Танзания
| Біріккен Танзания Республикасы Jamhuri ya Muungano wa Tanzania United Republic of Tanzania | |||||
| |||||
| Ұран: «Uhuru na Umoja («Бостандық пен бірлік»)» | |||||
| Әнұран: «Mungu ibariki Afrika» (тыңдау ) | |||||
| |||||
| Тарихы | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Құрылды | 26 сәуір 1964 жыл (Танганьика мен Занзибар және Пембаның бірігуінен) | ||||
| Мемлекеттік құрылымы | |||||
| Ресми тілдері | Суахили және Ағылшын тілі | ||||
| Елорда | Додома (заңтаратушы астанасы), Дар-эс-Салам (әкімшілік орталығы) | ||||
| Ірі қаласы | Дар-эс-Салам | ||||
| Үкімет түрі | Президенттік республика | ||||
| Президенті Вице-президенті Премьер-министрі |
Самия Сулуху Самия Сулуху Кассим Маджалива | ||||
| Географиясы | |||||
| Жер аумағы • Барлығы • % су беті |
Әлем бойынша 31-ші орын 947 303 км² 6,4 | ||||
| Жұрты • Сарап (2016) • Санақ (2012) • Тығыздығы |
▲ 55 572 201 адам (26-шы) 44 928 923 адам 47,5 адам/км² | ||||
| Экономикасы | |||||
| ЖІӨ (АҚТ) • Қорытынды (2019) • Жан басына шаққанда |
194,969 млрд.[1] $ 3,456[1] $ | ||||
| ЖІӨ (номинал) • Қорытынды (2018) • Жан басына шаққанда |
56,664 млрд.[1] $ 1,100[1] $ | ||||
| АДИ (2017) | ▲ 0,538[2] (төмен) (154-ші) | ||||
| Валютасы | Танзания шиллингі | ||||
| Қосымша мәліметтер | |||||
| Интернет үйшігі | .tz | ||||
| ISO коды | TZ | ||||
| ХОК коды | TAN | ||||
| Телефон коды | +255 | ||||
| Уақыт белдеулері | UTC+3:00 және East Africa Time | ||||
Біріккен Танзания Республикасы (суах. Jamhuri ya Muungano wa Tanzania [tanzaˈni.a][3], ағылш. United Republic of Tanzania [ˌtænzəˈniːə] немесе [tænˈzeɪniə]) — Шығыс Африкада орналасқан мемлекет. Ұлттар Достастығының бөлігі. Солтүстігінде Кения мен Уганда, батысында Руанда, Бурунди және Конго Демократиялық Республикасымен, оңтүстігінде Замбия, Малави және Мозамбикпен шектеседі. Үнді мұхиты - шығыс шекарасы. Астанасы - Додома. Ақша бірлігі - Танзания шиллингі.
Сөз төркіні[өңдеу]
«Танзания» топонимі осы елдің құрамына енген екі бұрынғы колония атауларының тіркесімі ретінде қалыптасқан: Танганьикадан -тан және Занзибардан -зан, ал -ия аяқталуы, әдетте, елдердің аттарына арналған. Танзанияның екі астанасы бар: әкімшілік орталығы — тарихи астанасы Дар-эс-Салам, ал заң шығарушы орталығы — Додома, онда үкімет 1970 жылы негізгі органдарды ауыстырды.
Географиясы[өңдеу]
Елдің көп бөлігін кең үстірттер алып жатыр. Жағалық ойпат Үнді мұхитының жағалауын бойлай созылып жатыр.
Ел аумағына Африканың кейбір ірі көлдері кіреді: солтүстігінде Виктория көлі, батысында Танганьика көлі (оны көбінесе Байкалдың егізі деп атайды) және оңтүстігінде Ньяса.
Африкадағы ең биік тау Килиманджаро стратожанартауы (5895 м[4]) Танзанияда орналасқан.
Құрлықтағы шекаралардың жалпы ұзындығы 3402 км құрайды, оның ішінде Бурунди - 451 км, Кения - 769 км, Малави - 475 км, Мозамбикпен - 756 км, Руанда - 217 км, Уганда - 396 км және Замбиямен - 338 км.
Климаты[өңдеу]
Танзанияның климаты субэкваторлық. Солтүстігінде жаңбырлы екі маусым (наурыз-мамыр және қыркүйек-қараша), оңтүстігінде бір (қараша-сәуір) бар.
Занзибар архипелагының аралдарында климаты ылғалды, күндізгі орташа температура +28 ден 30 ℃-қа дейін, теңіз самалы ауа-райын өте жағымды етеді. Үнді мұхитындағы судың температурасы 24-26 ℃. Елдің орталық бөлігінде (теңіз деңгейінен 1200-1700 м) орташа температура 22-25 ℃, түнде салқын болуы мүмкін.
Тарихы[өңдеу]
Колонияға дейінгі кезең[өңдеу]
Ежелгі дәуірден бастап қазіргі Танзания аумағында аңшылық пен терімшілікпен айналысқан Бушмендер мен Хоттентоттарға ұқсас халықтар өмір сүрген. Содан кейін біздің дәуірімізге дейінгі 1 мыңжылдықта Кушит тайпалары Эфиопия таулы аймағынан келген. Біздің дәуіріміздің басында банту тайпалары келді.
І мыңжылдықтың орта шенінде Қазіргі Танзания жағалауында парсы, содан кейін араб құл саудагерлері пайда болды. Дәл сол кезде суахилидің жаңа этникалық қауымдастығы қалыптаса бастады. Оның құрамына Иранның, Арабияның, сонымен қатар Үндістанның жергілікті жағалаулық тайпалары мен жаңадан келгендер кірді.
Суахили халықаралық сауда-саттықпен айналысты, құлдар, піл сүйегі, Африкадан алтын экспортталды, қолөнер бұйымдары, маталар, тамақ импортталды.
XVI ғасырдың басында португалдар қазіргі Танзания жағалауында пайда болды. 1505 жылдан бастап олар порт қалаларын түгелдей дерлік басып алды, бірақ XVII ғасырдың екінші жартысында арабтар мен негрлер португалдарды қуып шығуға қол жеткізді.
Португалдықтар қуылғаннан кейін арабтар мен жергілікті тұрғындар құл саудасымен белсенді айналысты. Негр құлдары Таяу Шығыс елдеріне, сонымен қатар Үндістанға және Үнді мұхитындағы аралдардағы еуропалық плантацияшыларға жеткізілді. Нәтижесінде, 18-ғасырда бүгінгі Танзанияның қойнауындағы кейбір аудандар едәуір босап қалды.
Шамбала, джагга, хехэ, хая, нямвези халықтарының арасында мемлекеттіліктің негіздері қалыптаса бастады. Мысалы, Шамбал тайпасының жоғарғы көсемі Кимвери мемлекеті Килиманджаро баурайынан Үнді мұхитының жағалауына дейін созылды. Хехэ тайпасының елі де жоғарғы көсем Муюгумбаның басшылығымен пайда болды.
19 ғасырдың ортасында қазіргі Танзания жағалауында көптеген еуропалықтар пайда болды: Ұлыбритания, Франция, Германия және АҚШ-тың саудагерлері мен миссионерлері. Британдықтар әсіресе белсенді болды, олар Занзибар сұлтанына құл саудасымен айналысуға тыйым салды.
Отарлық кезең[өңдеу]
1885 жылы 29 жастағы неміс Карл Петерс Танзания жағалауына қонды. Ол 12 тайпаның көсемдерімен протекторат туралы, яғни оларды неміс билігіне беру туралы тез арада келісім жасасты және 1888 жылы қазіргі Танзанияның бүкіл жағалық бөлігін Занзибар сұлтанынан 50 жылға жалға алды.
Бұған алаңдаған ағылшындар 1890 жылы қарашада Занзибар сұлтанымен протектораттық келісімге қол қойды, ал 1891 жылы Питерс Германияның Шығыс Африкасындағы империялық колонияны құрғанын жариялады.
Немістер Германияның Шығыс Африкасын өздерінің қоныс колониясына айналдырғысы келді. Олар сол жерде плантациялар құрып, резеңке, кофе, мақта, сисал өсімдіктерін өсірді. 1902 жылдан бастап олар жағалаудағы порттарды ішкі аудандармен байланыстыратын теміржолдар сала бастады. 1914 жылға қарай неміс қоныстанушыларының саны 5400-ге жетті.
1905-1907 жылдары Танзанияда басылған Мажи-Мажи көтерілісі болды.
1914 жылы тамызда Бірінші дүниежүзілік соғыс басталды, Танзания әскери қимылдар театрына айналды. Жергілікті тұрғындарды да жұмылдырған неміс әскерлерін полковник фон Леттов-Ворбек басқарды, ол солдаттарымен бірге Ұлыбритания, Бельгия және Португалия әскерлеріне қарсы соғысып, осы елдердің колонияларына шабуыл жасап, 1918 жылдың қараша айына дейін Германия Антантамен бітім жасасқаны туралы оған хабардар болды.
Бірінші дүниежүзілік соғыстан кейін Танзания Ұлыбританияның қарамағында болды. Ағылшындар плантациялық экономиканы, ең алдымен сисал, сондай-ақ мақта мен кофені дамыта берді.
Тәуелсіздік кезеңі[өңдеу]
1961 жылы 9 желтоқсанда Ұлыбритания қазіргі Танзания материгі Танганьикаға, ал 1963 жылдың 10 желтоқсанында қалған сұлтандық Занзибарға тәуелсіздік берді. Алайда 1964 жылы 12 қаңтарда Занзибарда көтеріліс басталды, сұлтанның билігі құлатылды, 1964 жылы 26 сәуірде Танганьика Республикасы мен Занзибар мен Пемба Халық Республикасының басшылығы Біріккен Республиканың құрылғанын жариялады. Танганьика мен Занзибар. 1964 жылы 29 қазанда бұл атау қысқартылып, ел Танзания деп аталды.
Джулиус Ньерере бастаған Танзанияда мемлекет құру бағыты жарияланды. Бүкіл елде жастардың, әйелдердің, қарттардың қоғамдық нысандар, жолдар, көпірлер салуға қатысуы туралы «ерікті науқан» басталды. Бұл міндет әскери дайындықпен ұштастырылды. Сонымен бірге басқарушы ТАНУ (Танганьика Африка ұлттық одағы) партиясының көптеген басшылары жеке байытуды қолға алды. 1966 жылы еңбек міндеттерін орындаудан бас тартқан студенттер наразылық туғызды. Танзания билігі бұл демонстрацияны әскери күшпен басып тастады.
1967 жылы қаңтарда ТАНУ басшылығы Танзанияда коммунизм салу бағдарламасын жариялады. Осыдан кейін елде банктер, өнеркәсіптік кәсіпорындар, сыртқы сауда ұйымдары, сондай-ақ ауылшаруашылық плантациялары, оның ішінде шетелдіктерге тиесілі өсімдіктер мемлекет меншігіне алынды.
Ауылдық жерлерде Танзаниялық коммунизм ұжымы тұжырымдамасына сәйкес колхоздар құрыла бастады. Бұл жаңалықтар Занзибарда ерекше қарсылыққа тап болды, ол жерде 1972 жылы партияның басты жетекшісі өлтірілді.Кек алу үшін Танзания билігі бірнеше ондаған қастандықты өлім жазасына кесті.
1970 жылдардың ортасында елдегі барлық бөлшек сауданы толығымен мемлекет меншігіне айналдыру үшін «Мадука» операциясы өтті, бірақ ол сәтсіз аяқталды.
1970-ші жылдардан бері қалыптасқан бір партиялы басқару жүйесі 1995 жылы көп партиялы негізде сайлау өткізілгеннен кейін тоқтады.
Қалалар[өңдеу]
Танзанияда 12000-нан астам тұрғыны бар 200 қала бар.
Халқы[өңдеу]
2019 жылғы жағдай бойынша ел тұрғындары шамамен 60 миллион адамды құрайды. Халық біркелкі емес орналасқан. Ел тұрғындарының шамамен 80% -ы ауылдық жерлерде тұрады. Танзаниядағы ең үлкен қала - Дар-эс-Салам, онда 4 миллионнан астам адам тұрады. Елде 120-ға жуық түрлі этникалық топтар тұрады, олардың көпшілігі: сукума, нямвези, джагга, нгонде, мхая, хехе, бена, гого және маконде, кюриа, чагга, ваха, ниатуру. Этникалық топтардың көп бөлігі банту тобына жатады, кейбіреулері нилоттар мен койсандықтарға жатады. Танзания тұрғындарының аз ғана бөлігі үнді, араб, еуропалық, қытайлық және басқа тектен тұрады.
15 жасқа дейінгі адамдардың үлесі - 44,3%; 65 жастан асқан адамдар - 2,6%.
Орташа жасы - 17,8 жас.
2011 жылы орташа өмір сүру ұзақтығы - 58 жас.
Халықтың орташа өсімі шамамен 2% құрайды. Туу коэффициенті 1000 адамға шаққанда 32,64; өлім - 1000 адамға шаққанда 12,09. Фертильдік - бір әйелге 4,16 туылу.
Адамның иммунтапшылық вирусын жұқтыру (АИВ) - 6,2% (2007 ж. болжам).
Тілдері[өңдеу]
Танзанияның ресми тілдері - ағылшын және суахили. Суахили, әдетте, этносаралық қарым-қатынас тілі болып табылады, бұл әсіресе этностық және тілдік әртүрлілігі мол ел үшін өте маңызды. Алайда, Танзаниялықтардың көпшілігінің ана тілі - олардың этникалық тобының тілі. Ағылшын және суахили көп жағдайда екінші және үшінші тілдер болып табылады.
Танзанияның тіл саясатына сәйкес суахили тілі қоғамдық және саяси салаларда, бастауыш және ересектерге білім беруде қолданылуы керек, ағылшын тілі - орта және жоғары білімнің, технологияның және елдің жоғарғы сотының тілі. Соңғы онжылдықтарда ағылшын тілінің рөлінің төмендеуі және сәйкесінше әр түрлі салаларда суахили рөлінің өсу тенденциялары байқалады.
Діні[өңдеу]
Тағы оқыңыз: Танзаниядағы христиандық және Танзаниядағы ислам
Танзаниялықтардың жартысынан көбі (55-60%) христиандар. Мұсылмандардың үлесі 30-32% деп бағаланады. Халықтың тағы 12% -ы жергілікті автохтониялық сенімдерді ұстанады. Этникалық азшылықтардың арасында индустар, бахайлар, буддистер, сикхтер, джейндер және басқалар бар.
Ірі христиандық конфессиялар - католиктер (12,4 миллион), лютерандар (5,8 миллион), пентекостальдар (2,35 миллион) және англикандар (2 миллион).
Мұсылмандар Занзибарда (97%), көптеген жағалау аудандарында, сондай-ақ елдің ішкі бөлігіндегі кейбір қалалық аудандарда көпшілікті құрайды. Мұсылмандардың барлығы дерлік сүнниттер (80-ден 90% -ке дейін), азшылық шииттер бар.
Саяси құрылымы[өңдеу]
Республика. Мемлекет басшысы мен үкімет басшысы - президент. Оның халық сайлаған 5 жылдық мерзімге, қатарынан екінші мерзімге өту мүмкіндігі бар.
2005 жылы 14 желтоқсанда президенттік сайлауда билеуші Революциялық партияның кандидаты, Танзания Сыртқы істер министрі Жакая Киквете жеңіп, 80% -дан астам дауысқа ие болды. Оның басты қарсыласы оппозициялық Азаматтық біріккен майданға үміткер Ибрагим Липумба болды. 2015 жылы Джакая Кикветенің орнына президент болып билік партиясының кандидаты Джон Магуфули тағайындалды. Ол оппозиция үміткері Эдвард Ловассаның күрделі сынына тап болғанымен, 2015 жылғы 25 қазандағы сайлауда Магуфули 58% дауыс алып, президенттік сайыста жеңімпаз деп жарияланды. Ол 2015 жылдың 5 қарашасында ант қабылдады. Киквете Революциялық партияның жетекшісі ретінде қалды.
Парламент - бір палаталы Ұлттық жиналыс (Бунге), оның 274 депутаты, оның ішінде 232-сі 5 жылға сайланады, 37 әйел депутатты президент тағайындайды, ал 5 депутатты Занзибар автономиялық парламенті тағайындайды.
Саяси партиялар (2005 жылғы желтоқсандағы сайлау нәтижелері бойынша):
- Чама Ча Мапиндузи (Революциялық партия) - 206 парламенттік орын;
- Азаматтық Біріккен майдан - 19 орын;
- Чама Ча Демокрасиа на Маенделело (Демократия және даму партиясы) - 5 орын.
Economist Intelligence Unit мәліметтері бойынша, демократия индексі бойынша бұл ел 2018 жылы гибридтік режим ретінде жіктелген.
Сыртқы саясат[өңдеу]
Танзания - Оңтүстік Африка Даму Қауымдастығының (САДК) мүшесі болған жалғыз Шығыс Африка елі. 2005 жылдан 2006 жылға дейін Танзания БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің тұрақты емес мүшесі болды.
Экономика[өңдеу]
Тағы оқыңыз: Танзанияның энергиясы
Танзанияның ЖІӨ 2014 жылы 33 миллиард долларды құрайды. Жан басына шаққандағы МЖӘ ЖІӨ 1813 долларды құрады.
Табиғи ресурстар: гидроэнергетика, қалайы, фосфаттар, уран, темір рудасы, көмір, алмас, асыл тастар, алтын, газ, никель. 2012 жылдың ақпан айының соңында Танзания сөресінде Зафарани газ кен орны табылды.
Ең бай табиғи ресурстарға қарамастан, Танзания экономикасы ауылшаруашылығына негізделген, онда жұмыс күшінің шамамен 80% -ы жұмыс істейді. 2012 жылы жан басына шаққандағы ЖІӨ - 3,4 мың доллар (әлемде 156-орын).
Ауыл шаруашылығы (ЖІӨ-нің 27%) - кофе, сисал, шай, мақта, кешью, темекі, қалампыр, жүгері, астық, тапиока, банан, жемістер, көкөністер; ірі қара, қой, ешкі өсіріледі.
Өнеркәсіп (ЖІӨ-нің 23% -ы) - ауылшаруашылық өнімдерін қайта өңдеу (қант, сыра, темекі), алмас, алтын, темір рудасы, тұз, аяқ киім өндірісі.
Қызмет көрсету саласы - ЖІӨ-нің 50%.
Сыртқы сауда[өңдеу]
2017 жылы экспорт: 5,19 миллиард доллар - алтын, кофе, шай, кешью, мақта.
Негізгі сатып алушылар: Үндістан - 21,8%, Оңтүстік Африка - 17,9%, Кения - 8,8%, Швейцария - 6,7%.
2017 жылы импорт: 8,61 млрд доллар - тұтыну тауарлары, автомобильдер мен көлік құралдары, жанармай.
Негізгі жеткізушілер: Үндістан - 16,5%, Қытай - 15,8%, БАӘ - 9,2%, Оңтүстік Африка - 5,1%.
АКТ елдерінің халықаралық ұйымының бөлігі.
Мәдениеті[өңдеу]
Танзания халықтарының мәдениеті бай дәстүрге ие. Бұл ағаш ою, олар маскаларымен, мүсіндерімен, тұрмыстық заттарымен танымал. Занзибарда кокос қабығында ою және ағашты кесу дәстүрі сақталған. Танзанияда автор Эдуардо Сайди Тингинганың есімімен аталатын суреттің Тингатинга стилі дүниеге келді.
Спорт[өңдеу]
Тағы оқыңыз: Олимпиада ойындарындағы Танзания
Танзанияда футбол (ең мықты клубтар - астаналық «Янг Африканс» и «Симба»), бокс, волейбол, жеңіл атлетика, регби танымал. Танзания Футбол Федерациясы басқаратын Танзанияның ұлттық футбол командасы ешқашан Әлем Кубогының финалына өте алмады және жалғыз Африка Ұлттар Кубогын 1980 жылы Нигерияда өткізді, онда топтағы екі матчында жеңіліп, Кот-д'Ивуармен тең түсті. Танзания құрамасының барлық дерлік ойыншылары жергілікті клубтарда ойнайды.
Африка стандарттары бойынша тұрғындарының саны өте көп болғанымен, Танзания спорттың кез-келген саласында, тіпті аймақтық деңгейде айтарлықтай жетістікке жете алмады.
Олимпиада ойындарында Танзания алғаш рет 1964 жылы Токиода Біріккен Танганьика Республикасы мен Занзибар ретінде өнер көрсетті. 1980 жылы Мәскеудегі ойындарда Танзаниялықтар тарихтағы алғашқы және әзірге жалғыз олимпиадалық наградаға ие болды: жүгіруші Сулейман Нямбуй 5000 метрлік қашықтықта күмісті жеңіп алды, ал Филберт Байли 3000 метрлік кедергілерде екінші болды. Танзаниялықтар ешқашан Қысқы Олимпиада ойындарына қатысқан емес. Олимпиада ойындарынан басқа, Танзания Достастық ойындары, Бүкіл Африка ойындары, Африка жеңіл атлетика чемпионаты сияқты ірі халықаралық жарыстарға қатысады.
Танзаниядан шыққан ең танымал спортшылардың бірі - баскетболшы Хашим Табит, ол 2009 жылғы NBA драфтында 2 қатарға алынған және лигада «Мемфис», «Хьюстон» және «Оклахома-Сити» құрамаларында 220-дан астам ойын өткізген.
Білім[өңдеу]
Танзаниядағы сауаттылық деңгейі 2011 жылы 73% құрады. Жеті жылдық білім міндетті болып табылады, бірақ көптеген оқушылар мектептен ерте кетеді, ал кейбір балалар мектепке мүлдем бармайды. 2000 жылғы жағдай бойынша 5 пен 14 жас аралығындағы балалардың 57% -ы ғана мектепке барды.
Денсаулық сақтау[өңдеу]
5 жасқа дейінгі балалар арасындағы өлім коэффициенті 1000 жаңа туған нәрестеге 76 құрайды. Орташа өмір сүру ұзақтығы 51,45 жасты құрайды (ерлерде 50,06 жыл, әйелдерде 52,88 жас). Елдің ересек тұрғындарының шамамен 5,7% -ы АҚТҚ жұқтырған. Безгек - балалар арасындағы өлімнің ең көп таралған себебі. Ересектер арасында бұл себеп ВИЧ СПИД болып табылады. 2006 жылғы жағдай бойынша халықтың шамамен 55% -ы жақсартылған ауыз су көздеріне қол жеткізді. 33% -ы жақсартылған санитарияға қол жеткізе алады.
Бұқаралық ақпарат құралдары[өңдеу]
Танзанияда 693 мерзімді басылымдар тіркелген, оның 171 тұрақты шығарылады. Ең танымал басылымдарға келесі газеттер кіреді (барлығы Дар-эс-Саламда шығады):
Daily News - үкіметтік басылым, 1972 жылдан бастап 50 мың дана таралыммен ағылшын тілінде шығады; The Guardian - 1994 жылдан бастап 70 000 таралыммен ағылшын және суахили тілдерінде жарық көрді; Uhuru - 1961 жылдан бастап, суахили тілінде 120 мың таралыммен жарық көрді. Мемлекеттік TBC телерадиокомпаниясына (Tanzania Broadcasting Corporation) осы аттас телеарна, TBC Redio ya Taifa, TBC FM және TBC International радиостанциялары кіреді.
Елде радиохабарлар 1956 жылдан, теледидарлар 1994 жылдан бастап (Занзибарда - 1972 жылдан) жүзеге асырылып келеді. Халықтың 5% -дан азында теледидар қабылдағыштары бар.
Мемлекеттік жаңалықтар агенттігі - Press Services Tanzania.
Қарулы Күштер[өңдеу]
Тағы оқыңыз[өңдеу]
Дереккөздер[өңдеу]
- ↑ a b c d Tanzania. IMF.org
- ↑ 2018 Human Development Report. United Nations Development Programme (2018). Тексерілді, 14 қыркүйек 2018.
- ↑ Tanzania // Dictionary.com. Unabridged (v 1.1) Random House, Inc. Accessed: 27 March 2007.
- ↑ http://astrolab.ru/cgi-bin/manager.cgi-id=3&num=285.html
