Виктория көлі
Басқа мағыналар үшін Виктория деген бетті қараңыз.
| Виктория көлі ағылш. Lake Victoria, Victoria Nyanza суах. Ziwa Victoria, Viktoria Nyanza, Ziwa Nyanza | |
| Морфометрия | |
|---|---|
| Теңiз деңгейiнен биіктігі | 1134 м |
| Өлшемі | 320 × 275 км |
| Ауданы | 68 000 км² |
| Көлемі | 2760 км³ |
| Жағалау сызығының ұзындығы | 7000 км-ден астам км |
| Тереңдігі | 80 м |
| Орташа тереңдігі | 40 м |
| Гидрология | |
| Судың тұздылығы | 0 ‰ |
| Су алабы | |
| Құятын өзен | Кагера |
| Шығатын өзен | Ақ Ніл |
| Орналасуы | |
| 0°58′49″ о. е. 32°51′00″ ш. б. / 0.980391° о. е. 32.849873° ш. б. (G) (O) (Я)Координаттар: 0°58′49″ о. е. 32°51′00″ ш. б. / 0.980391° о. е. 32.849873° ш. б. (G) (O) (Я) | |
| Елдер |  Танзания Кения Уганда |
| Аймақ | Кагера, Мванза, Мара, Ньянза, Батыс провинция, Шығыс облыс, Орталық облыс |
 Виктория көлі Ортаққорда | |
Виктория (ағылш. Lake Victoria, Victoria Nyanza, суах. Ziwa Victoria, Viktoria Nyanza, Ziwa Nyanza) — Шығыс Африкадағы көл. Танзания, Кения және Уганда мемлекеттерінің аймақтарында орналасқан. Теңіз деңгейінен 1134 м биіктікте Шығыс Африка платформасының тектоникалық бүгілген тұсында орналасқан. Бұл көл ауданы бойынша Африкадағы ең ірі көл және Жоғарғы Көлден кейін әлемдегі көлемі жөнінен екінші тұщы көл[1][2]. Виктория тропиктік көлдер арасында аса танымал.
Көлді 1858 жылы британ саяхатшысы Джон Хеннинг Спик ашқан және Ұлыбритания королевасы Викторияның құрметіне атаған болатын.
Этимологиясы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Жергілікті халық көлді Нянза (көлдің өзі) деп атаған. Дж.Спик 1920 жылдарға дейін жергілікті атаумен, ал көлге Виктория патшайымның атын қосты. Виктория Нянза деп аталды. Қазіргі уақытта Виктория үш штатқа жатады және олардың әрқайсысында осы көлдің жағасында тұратын халықтардың этнонимдерінен алынған бірнеше атаулар бар. 1960 жылдары бұл елдер көлге жаңа, барлығына ортақ атау беру мәселесін талқылады. Үш елде де қолданылатын суахили тілінде атаулар ұсынылды: Ухуру – бостандық, тәуелсіздік; Ширикишо – бірігу; Умоджа — біртұтас, бірақ шешім қабылданған жоқ.[3]
Қалыптастыруы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Көл солтүстіктен лава ағынымен бөгеттелген Шығыс Африка үстіртінің солтүстік бөлігіндегі жұмсақ тектоникалық шұңқырды алып жатыр. Антропоген кезеңінің ортасында Шығыс Африка рифтік аймағының орталық тармағында Альберт және Эдуард көлі ойпаңдарының қалыптасуы кезінде пайда болды, бұл Конго ойпатына бұрынғы ағынды бұзды. Жаңа дренаж жүйесі шығысқа қарай, үстірттегі науаға қарай бұрылды, онда үлкен су қоймасы пайда болды, оның ауданы плювиальды дәуірлерде әсіресе үлкен болды. Ежелгі көл батысқа қарай, Альберт көліне және одан әрі өзен арқылы Ніл жүйесіне ағып жатты. Виктория Нил, Мурчисон сарқырамасы пайда болған кезде. Солтүстіктегі Виктория мен Киога көлі — ежелгі су қоймасының реликтері.
Еуропалықтардың көлді ашуы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]1858 жылы 30 шілдеде ағылшын саяхатшысы және зерттеушісі Джон Хеннинг Спик еуропалықтарға Ньянза көлін тауып, Виктория патшайымның құрметіне атады. Оның саяхаттары туралы жазбалар бар, онда жергілікті тұрғындардан алған мәліметтерге сүйене отырып, бұл көлді Ніл өзенінің бастауы деп болжайды.[4] Лондонға оралып, Корольдік географиялық қоғамда Ніл өзенінің көзін ашқаны туралы жариялады. 1860 жылы Спике Виктория көліне кезекті экспедицияны басқарып, оның барысында көлге құятын Кагера өзенін, сондай-ақ одан ағатын Виктория Ніл өзенін ашты және оның Көк Нілге қосылуында Ніл өзенін құрады. Виктория Ніл өзенімен төмен түсіп, содан кейін құрлықта бірдей саяхат жасау арқылы Нілдің көзін тапқанын дәлелдеді.[5] Соған қарамастан Еуропадағы даулар «New York Herald Tribune» газетінің тілшісі, әйгілі саяхатшы Генри Стэнли экспедициясы оралғанға дейін жалғасты. Африкаға үш рет жорық жасап, оның бірінде Виктория көліне барып, Спикеңнің сөзін растады.[6]
Географиялық орналасуы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Су ауданы 68 мың. км²[2], ұзындығы 320 км, ені 275 км. Виктория суқоймасының бір бөлігі болып табылады. Аралдары өте көп. Көлге Кагера өзені құйады, Виктория-Ніл өзені ағып шығады. Көлде жергілікті тұрғындар балық аулаумен айналысады.
Викторияның солтүстік жағалауынан экватор сызығы кесіп өтеді. Көлдің максималды тереңдігі 80 м. Көлдің айналасында шамамен 30 миллион адам мекен етеді.
Климаты
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Виктория көлінің климаты экваторлық-тропикалық, жылына екі жаңбырлы маусым. Қаңтардың орташа температурасы 22 °C, ал шілденің орташа температурасы +20 °C. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 1500–1600 мм.[7] Бірінші жаңбырлы маусым наурыздан мамырға дейін, екіншісі қазаннан желтоқсанға дейін созылады. Жағалаудағы және аралдардағы жауын-шашын мөлшерін өлшеу көлдің ортасына оның жағалауына қарағанда шамамен 30% көп түсетінін көрсетті. Көлдің тән ерекшелігі - тропикалық дауылдар кезінде дауылдық желдермен байланысты қатты дауылдар. Жер шарындағы жалпы климаттық өзгерістерге, сондай-ақ Африкадағы ормандардың қарқынды кесілуіне байланысты жауын-шашын мөлшері мен жиілігі төмендей бастады. Соңғы жылдары Кенияда, Эфиопияда, Сомалиде, Эритреяда және Джибутиде қатты жауын-шашын өте сирек немесе тіпті мүлдем болмайды. Бұл өзен деңгейін төмендетеді және көлдердің, соның ішінде Виктория көлінің аумағын азайтады. БҰҰ-ның мәліметінше, қатты құрғақшылыққа байланысты бұл елдерде судың өте шектеулі мөлшері қалды. Жаңбырдың аздығынан жайылымдар да айтарлықтай қысқарып, мал шаруашылығына өте кері әсерін тигізуде. Мұның бәрі әлемнің осы бөлігінде тұратын 110 миллионға жуық адамның өмірі мен денсаулығына қауіп төндіреді.[8]
1956—1978 жылдардағы жауын-шашынның орташа мөлшері миллиметрмен[9]
| Қала | Қаңтар | Ақпан | Наурыз | Сәуір | Мамыр | Маусым | Шілде | Тамыз | Қыркүйек | Қазан | Қараша | Желтоқсан | Всего за год |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Джинджа | 64 | 85 | 141 | 195 | 140 | 69 | 70 | 83 | 100 | 141 | 161 | 87 | 1336 |
| Энтеббе | 88 | 101 | 179 | 260 | 235 | 121 | 69 | 79 | 72 | 126 | 179 | 111 | 1620 |
| Калангала | 135 | 137 | 239 | 340 | 322 | 162 | 96 | 94 | 114 | 159 | 210 | 208 | 2216 |
| Букоба | 150 | 180 | 254 | 398 | 316 | 89 | 51 | 66 | 102 | 153 | 195 | 193 | 2147 |
| Кагондо | 119 | 152 | 219 | 362 | 234 | 47 | 26 | 40 | 94 | 115 | 201 | 161 | 1770 |
| Мванза | 102 | 114 | 156 | 177 | 71 | 16 | 15 | 21 | 25 | 99 | 158 | 146 | 1100 |
| Мусома | 59 | 84 | 123 | 182 | 101 | 24 | 21 | 22 | 31 | 53 | 117 | 78 | 895 |
| Кисуму | 71 | 98 | 155 | 234 | 175 | 79 | 63 | 90 | 84 | 87 | 139 | 102 | 1377 |
Жануарлар мен өсімдіктер тіршілігі
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Виктория көлінде балықтың 200-ден астам түрі бар, негізгі кәсіптік түрлері тилапия және Ніл алабұғасы болып табылады.
Оның суларында көптеген қолтырауындар мекендейді, тұщы су балықтарының ежелгі тобының өкілі, желмен де, өкпемен де тыныс алатын протоптера әлі күнге дейін осында өмір сүреді. Бұл ерекше балық кәдімгі балықтар мен құрлық жануарларының арасындағы дәнекер болып табылады.
Цеце шыбыны жағалау мен аралдарда тұрады.[2]
Рубондо
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Көлдің аумағында қорықтар мен ұлттық саябақтар бар. Рубондо — Rubondo Island аралының ұлттық паркіне (450 км²) қоршаған ортаны сақтау үшін көлікпен кіру мүмкін емес, бұл жаяу жүргенде жануарларды жақынырақ көруге мүмкіндік береді.
Аралда ірі жыртқыш жануарлар жоқ; Рубондоның флорасы мен фаунасы өте бай және алуан түрлі. Тығыз орман, саванна, орман алқаптары мен батпақтардың үйлесуі алуан түрлі жануарлардың өмір сүруіне қолайлы жағдай жасады, олардың кейбіреулері ерекше. Мысалы, ситатунга (батпақтарда тұратын бөкендер) Танзанияда тек Рубондо аралында дерлік кездеседі. Ситатунганың тұяқтары өте ұзартылған (10 см) және кең қашықтықта орналасқан. Сонымен қатар, пілдер, мүйізтұмсықтар, керіктер, семсер мүйізді бөкендер, бегемоттар, қолтырауындар, семіз бөкендер, шимпанзелер, жасыл маймылдар, жайра, мангустар, питондар, мамбалар, кеңалқым жылан, сұр жыландар және жылан құстар мекендейді: балықшы тұйғын, бүркіттер, голиат құтандары, ибис және патша балықшылары.
Экологиялық жағдай
[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Көлдің экологиялық жағдайы жергілікті тұрғындардың қарқынды өсуіне, бүкіл жағалаудағы ормандардың анық кесілуіне, балық экспорттау өнеркәсібінің тым дамығанына, экзотикалық өсімдіктер мен жануарлардың пайда болуы мен қалыптасуына және соның салдарынан жойылып кетуіне байланысты үлкен қауіп төндіреді, жергілікті балықтардың 50%-дан астамы (бұрын тек алабұға түрлері 400-дей болған), балдырлардың гипертрофияланған өсуі және кәсіпорындардың тазартылмаған ағынды сулары мен жағалаудағы елді мекендердің ағынды суларының ағуы.
Балық санын көбейту мақсатында көл суына Ніл алабұғасын жіберіп, жергілікті балықтардың көптеген түрлерінің жойылып кетуіне әкелді. Келтірілген залал орасан зор және негізінен орны толмас. Көлдегі қосалқы шаруашылықпен дәстүрлі қауымдық өмір салты жойылып, бірте-бірте жойылып барады.
Су сүмбілесі эвтрофтанудан және ағынды сулардың ағуын арттырудан басқа, көлдің қарқынды кебуіне де жауапты. Бұл тұщы су өсімдіктері ерекше төзімділігімен және қарқынды көбеюімен сипатталады, Африкаға XX ғасырдың басында әшекей ретінде әкелінді. Содан бері қарқынды түрде тарала бастады. 1990 жылдардың соңында су сүмбілесі Виктория көліндегі балық санының күрт төмендеуіне әкелді, өйткені су сүмбілесі судан оттегінің едәуір мөлшерін сіңіреді. Сонымен қатар, олардың тарамдары мен жапырақтары көлден келетін судың ағындары мен ағыстарын бөгеп, балық аулау мен кеме қатынасын қиындатады. OSIENALA су лалагүлдерінің таралуын бақылайды және олардың саны көбейген жағдайда дереу шара қолданады.
Виктория көліндегі су деңгейінің төмендеуіне жауап ретінде 2006 жылдың басында Біріккен Ұлттар Ұйымының Табиғи апаттарды азайту ұйымының (ағылш. UN’s International Strategy for Disaster Reduction) өкілі Угандадағы су электр станциясы 50 жыл бұрын қол қойылған тиісті халықаралық шартта көзделгеннен де көп суды тұтынатынын хабарлады.
Көлді қорғау ұйымдары
[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Living Lakes Lake Victoria серіктес ұйымы — OSIENALA (Виктория көлінің достарының қоғамы), Кенияда тіркелген, бірақ сонымен бірге Танзания мен Угандада белсенді коммерциялық емес қоғамдық ұйым. 150 мүшесі облыстың балықшылар, шаруалар, отрядтар, натуралистер үйірмелері, қауымдастықтары, үкіметтік емес ұйымдары мен ғылыми институттары.
Қазіргі уақытта OSIENALA Кенияның 4 миллион абориген халқының арасындағы кедейлікті жеңілдету үшін жұмыс істейді және көршілес және тайпалық қауымдастықтардың өз аймағындағы қоршаған ортаны өзін-өзі бақылауға және өзін-өзі қорғауға ұйымдасу әлеуетін нығайтуға тырысады. Қазіргі уақытта Виктория көлінің достары қоғамының «ұрпағы» - халықаралық ECOVIC ұйымы — Виктория көлінің ресурстарын басқару бойынша Шығыс Африка қоғамдастықтарының ұйымы құрылды.
Дереккөздер
[өңдеу | қайнарын өңдеу]- ↑ Озеро Виктория. Мұрағатталған 23 қаңтардың 2011 жылы. Кения — магия дикой природы.
- ↑ a b c Виктория (озеро в Африке). Үлкен кеңес энциклопедиясы.
- ↑ Поспелов Е. М. Виктория // Географические названия мира: Топонимический словарь — 2001.
- ↑ BgВести.com — В этот день было открыто озеро Виктория в Африке.(қолжетпейтін сілтеме)
- ↑ BBC, Historic Figures — John Hanning Speke (1827—1864).(қолжетпейтін сілтеме)
- ↑ Генри Стэнли 1841-1904- Секция География.(қолжетпейтін сілтеме)
- ↑ Geosfera, Страны мира и города, моря и океаны, туризм по планете Земля. Виктория — Озеро королевы.(қолжетпейтін сілтеме)
- ↑ ZooPrice — Озеро Виктория: загадки и проблемы.(қолжетпейтін сілтеме)
- ↑ J. V. Sutcliffe & Y. P. Parks. The Hydrology of the Nile/ IAHS Special Publication no. 5, 1999/Chapter 3 — The Lake Victoria Basin.(қолжетпейтін сілтеме)
Сыртқы сілтемелер
[өңдеу | қайнарын өңдеу]- Виктория (озеро в Африке) Мұрағатталған 16 желтоқсанның 2008 жылы. (орыс.)
- Decreasing levels of Lake Victoria Worry East African Countries
- Bibliography on Water Resources and International Law Peace Palace Library
- New Scientist article Мұрағатталған 13 қазанның 2008 жылы. on Uganda's violation of the agreed curve for hydroelectric water flow.
- Dams Draining Lake Victoria Мұрағатталған 10 наурыздың 2012 жылы.
- Troubled Waters: The Coming Calamity on Lake Victoria Мұрағатталған 23 мамырдың 2013 жылы. multimedia from CLPMag.org
- Specie List of Lake Victoria Basin Мұрағатталған 23 қыркүйектің 2015 жылы. Cichlids of Lake Victoria and surrounding lakes
| ||||||
