып тасталды, сондай-ақ Республиканың Өзбекстаннан бөліну құқығы туралы ескерту алынып тасталды. Наразылықтар Қарақалпақстан Республикасының астанасы Нүкіста басталды, бірақ кейінірек Шымбай мен Мойнаққа таралды. Наразылық білдірушілер Конституцияның жаңа редакциясының жобасына қарсы шықты.

Алғышарттары[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Ауданның бірегейлігі[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Қарақалпақстан Республикасы – дүние жүзіндегі өмір сүруі бойынша ең қиын жерлердің бірі. Қарақалпақстан территориясының 85 пайыздан астамын Қызылқұм алып жатыр және Өзбекстан аумағының 40% құрайды. Өңірде су тапшылығы мәселесі бар. 2002 жылғы мәліметтер бойынша Қарақалпақстаннан Қазақстанға тұрақты тұру үшін 250 мыңнан астам адам көшіп келген, бұл Қарақалпақстан халқының бестен бір бөлігін құрайды. Сонымен қатар, экономикалық қиын жағдайда тұрған Қарақалпақстанда Арал теңізі деңгейінің төмендеуіне байланысты күрделі экологиялық жағдайға тап болды.

1932 жылы 20 наурызда РКФСР құрамындағы Қарақалпақстан автономиялық облысы РКФСР құрамындағы Қарақалпақстан АКСР болып қайта құрылды. 1936 жылы 5 желтоқсанда бұл автономиялық республика Өзбек КСР-нің құрамына қосылды.

1990 жылы 14 желтоқсанда Қарақалпақстан АКСР Жоғарғы Кеңесі жалпы халықтық референдум арқылы тәуелсіздік алуға мүмкіндік беретін егемендік туралы Декларацияға қол қойды. 1992 жылы 9 қаңтарда Қарақалпақстан АКСР-ы таратылып, оның орнына Қарақалпақстан Республикасы құрылды. 1993 жылы көптеген талқылаулардан кейін Қарақалпақстан 20 жыл бойы Өзбекстанның субъектісі болып қалатыны туралы мемлекетаралық келісімге қол қойылды. 2013 жылы бұл келісім жай ғана қабылданбады, ал Қарақалпақстан Өзбекстан құрамындағы автономиялық республика болып қала берді.

Конституцияға түзетулер (2022)[өңдеу | қайнарын өңдеу]

2022 жылдың 16 мамырында Өзбекстанның либералды-демократиялық партиясы Өзбекстан Конституциясына өзгертулер мен толықтырулар жобасын ұсынды[6]. 17 мамырда Өзбекстан Республикасы Олий Мәжілісінің заң шығару палатасында Өзбекстанның Либералды-демократиялық партиясы мен Өзбекстанның "Миллий тикланиш" демократиялық партиясының фракцияларының бірлескен отырысы өтті, онда Өзбекстан Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы қаулы жобасы қаралды. Оны екі фракцияның депутаттары мақұлдады[7]. 20 мамырда Өзбекстан Конституциясына өзгерістер енгізу жөніндегі арнайы комиссия құрылды[8]. 24 Маусымда Өзбекстан Республикасы Олий Мажлисінің заң шығару палатасының депутаттары Өзбекстан Республикасының Конституциясына өзгерістер енгізу туралы заң жобасын бірауыздан мақұлдады[9].

2022 жылғы 25 маусымда өзбек билігі Өзбекстан Конституциясының жаңа редакциясының жобасын қоғамдық талқылауға шығарды. Толығымен Қарақалпақстан Республикасына арналған 17-бөлімде бөлімнің екі негізгі тезисі Қарақалпақстанның Егемен республика екендігі және осы республиканың халқы Қарақалпақстан тұрғындарының жалпы референдумы негізінде Өзбекстаннан бөлінуге құқылы екендігі айтылған. Бұл тармақтар Конституцияның жаңа редакциясынан алынды. Жобаны талқылау сол жылдың 4 шілдесіне дейін жалғасады; содан кейін билік референдум күнін белгілейді[10].

26 маусым күні кешке әлеуметтік желілерде Қарақалпақстан тұрғындарының жаппай сөз сөйлеуге шақыруы пайда болды[11]. Белсенділер Конституцияның жаңа редакциясының жобасына қарсы шығып, онда республиканың егемендігіне төнген қауіпті көрді. Қарақалпақстанның оппозициялық саясаткерлері Конституцияның жаңа редакциясымен үзілді-кесілді келіспейтіндіктерін білдірді, бірақ қазіргі билік, оның ішінде Өзбекстан президенті Шавкат Мирзиёев бұл туралы айтпауды жөн көрді. Азаттық радиосының хабарлауынша, жобаға қарсы шыққан пабликтер мен телеграм арналардың әкімшілеріне Өзбекстанның құқық қорғау органдары қысым көрсетіп отыр[12]. 27 маусымда Нүкіс тұрғындары қалада мобильді интернетке қол жетімділікті шектеді деп жазды[13].

Оқиғалар желісі[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Нүкіс қаласында өрттенген көше сыпырушы.

Конституцияға өзгертулер мен толықтырулар енгізілгелі бері Қазақстан мен Қарақалпақстанда тұратын қарақалпақтар әлеуметтік желілерде өз қарсылықтарын білдірген видео және мәтіндік үндеулерін жариялады. 26 маусымнан бастап әлеуметтік желілер арқылы халықты шеруге шақыру әрекеттері басталды. 27 маусымнан бастап Қарақалпақстанда мобильді интернет сапасы нашарлады[14]. Қарақалпақстандық блогер Дәулетмұрат Тәжімұратов 5 шілдеде халықты конституцияның қайта қаралуына қарсы шеру ұйымдастыруға шақырды.

2022 жылдың 1 шілдесі күні кешке қарай жүздеген адам (кейбіреулерінің қолдарында Қарақалпақстан туы бар) көшеге шықты. Олар Нүкіс көшелерімен жаппай шеру ұйымдастырып, орталық базар алдында рұқсат етілмеген шерулер ұйымдастырды. Сол күні қауіпсіздік органдарының өкілдері Дәулетмұрат Тәжімұратовты шеру белсендісі ретінде тұтқындаған. Осы кезде Нүкіс қаласында мыңға жуық адам Өзбекстан Конституциясына өзгертулер мен толықтырулар енгізу арқылы Қарақалпақстан Республикасының егемендігін жою әрекеттеріне қарсы шықты, олардың бір бөлігінің қолында Қарақалпақстанның туы болды. Дәулетмұрат Тәжімұратов қамауға алынғаннан кейін шерулер күшейе түсті. Тәжімұратовты босатуды талап еткен жұрт «Дәулет» деп айғайлады. Көп ұзамай Тәжімұратов босатылды. Кейінірек демонстрациялар Шымбай мен Мойнақта да байқалды[15]. Өзбекстанның Ішкі істер министрлігі Қарақалпақстаннан келген кейбір адамдар түсінбеушілік, конституция нұсқасын дұрыс түсінбеу салдарынан шеру ұйымдастырып, ішкі істер қызметкерлері жағдайды бақылауға алып, тыныштықты сақтағанын хабарлады[16].

Қарақалпақстан Жоғарғы Кеңесі берген мәліметі бойынша, наразылық акциясына қатысушылар мемлекеттік басқару органдарының ғимараттарын басып алуға әрекеттенген[17]. 2 шілдеде Қарақалпақстанның Қоңырат ауданы мен Қазақстанның Маңғыстау облысының Бейнеу ауданын байланыстыратын "Даут-ата" бекетінен өтуіне шектеу қойылды. Бұл бағытта теміржол қозғалысы тоқтатылатыны хабарланды[18]. Үкімет Қарақалпақстанға Ұлттық ұланның қосымша күштерін жіберді[19]. Өзбекстан президенті Шавкат Мирзиёев 2 шілдеде (кейбір деректерде 1 шілдеге қараған түні) Қарақалпақстанға аттанды[20]. Нүкіс қаласында өткен мәжілісте Мирзиёев егер Қарақалпақстан халқы наразы болса, Қарақалпақстан туралы баптар өзгермейтінін мәлімдеді[21][22].

Коменданттық сағат[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Наразылықтардан кейінгі жағдай.

Қарақалпақстанда 2022 жылдың 3 шілдесі сағат 01:00-ден 2022 жылдың 2 тамызы сағат 00:00-ге дейін (бір ай) төтенше жағдай жарияланды. Оған сәйкес, коменданттық сағат бір ай бойы 21:00-ден 7:00-ге дейін күшінде болады[23]. Қарақалпақстан аумағында облыстық басқарма құрылып, оған «Төтенше жағдай туралы» заңда көзделген барлық өкілеттіктер берілді. Өзбекстан Ұлттық ұлан қолбасшысы Рустам Жораев Қарақалпақстан коменданты болып тағайындалды[24].

Коменданттық сағат кезінде келесі шаралар мен шектеулер жарияланды:

  • қоғамдық тәртіпті, аса маңызды және жіктелген объектілерді, халықтың тіршілік әрекетін қамтамасыз ететін инфрақұрылым объектілерін қорғау күшейтіледі;
  • Қарақалпақстан Республикасында жүрiп-тұру, соның iшiнде автокөлiк құралдарының жүру бостандығы шектелген;
  • жеке тұлғалардың жеке басын куәландыратын құжаттары тексеріледі, олар жеке қаралады, заттары мен көліктері қаралады;
  • Қарақалпақстанға кіру және одан шығу шектелген;
  • бейбіт жиындар, ойын-сауық, спорттық және басқа да бұқаралық іс-шараларды ұйымдастыруға және өткізуге тыйым салынады;
  • заңды тұлғалардың қызметін тоқтата тұруға немесе тоқтатуға бағытталған ереуілдерге және кез келген басқа әрекеттерге тыйым салынады;
  • қаруды, оқ-дәрілерді, жарылғыш заттарды, арнайы құралдарды, улы заттарды сатуға тыйым салынады. Сондай-ақ, есірткі және есірткі құралдары, психотроптық заттар, этил спирті мен алкоголь өнімі айналымының ерекше тәртібі енгізіледі;
  • жеке тұлғалардан қару-жарақ пен оқ-дәрілер, улы заттар, ал заңды тұлғалардан қару-жарақ, оқ-дәрілер мен улы заттармен бірге әскери және оқу-жаттығу техникасы, жарылғыш және радиоактивті заттар уақытша тәркіленеді.

Президент баспасөз қызметінің 13 шілдеде хабарлауынша, Қарақалпақстан Республикасында жағдайдың тұрақталуына байланысты 21:00 мен 07:00 аралығындағы комендант сағаты 23:00 мен 05:00 аралығы болып өзгертілді[25].

2022 жылғы 20 шілдеде Өзбекстан президенті Шавкат Мирзияев Жоғарғы Кеңестің өтініші бойынша 2022 жылғы 21 шілдеде сағат 05:00-ден бастап төтенше жағдайды жою туралы Жарлыққа қол қойды[26].

Шығындар[өңдеу | қайнарын өңдеу]

4 шілдеде Өзбекстан Республикасының Бас прокуратурасы Нүкістегі тәртіпсіздіктер салдарынан 18 адамның қаза тапқанын, 243 адамның жараланғанын (соның ішінде 38 құқық қорғау органдарының өкілдері) және 516 адамның тұтқындалғанын хабарлады[27].

Реакция[өңдеу | қайнарын өңдеу]

  • Біріккен Ұлттар Ұйымы БҰҰ-ның адам құқықтары жөніндегі жоғарғы комиссары Мишель Бачелет Өзбекстан үкіметін оқиғаға қатысты «тез, тәуелсіз және ашық тергеу жүргізуге» және Қарақалпақстандағы интернетке салынған тыйымды алып тастауға шақырды[28].
  • Беларусь Беларусь президенті Александр Лукашенко Беларусь Республикасының Тәуелсіздік күніне орай өткен жиында: «Біз Өзбекстанға бірнеше фактілер айттық. Саммиттердің бірінде айтқанымда олар тіпті ренжіп қалды. Кеше не болды? Өзбекстанның жартысына жуығы Қарақалпақстан туралы конституцияда бірдеңе дұрыс емес деп тапты (референдум өткізу кезінде), бұл тәртіпсіздіктерді тудырды»[29].
  • Еуропа одағы Еуропа Одағы Өзбекстанды «Қарақалпақстандағы зорлық-зомбылық оқиғалары бойынша ашық және тәуелсіз тергеу жүргізуге» шақырды. Сондай-ақ президенттің халық наразылығын тудырған конституциялық өзгерістерге жедел әрекетін атап өтті. Президент Еуропалық кеңес басшысымен телефон арқылы сөйлесті[30].
  • Ресей Ресей Федерациясының Сыртқы істер министрлігі Өзбекстан үкіметіне сенетінін айтып, бұл мәселе Өзбекстанның ішкі мәселесі ретінде қарастырылатынын атап өтті. Ол мүдделі тараптарды мәселені жаппай тәртіпсіздікпен емес, заңды жолмен шешуге шақырды.
  • Үндістан Үндістан Сыртқы істер министрлігінің өкілі Ариндам Багчи Өзбекстан үкіметінің бейбітшілікті сақтау және жағдайдың шиеленісуіне жол бермеу жөніндегі күш-жігерін қолдайтынын айтты. Сондай-ақ шерулер кезінде қаза болғандардың туыстарына көңіл айтты[31].
  • Қазақстан Қазақстанның Сыртқы істер министрлігі Өзбекстан үкіметін қолдайтынын мәлімдеді. Мәлімдемеде былай делінген: «Өзбекстанның жоғарғы билік органдарының Қарақалпақстандағы жағдайды түзетуге қатысты шешімдерін құптаймыз және қолдаймыз. Бауырлас Өзбекстанда маңызды саяси дата – Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар енгізу жөніндегі референдум қарсаңында бейбітшілік пен тыныштық орнайды деп сенеміз»[32].
  • Қырғызстан 4 шілдеде Қырғызстан президенті Садыр Жапаров қырғыз саясаткерлерінің Өзбекстанда болып жатқан оқиғаларға қатты алаңдағанын, дер кезінде және нақты іс-әрекеттердің нәтижесінде Қарақалпақстандағы жағдайды бақылауға алғанын атап өтті[33].
  • Қытай Қытай Сыртқы істер министрлігінің ресми өкілі Чжао Лицзянь Қытай Өзбекстан үкіметінің ұлттық тепе-теңдікті сақтау жөніндегі талпыныстарын қолдайтынын мәлімдеді. Ол сондай-ақ Өзбекстан Шавкат Мирзиеевтің басшылығымен тыныштығы мен бірлігін сақтай алатынын атап өтті[34].
  • Түрікменстан Түрікменстан Сыртқы істер министрлігі «Өзбекстан басшылығының конституциялық құрылыс пен заңдылықты, халықтың қауіпсіздігі мен тыныштығын қорғаудағы дер кезінде және ерікті жұмысын» қолдайтынын білдірді[35].
  • Түркия Түркия Сыртқы істер министрлігі Өзбекстан үкіметі мен халқы бұл мәселені «ақыл-парасатпен, бейбітшілікпен және тыныштықпен» шешеді деп сенетінін айтты[36].
  • Америка Құрама Штаттары АҚШ Мемлекеттік департаментінің өкілі Нед Прайс Өзбекстан үкіметін адамның барлық негізгі құқықтарын, соның ішінде бейбіт шерулер мен сөз бостандығын қорғауға және адамдарға қарсы зорлық-зомбылықты тергеуге шақырды[37].

Тағы қараңыз[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]

  1. ↑ Karakalpakstan: Dazed, confused and angry after deadly turmoil (7 шілде 2022). Тексерілді, 11 шілде 2022.
  2. ↑ Қорақалпоғистонда содир бўлган воқеалар оқибатида яна 3 киши вафот этди (18 шілде 2022). Тексерілді 21 шілде 2022.
  3. ↑ Uzbekistan says 18 killed, hundreds wounded in Karakalpakstan unrest, Reuters. Тексерілді 4 шілде 2022.
  4. ↑ Uzbekistan reports casualties in unrest, opposition says at least 5 killed.
  5. ↑ Генпрокуратура Узбекистана: во время протестов в Нукусе погибли 18 человек  (орыс.), Mediazona (4 шілде 2022). Тексерілді 6 шілде 2022.
  6. ↑ O‘zLiDeP Konstitutsiyaga o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritish jarayonini boshlash taklifi bilan chiqdi  (өзб.). Тексерілді, 3 шілде 2022.
  7. ↑ Konstitutsiyaga o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritish borasidagi qaror loyihasi deputatlar tomonidan ma’qullandi  (өзб.). Тексерілді, 3 шілде 2022.
  8. ↑ O‘zbekiston Konstitutsiyasiga o‘zgartirish kiritish yuzasidan Konstitutsiyaviy komissiya tuzildi  (өзб.). Тексерілді, 3 шілде 2022.
  9. ↑ Узбекистан: Приравняют ли Каракалпакстан к региону или чем недовольны каракалпаки? (1 шілде 2022). Тексерілді, 3 шілде 2022.
  10. ↑ Узбекистан: новая конституция – плюс для Мирзиёева, минус для Каракалпакстана | Eurasianet  (ағыл.). Тексерілді, 2 шілде 2022.
  11. ↑ В Каракалпакстане — протесты против поправок о статусе автономной республики. МВД Узбекистана назвал акции «незаконными»  (орыс.). Тексерілді, 2 шілде 2022.
  12. ↑ Республика в составе Узбекистана может утратить суверенный статус. Жители возмущены  (орыс.). Тексерілді, 2 шілде 2022.
  13. ↑ В Каракалпакстане начались протесты против поправок к конституции Узбекистана, из-за которых республика может лишиться суверенного статуса  (орыс.). Тексерілді, 2 шілде 2022.
  14. ↑ Жители Каракалпакстана вышли на протесты из-за поправок к Конституции Узбекистана  (орыс.). Business FM (2 шілде 2022).
  15. ↑ Протесты в Каракалпакстане: люди вышли на улицы из-за инициативы Ташкента изменить статус республики  (орыс.). Азаттық радиосы (2 шілде 2022).
  16. ↑ Жамоат тартиби тикланиб, тушунтириш ишлари олиб борилмоқда — ИИВ Нукусдаги ноқонуний митинг ҳақида  (өзб.) (1 шілде 2022).
  17. ↑ Қарақалпақстанда жүз берген жағдайларға байланыслы (2 шілде 2022). қарақ. Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵı Keńesi
  18. ↑ “Довуд ота” постидан Қозоғистонга ўтиш ва қайтиш вақтинча тўхтатилди  (өзб.). kun.uz (2 шілде 2022). Тексерілді, 3 шілде 2022.
  19. ↑ В Узбекистане протестуют против поправок в конституцию  (орыс.). DW (2 шілде 2022). Тексерілді, 3 шілде 2022.
  20. ↑ Шавкат Мирзиёев Нукусга жўнаб кетди  (өзб.) (2 шілде 2022). Тексерілді, 3 шілде 2022.
  21. ↑ Шавкат Мирзиёев: “Қорақалпоқ халқи норози бўлса, биронта модда ўзгармайди” (видео)  (өзб.) (2 шілде 2022). Тексерілді, 3 шілде 2022.
  22. ↑ Өзбек парламенті Конституциядағы Қарақалпақстан статусы жайлы баптар өзгермейтінін растады (4 шілде 2022). Тексерілді, 4 шілде 2022.
  23. ↑ Қарақалпақстанда төтенше жағдай режимі енгізілді (3 шілде 2022). Тексерілді, 4 шілде 2022.
  24. ↑ Kun uz Қорақалпоғистонда фавқулодда ҳолат эълон қилинди  (өзб.).
  25. ↑ Қарақалпақстанда төтенше жағдай тәртібі жұмсарды. Азаттық радиосы (14 шілде 2022). Тексерілді, 23 шілде 2022.
  26. ↑ О прекращении действия чрезвычайного положения на территории Республики Каракалпакстан  (орыс.). president.uz. Тексерілді, 20 шілде 2022.
  27. ↑ В Нукусе погибло 18 человек, в больницах находится 94 раненых  (орыс.) (4 шілде 2022). Тексерілді, 4 шілде 2022.
  28. ↑ Верховный комиссар ООН призвала не ограничивать интернет в Каракалпакстане  (орыс.) (6 шілде 2022).
  29. ↑ Lukashenko: They start destabilizing Central Asia  (ағыл.) (2 шілде 2022).
  30. ↑ Uzbekistan Says 18 Killed In Karakalpakstan Unrest  (ағыл.), Radio Free Europe/Radio Liberty (4 шілде 2022).
  31. ↑ Press Trust of India. India Hopes for Early Stabilisation of Situation in Uzbek Province Hit by Violent Protests  (ағыл.), News 18 (6 шілде 2022).
  32. ↑ Kazakh Foreign Ministry issues statement on Karakalpakstan unrest  (ағыл.), tashkenttimes.uz (5 шілде 2022).
  33. ↑ Жапаров менен Мирзийоев телефон аркылуу сүйлөштү. Талкууланган маселелер  (қырғ.).
  34. ↑ Foreign Ministry Spokesperson Zhao Lijian’s Regular Press Conference  (ағыл.) (4 шілде 2022).
  35. ↑ Turkmenistan Foreign Ministry’s press release on recent events in Karakalpakstan  (ағыл.), www.newscentralasia.net (5 шілде 2022).
  36. ↑ Abdulkerimov, Bahtiyar. 18 people killed during protests in Uzbekistan's Karakalpakstan  (ағыл.), Anadolu Agency (4 шілде 2022).
  37. ↑ U.S. calls for investigation into deadly Uzbekistan violence | National Post (ағыл.)

Сыртқы сілтемелер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Ортаққорда бұған қатысты медиа санаты бар: Қарақалпақстандағы наразылықтар
«https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=2022_жылғы_Қарақалпақстандағы_наразылықтар&oldid=3187294» бетінен алынған