Ницше бойынша адам, бір жағынан тек жәндік қана, ("жер бетіндегі бір түрлі ауыру түр"), ал екінші жағынан алғанда әрі бағалаушы, әрі тудырушы, әрі жаратушы. Оның шығармалары дінді, этиканы, эстетиканы, қазіргі мәдениет пен философияны, өнер мен ғылым салаларын жалпы беттік сынау мен қайта таразылауға негізделген. Ницше шығармаларының тілі өткір және көркем, адамды еліктірер өзгеше шеберлікке ие. Ол бейне ежелгі заманғы Гераклит секілді нақыл сөздер мен парадоксті тіркестерді қолданып[1] , түрлі әдеби тәсілдерді еркін пайдаланып[2], жанды да, жігерлі фиософиялық туындылар жазды.
Оның қазіргі заман мәдениетіне ықпалы ерекше болды, әсіресе XX-шы ғасырдағы экзистенциализм, постмодернизм, постструктурализм (Деконструкция), Герменевтика ағымдары Ф.Ницшені өздерінің тікелей ұстазы деп біледі және кейінгі көптеген философиялық, психологиялық, мәдени, әдеби, саяси теория жасаушылар арасында Ф.Ницшенің ықпалына ұшырамағандары кемде-кем. Ф.Ницше идеялары кейінгі неміс фашизміне тікелей қатысы жоқ, әйткенмен олардың Ницше идеяларын өз мақсаттарына бұрмалап пайдаланғаны байқалады.
Ф.Ницше алғашқы шығармашылық ізденісін тілдің табиғатын зерттейтін әдеби филологиядан бастаған[3] . 24 жасында Базель университетінде филология бөлімінде профессор ретінде дәріс бере бастаған. Ол осыған дейін аталмыш орынға отырған ең жас профессор еді. Алайда 1879-шы жылы денсаулығына байланысты жұмыстан босап, Еуропаны шарлай жүріп, аурумен күресумен болды және осы 10 жыл бойында өзінің әлемді таңырқатқан және тіксіндірген ең маңызды туындыларын жазып үлгірді. 1889-шы жылы Ницшенің жүйкесі сыр берді және қалған өмірін шешесі мен қарындасының күтімінде өткізді.[4]
Фридрих Ницшенің әкесі Карл Людвиг Ницше Пруссия патшасы Фридрих Вильгельм ІV –тің орда оқытушысы болған. Ол ордада төрт ханшайымды тәрбиелеп өсірген және патша оған үлкен құрмет білдірген. Кейін патша өзі Ницшенің әкесін Röcken қалашығының пасторы етіп тағайындаған. Ницше дәл осы қалашықта дүниеге келген. Бір қызығы, ол патшаның туған күнінде дүниеге келгендіктен, әкесі оған Фридрих Вильгельм деп ат қойған. Кейін Ф.Ницше Вильгельм деген аттан бас тартқан.[5] Ф.Ницше өзі туралы айтқанда: «Әйтеуір менің дәл сол күні туылуымның бір пайдасы болды, бала кезімде менің туған күнімді мемлекеттік мереке ретінде тойлайтын».
Ф.Ницшенің арғы атасы да ұстамды христиан мүриті болған екен, тіпті діни шығармалар да жазып қалдырыпты, тіпті оның нағашы атасы да пастор болған екен. Ал, Ф.Ницше бала кезінде інжілді судыратып жатқа айтатын болған соң, оны ауылдастары «кішкентай пастор» деп атаған екен. Дегенмен, Ф.Ницшенің кейін дінге христиан тарихындағы ең ауыр сөздер айтып, христиан дінін аяусыз сынап, «Антихрист» секілді кітаптар жазуы, «Құдай өлді» деген идеясын ұсынуы бұл жағдайларға айқын парадокс[6]. Ол өзі туралы жазылған «Қараңдаршы мына адамға» деген шығармасында ақсүйек тұқымынан шыққанмын деп мақтанғаны белгілі, өйткені оның әжесі Польша ақсүйегінің қызы болған.
Бала Ницшенің тілі тым жай шыққан көрінеді, тек екі жарым жастан кейін барып алғашқы сөзді айтқан делінеді. Ф.Ницше 5 жас кезінде әкесі қайтыс болады, кейін екі жастық інісі де қайтыс болады. Бұл оның жас жүрегіне үлкен қайғы түсіргені анық. Ол бала кезі туралы былай деген болатын: «Менің бала кезім қасіретке толы болды, басқа балалар секілді сәби көңілмен қам-қайғысыз өмір сүрген жоқпын. Бала кезімнен жалғыздыққа бейім болдым, ешкімнің мазаламауын тіледім. Бұл мені табиғи еркіндік әлеміне алып кірді, өз ішкі әлемімде шаттыққа бөлендім.» Әкесі өлген соң ол көбінесе шешесі, қарындасы, әжесі, екі апайы секілді өңкей бір әйел адамдар ортасында тәрбие көрген. Ф.Ницшенің кейінгі мінездемелерінен бала кезіндегі тағдыры елес береді. Ол «басқа балаларды жарқыратқан жарық бала кезімде мені жарқыратпады, менің ой жүгіртуім тым ерте пысып жетілді» деген болатын. Бала кезінде ол әдебиет пен музыкаға әуестенген. Ол оқыған мектептен әйгілі драматург, ақын Новалис, әйгілі философ Фихте оқыған. 1861 жылы 17 жасар Ф.Ницше ауыр науқастанып, оның кейін бір өмір мазалаған, кейін мүлде есі ауысуына себеп болған сол бір созылмалы ауыруының алғашқы белгілері байқалған.
1864 жылы Ф.Ницше Бонн университетіне теология және классикалық филология мамандықтары бойынша оқуға түседі. Бір жылдан кейін ол теология үйренуден бас тартып,[7] тек филологияға, сосын қосымша әдебиет пен философияға назар аударады. Ол кезде университетте біреулер Гегельді, біреулер Фихтені дәріптеп, біреулер Шеллингті жақтап, енді біреулер позитивизмді қуаттап, немесе материализмге ден қойып жатқан кез еді. Жас Ницше оларға ермей көбінесе ақындыққа бейім болды, ғылымның дәлдігі және анықтығымен бірге жүретін «суықтығына» көңілі толмады. Ол өзін ақсүйек сезінгендіктен, демократиялық саяси қозғалыстарға да қызықпады. Ол өмірді тым жайлы етуді қиялдамады, сондықтан баршаның бақыты туралы утопияларға менсінбей қарады. Ол әсіресе Бах, Бетховен музыкаларын, сол кезде дәурендеп тұрған Рихард Вагнердің күйлерін ұнатты[8].
Ф.Ницше университеттің 1 курсында оқып жүргенде мынадай қызық оқиға болыпты. Бірде ежелгі Рим саясаткері Муций Сцеволаның отқа қолын тығып, өзінің өлімнен қорықпайтынын дәлелдегені туралы әңгімеге бір топ студент сенбестік танытады: "қанша батыр болса да отқа қолын тығу мүмкін емес" деседі олар. Сол жерде тұрған Ницше олармен дауласпай, пешке қолын тығады да қызыл жалын болып өртеніп тұрған көмір шоғын алақанымен қысып ұстап оларға көрсетеді: "дүниеде мүмкін емес іс жоқ!" Ф.Ницшенің алақанында өмір бақи сол бір күйген ойыс болады, ол ылғи сол ойысты балауызбен толтырып қоятын болған. Ницшенің от ұстауынан оның қайтпас қайсарлығы, өзі айтқандай "философ алдымен өзі үлгі болуы керек" ережесін мықтап ұстанған дәті берік адам екені байқалады.[9]
Артур Шопенгауэр (1788-1860)
1865 жылы ұстазы F.W.Ritschls Лейпциг университетіне ауысқан соң, Ницше де сонда оқуға ауысқан[10]. Осында ол кейін бүкіл өміріне әсер еткен Артур Шопенгауэрдің «Ерік және Елес ретіндегі дүние» кітабын бірнеше күнде бас алмай оқып шығып, қатты толқып: "менің философиям табан тірейтін мықты тиянаққа ие болдым" деп ағынан жарылды. Айтуынша, сол кездерде ол өмірде жалғызілік сезініп, қасіреті асқынып, үмітсізденіп жүрген екен, Шопенгауэрдің аталған кітабы оны бірден серпілтіпті. Ол кітап бейне бір ғажайып айна секілді дүниені, өмірді және жан дүниенің сырын оған жайып салыпты. Ол А.Шопенгауэр тек Ницше үшін жазғандай әсерге бөленіп, Шопенгауэрдің өмірден сонша оқшауланып, ешкім мойындамай, кітаптарына ешкім қызықпай, үлкен жалғыздық көргеніне қатты қайғырып, өзін Шопенгауэрдің тіке шәкіртімін деп жариялаған. Ал Шопенгауэр әлдеқашан өмірден өткен болатын. Әрине, Шопенгауэр өзінен кейінгі көптеген ойшылға әсер еткені белгілі, бірақ оның волюнтаризміне тек Ф.Ницше ғана толық адал болып, оның пессимизмге толық философиясынан оптимизмдік жаңа жүйе жасап шығарды. Ал, Фридрих Ницшенің дәл сол жылы христиандық пасха мерекесіне қатысудан түбегейлі бас тартуы отбасында үлкен дүрбелең туғызған.
Замандастары жас Ницшенің қабілетіне тәнті болуының нәтижесінде, 1869 жылы ақпанда Ф.Ницше 24 жасында профессор Ritschl-дың көмегімен докторлық диссертация қорғамай тұрып Швейцарияның Базель университетінде классикалық филология профессоры болды[11] және «Гомер және Классикалық филология» тақырыбында өз дәрісханасын ашты. Бұл жылдарда ол бәрін аузына қаратқан жас профессор ретінде Базельдің оқымыстылары мен ақсүйектерінің құрметті мырзасы болды.[12]
Ф.Ницше (1869ж.)
1869 жылы 17 мамырда әйгілі музыкант Вагнерге тұңғыш рет жолықты және содан былай онымен қою байланыста болды. Әсіресе, Вагнердің А.Шопенгауэрді "тарихтағы ең ұлы философ" деп дәріптеуі Ф.Ницшенің оған деген құрметін еселеп арттырған болатын.
1870-1871 жылдардағы Пруссия-Франция соғысы кезінде Ницше өздігінен соғысқа қатысуға сұранады. Франкфуртта ол қатар-қатар тізілген әскерлерді көріп: «тұңғыш рет ұлы да, қасиетті «тіршілік еркі» күйкі тіршілік күресінде емес, «соғыс еркінде», «күштілік еркінде», «асқан Үстемдік еркі (Ницше)Үстемдік еркінде» көрініс табуға тиіс дегенді тіке сезіндім» - деп жазады. Мұндағы «Тіршілік еркі» А.Шопенгауэрдің түп идеясы есептеледі, ол бойынша өмір тіршілік үшін күресу шеңберінде болады, бірақ бұл күрес мағынасыз, сондықтан өмір мән-мағынасыз бос әурешілік, күйкі күрес қана. Ницше өз сөзінде кейін өзінің негізгі идеясы болған "Үстемдік еркі (Ницше)Үстемдік еркі" ұғымын алғаш пайдаланғаны байқалады.
Ф.Ницше 1870 жылы Пруссия әскері сапында соғысқа қатысып, әскерде жаралыларды емдеуші болып қызмет көрсетеді. Бірақ жеңіл жараланады да, әскерден босатылады. Қысқа мезеттік әскери тұрмыс оның жан дүниесіне айырықша әсер етті. Ол соғыстың күйреткіштік рөлін танып жетті және бұл соғыс оның кейінгі "Үстемдік еркі" идеясының қалыптасуына ықпал етті.
1870 жылы Базельге қайтып оралған Ф.Ницше Герман империясының құрылуын, Отто Фон Бисмарк билік құрған кезді үнсіз бақылаумен болды.
1870 жылы Ф.Ницшенің тұңғыш кітабы «Трагедияның тууы» (Die Geburt der Tragodie) жазылып бітті және екі жылдан кейін ресми жарық көрді. Бұл алғашқы туындының кейбір идеяларында жастық албырттықтың лебі аңқығанымен, бәрібір онда романтизм бояуы мен ғажайып қияли толғаныс тамаша ұштастырылған, ағымға қарсы сыншылдық рухы айқын аңғарылады. Бұл шығарма оның философиясының негізгі идеясы қалыптасып үлгіргенін көрсетті. Ф.Ницше философиясының негізгі бағыты "тіршіліктің мәні" мәселесі, ал ол бұл шығармасында адам өмірін өнер шығармашылығы ғана құтқара алады, тіршілік сұлулыққа мән сыйлайды, сұлулық та тіршілікті жарқыратады деп есептеді. Досы Оуэн Родос пен Вагнер ғана оның кітабына біршама жақсы баға берді. Қалғандары, тіпті F.W.Ritschls секілді жақын профессор достары да бұл кітапқа айырықша суықтық танытты. Бәлкім кітаптағы көптеген тың идеялар оларға «бос даурығу» болып көрінген шығар. Ол аталған кітапта филология зерттеуінің дәстүрлі анықтық ережесінен бас тартып, философиялық дедуктивті әдіс арқылы пайымдау жасғаны байқалып тұрды. Кейін басқа бір филолог Wilamowitz-Moellendorff деген кісі Ницшенің аталған кітабын аяусыз сынға алады. Оның өзі тым танымал ғалым болмаса да, бұл сын жалпы сол кездегі ғылым саласындағылардың Ф.Ницше кітабына берер бағасына өкілдік етті. Бұл жағдай Ницшенің азаматтық намысына нашар әсер етті. Бұл оқиғадан кейін Ф.Ницше сабақтарын таңдайтын студенттер де азая бастады. Кейін бар болғаны шетелден келген екі студент қана оның сабағын тыңдауға пейілді болған екен. Бұл Ницшенің көтеріңкі көңіл күйін бұзып, оқшаулық тұңғияғына одан сайын тарта берді.
Ф.Ницше (1872ж.)
Әрине, осынау көңілсіз жағдайға қарамастан, Ф.Ницшенің қайтуды білмейтін, ешкімге есе бермейтін «жойқын шабуылы» енді шындап басталған еді. 1873 жылдан 1876 жылдар аралығында ол іркес-тіркес өзінің төрт мақаласын жариялады: «Дэвид Штраус: ақталушы және жазушы», «Тарихтың тіршілікке пайдасы мен зияны», «Ағартушы Шопенгауэр», «Вагнер Байрейтте». Әсіресе, Ницше сол кездерде үлкен құрметке бөлінген, «Исаның ғұмыр тарихы» кітабымен танымал Дэвид Штраусты аяусыз сын найзасына ілді, оны білімі таяз, парасаты кемшіл қораш оқымысты ретінде сипаттады. Әсіресе Пруссияның Гегемонизмін айыптады, неміс ұлтының дөрекілігі мен такапарлығы тасасындағы тоғышарлыққа ауыр сындар айтты, неміс мәдениетінің беталысына сенімсіздік танытты. Кейін бұл мақалалар «Дәуірге үйлеспейтін ойлар» тақырыбында жеке кітап болып жарық көрді. Жұрттың бәрі Пруссияның Францияны жеңгеніне қуанып, мақтанысып жатқанда Ф.Ницшенің мұнысы нағыз ағын мен дауылға қарсы жүзген есірлік болып көрінді. Достарының іркес-тіркес одан бойын аулаққа салуында осындай бір саяси астар да болды. Олар оған тұшымды қарсы уәж айта алмағанымен, бәрібір оны ұлт сатқыны ретінде бағалағаны анық.
1873 жылдан бастап Сократқа дейінгі кезеңдегі грек ойшылдары туралы қысқа мақалалар жазып, оны кейін «Грек трагедия дәуірінің ойшылдары» атында жариялады. Бұл кітапта Сократ, Платон, Аристотельді ғана ұлықтайтын еуропалық мәдениетке ерегескендей алғашқы космоцентризм философтарына айырықша жоғары баға берді. Әрине, Ницшенің Сократты ұнатпайтыны оның кейінгі шығармаларында біртіндеп белгілі болды. Бір айта кетерлігі, ол біртіндеп өзінің рухани ұстазы А. Шопенгауэр секілді трагедиялы сезімде шығарма жазу әдетінен біртіндеп арылып, жігерлі де, асау ойларға ауыса бастады.
1876 жылы Байрейттегі музыка кешінде Вагнерден қатты үміті үзілді, Вагнер шығармаларында дәріптелген христиандық идеологияға қанағаттанбады, жұрттың дарақы эстетикасына төзбейтінін ашық айтты. Кейін, 1878 жылы Вагнер оған христиандық тақырыптағы «Парсифаль» туындысының сценариін жіберіп берді, бірақ Ф.Ницше жауап бермей, үнсіздік танытты.
Дегенмен кейін, «Адамдық, не деген адамдық» кітабын (аталған кітапта Вагнерді ашық сынаған мазмұндар бар еді) Вагнердің әйеліне жіберді. Содан кейін олардың ортасындағы байланыс толық үзілді.
«Адамдық, не деген адамдық» кітабы сол 1878 жылы басылып шыққан еді. Бұл кітап Ницшенің өзіне тән жазу-ойлау мәнерінің қалыптасқанын, өз ұстаздарынан (мейлі Шопенгауэрден, мейлі Вагнерден) еркіндік алғанын көрсетті. Аталған кітап қысқа, нұсқа нақыл үлгісінде жазылған. Кітапта метафизикадан дінге дейінгі көптеген мәселелер қым-қиғаш қарастырылып, Шопенгауэрдің түңіліске толы "Тіршілік еркі" идеясынан саналы түрде бас тартты. Бұл кітаптың кесірінен ол өзінің кейбір достарынан, мысалы ең жақын досы Оуэн Родостен де айырылысты.
Ол осы мезгілде үйленгісі де келген екен, бірақ лайықты жар табылмапты. Әсіресе бала кезінен қалған жасырын созылмалы ауру оның көңілсіздігімен қосылып, оны қинаумен болған. Денсаулығы қатты нашарлап, тіпті кей күндері басы ауырып, көзі қарауытып, есеңгіреп ұзақ уақыт бойы жатып қалатын болған. Сонымен болашағы жарқын ғажайып кемеңгер деп дәріптелген Ф.Ницше өз идеяларымен жұрттың көңілін әбден қалдырып, ең жас делінген профессордің денсаулығы ауыр дәрежеде сыр беріп, жұмыстан көп қалып, ақыры 1879 жылы денсаулығына байланысты Базель университетінен аздап зейнетақы алып тұру шартымен жұмыстан кетті.
Ауыру мазалаған Фридрих Ницше 1879 жылдан бастап өз денсаулығына шипалы орын іздеп, Еуропа қалалары мен көркем жерлерін кезумен болады. Әсіресе Швейцарияның Граубюнден өңірінде, Италияның Генуясында, Туринде және Францияның Ницце қатарлы өңірлерінде айлап, жылдап тұрды. 1881 жылы Франция Тунисті басып алған кезде ол Африкаға қоныс аудару жоспарын да жасап, кейін бұл ойынан айныды.[13] Әрине, Ф.Ницше Базель университетінен аздап зейнетақы алып тұрды және кейбір достары да көмек қолын созды. Шешесі мен қарындасы да оған қарайласып тұрды. Тіпті Peter Gast деген оқушысы сол кездерде оның жеке хатшысы болуға келіскен екен. Дәл осынау қиыншылыққа толы, ауру мазалаған, ғаріптігі басым өмір оның шығармашылық шабытын тасытқан секілді. Осы 10 жыл ішінде оның әлемді шарлап кеткен ең маңызды шығармалары өмірге келді. 1878 жылғы «Адамгершілік десейші, не деген адамгершілік» деген кітабынан бастап 1888 жылға дейін ол жыл сайын әлемдік философия тарихында айырықша маңызы бар бір кітап, не шығармалар жинағын жариялап тұрған екен.
1882 жылы «Шаттық ілімін» жариялады және тартымды да, парасатты Ресейлік әйел жазушы Лу Саломемен (Lou Salomé) танысады. Ницше ол әйелге ғашық болып қалады, бірақ үйлену талабын қоюдан тартынумен болады. Кейін Ф.Ницше досы Паулем Реёге өз көңілін қызға жеткізіп баруды тапсырады. Қызық болғанда Паулем Реё де Лу Саломеге ғашық болып жүрген екен. Екеуі бірдей қызға үйлену талабын қояды. Бірақ Лу Саломе екеуінің үйлену талабын бірдей қабылдамайды. Ф.Ницше амалсыз қызбен дос болуға мәжбүр болады. Кейін Ницшенің қарындасы Элизабет Лу Саломенің үстінен өсек өрбітеді де, бұл әңгіме берекесіз аяқталады. Ғашығынан айырылу азабын кешкен Ф.Ницшенің тағы да ауыруы қозады және одан сайын жұрттан оқшау, оңаша бола түседі.
1883, Ол Италияның ең көркем жерлерінің бірі Рапаллода өзінің ең әйгілі шығармасы «Заратуштра осылай деген» деген кітабының бірінші бөлімін бар болғаны он күн ішінде жоғары шабытпен жазып шықты. Кейін екінші бөлімін, 1884 жылы үшінші бөлімін, 1885 жылы төртінші бөлімін жазып бітірді.
"Ницше тасы, Сурлей маңы (Швейцария), Ф.Ницшенің "Заратуштра осылай деген" кітабындағы "Мәңгілік қайталаным" идеясының шабыты дәл осы тастың үстінде ояныпты.
Бұл кітабында ортақтықтың "Мәңгілік қайталаным" идеясын пайымдады. Бұл оның негізгі ойжелісінің бірі еді. Әйгілі "Übermensch" (Суперман, Ғаламатадам) ұғымы да осы кітапта тұңғыш рет айтылды. Аталған кітап туралы Ф.Ницше былай деген болатын: "Менің бүкіл кітаптарым ішінде осы «Заратуштра осылай деген» кітабы ерекше маңызға ие. Ол менің адамзат баласына ұсынған ғажайып тартуым. Бұл кітаптың дауысы түмен жылдарға жетеді. Ол тек кітаптың құрметі үшін ғана емес, ол биік таудың таза ауасын айналаға шашқан кітап - адамның шындықтары тым алыста, оның етегінде жатыр; - сондай-ақ бұл өте шүңет ойлы кітап; ол ақиқат өзегіндегі байлықтың терең қабатынан келген, оған тасталған шелек лағыл-гауһарға толып шығады, ондағы қазынаны алсаң таусылмайды, ішсең шөлің қанбайды! Онда ешбір пайғамбардың сәуегейлігі жоқ; онда қорқынышты ауыруда, билеу еркі ырқындағы пастордың дін уағызының қойыртпағы да жоқ; өзін парасат себепсіз жараламас үшін адамзат алдымен Зороастырдың аузынан байсалды пікірлерді тыңдай білуі керек. Ең байсалды пікірлер бұрқасынды дауылдың алғашқы белгісі. Астарланып, сыбырлап айтылған идея дүниені ту-талақай ете алады."
Бірақ, Заратуштра осылай деген кітабы сол кездегі жағдайға байланысты оқырманы тым аз кітап болды. Ницше бұған қамықпады, және "барлық адамға арналған, бірақ ешкім түсінбейтін кітап. Бұл кітапты 200 жылдан кейінгілер құныға оқитын болады" деп өзін жұбатты. Белгілі бір мағынада бұл сәуегейлік те орындалған секілді.
"Менің атаққұмарлығым," - дейді Ницше: "он-ақ ауыз сөзбен басқалар бір кітап жазғанда айтатын, бір кітап жазса да айтып жеткізе алмайтын ойды жеткіземін!" Жалпы Ницшенің Заратуштара кітабы дүниедегі біршама күрделі кітаптар қатарына жататыны белгілі.
Ф.Ницшенің кітаптары негізінен оның өз ақшасына шығарылған, және сол замандарда өтпейтін кітаптар қатарында болған екен. Кітаптарының тиражы шамамен 200 бен 2000 дана айналасында ғана болыпты. Бұл философиялық кітапқа құмар неміс халқы үшін сол кездегі өте төмен көрсеткіш еді. 1885 жылы «Заратуштра осылай деген» атты кітабы бар-жоғы 40 данамен басылып шғады. Ф.Ницше кітаптың біразын өзі алып, достарына жіберіп береді.
1886 жылы Ф.Ницше өзінің шығармашылық көмекшісі Ernst Schmeitzner-дің антисемитизмдік идеяларына төзе алмай, көмекшіліктен босатады. Ол оны "антисемитизмнің батпағына әбден батқан" деп айыптап, "антисемитизм ізгі де парасатты адам көзге ілмеуге тиіс ілім" деп сипаттады. Сол жылы қарындасы Элизабет антисемитшіл жігітпен үйленгеніне қатты ашуланады және ол екеуінің Парагвайға барып таза "Германдық отар" құру жоспарын аяусыз масқаралайды. Бірақ олар Ф.Ницшені тыңдамай аттанып кетеді. Қарындасымен осы реткі араздасудың салдарынан кейін Ф.Ницше толық жынданып кеткен соң барып қарындасы оның қасына келді. Ф.Ницше "еврейлік құлдық этика 2000 жыл бойы Еуропа мәдениетін шірітіп келді" деп есептегенімен, бәрібір еврейлерге ұлттық өшпенділік танытуға қарсы болады.
1886 және 1887 жылдары Ф.Ницше Еуропадағы біраз елді кезіп жүргенде жазған нақыл сөздерін, қысқа тұжырымдарын, ұсақ мақалаларын жиып-теріп екі кітап етіп баспадан шығарды: «Жақсы мен жаман сыртында» (1886), «Мораль шежіресі» (1887). Бұл екі ктапта Ф.Ницше дәстүрлі мораль ережелеріне өршелене шабуыл жасап, Бірегей идеясына жол ашты.[14]
1888 жылы Ф.Ницше іркес-тіркес «Вагнер оқиғасы», «Мүсіннің көлеңкесі», «Антихрист», «Қараңдаршы мына адамға», «Ницше Вагнерге қарсы» деген кітаптарды жазды. Аталған кітаптарда терең мағыналы ойлармен бірге кейбір оңды-солды шабуылдаулар, кейде өзін тым көкке көтерулер байқалады. Бұл оның рухани ауруының тепси бастағанының белгісі болса керек.
Осы жылдары Ф.Ницше Ф.М.Достоевский шығармаларын құмарта оқумен болды.[15] 1870 жылы Данияда «экзистенциализм атасы» С. Къеркегор философиясынан сабақ беретін Георг Брандес оны Данияға келуге ұсыныс еткен болатын. Ф.Ницше Данияға баруға уәде берсе де, ауыру себебінен Данияға жолы түспеді. 1888 жылы Брандес Копенгаген Университетінде Къеркегор философиясымен қатар Ницше философиясынан да дәріс бере бастады.
Ф.Ницше 1886 жылы «Жақсы мен жаман сыртында» кітабының эпилогында «Үстемдік еркі» атты жаңа кітапты жазуға уәде берген болатын. Аталған кітапқа енетін көптеген жазбалар жазып қалдырса да, бәрібір бұл уәде орындалмады.[16]
1888 жылға дейін оның шығармашылық шабыты тасып, жазу еркі тасқындап, тың идеяларға бай кітаптарды арт-артынан тудырып тұрды. Сол жылы күзде «Вагнер оқиғасы» кітабы туралы дау туғанда, ол өз шығармаларының философия тарихында теңдессіз екенін сеніммен айтты. Сосын өзінің 44 жасқа шығу құрметіне әсіре әуезбен «Қараңдаршы мына адамға» делінетін ғұмырбаяндық шығармасын жазды.
1889 жылдың қаңтарынан бастап Ф.Ницшенің денсаулығы күрт құлдырап, рухани аурудың белгілері үдей түсті. Италияның Турин қаласы көшесінің бірінде Ф.Ницше жұртты дүрліктіріп, Италия сақшылары оны пәтеріне жеткізеді[17]. Сол күні тегі не болғаны анық емес. Бір айтылым бойынша, Ф.Ницше сол күні бір арбакештің арбаны сүйрей алмаған жылқыны аямай сабап жатқанын көріп әлгі жылқының мойнына оралып көз жасын көлдетеді: "азаптандың ғой бауырым!" — деп. Содан талмасы ұстап жерге құлайды. Жұрт қаумалап сақшы шақырады. Бір қызығы, дәл осындай оқиға Ф.М.Достоевскийдің «Қылмыс және жаза» романындағы Раскольников дәл сондай түс көргені белгілі. Ф.Ницше Достоевскийді жоғары бағалап, «Маған көп себі тиген бірден-бір психолог» деп бағалаған болатын.
Кейінгі бірнеше күнде ол достарына, тіпті ұзақ жыл араласпай кеткен Вагнердің әйеліне де бірнеше «нелеу» (Wahnbriefe) хаттар жібереді.[18] Оның есі ауысқанын естіген достары жиналып, оны Туриннен Базельге алып қайтады. Бұл кезде ол толық жынданып кеткендіктен Базельдегі рухани ауырулар емханасына жатқызады. Кейін анасы да келіп қарайласады. Дегенмен, оны сол кездегі танымал емшілер емдесе де жағдайы бәрібір нашарлай береді. 1890 жылы шешесі оны рухани аурулар емханасынан өз үйіне әкеліп қарайды[19].Түрлі болжамдар айтылғанымен, Ф.Ницшенің жынданып кетуіне оның философиялық идеялары туғызған психологиялық қалыпсыздық та үлкен әсер еткені анық.
Ф.Ницше есі ауысқан соң оның қолжазбасына бөтен қолдар (қарындасы Элизабет және досы Peter Gast) қосқан түзетулер
Бұл кезде оның шығармалары қоғамда кең оқылып, алғашқы аңыс пікір тудыра бастаған еді. Оның кейбір достары оның кітабын шығару мақсатында Ф.Ницше ауырып жатқанда оның рұқсатынсыз қолжазбасындағы кейбір тұстарына өзгерістер қосып жібереді. Бұл жайт кейін зерттеуші ғалымдардың айыптауына ұшырады.
1893 жылы Ницшенің қарындасы Элизабет Парагвайдан Германияға қайтып келеді. Олардың Парагвайда "неміс отарын" құру утопиясы толықтай сәтсіз болады, оның күйеуі сонда өз-өзін өлтіріп тынған екен. Ол Ницше шығармаларының баспа құқын иелейді.
Ақыры «мен адам емеспін, мен бомбамын" деп, кәрі Еуропаның дәстүрлі этикасына аяусыз соққы берген, адамзаттың ең әйгілі ойшылдары қатарынан өз орнын алған осынау таңғажайып ойшыл 1900 жылы 25 тамызда өмірмен қоштасты. Элизабет оны әкесінің қасына жерлейді. Ф.Ницше өзінің «Қараңдаршы мына адамға» деген кітабында өзін "қасиетті" деп атауға қарсы болған болса да, достары оның басында: «сенің қасиеттілігің ұрпақтан ұрпаққа тарасын» деп қоштасу сөзін айтады.[20]
Ол өз идеяларының еуропа жоғары жігі арасында қандай дауыл туғыза бастағанын толық сезініп үлгірмей көз жұмды. Германияға қарағанда Франция мен Англияда ф.Ницшенің шығармаларына деген құштарлық бірден жоғары толқынға көтерілді. Ол қайтыс болып, айналасы үш-төрт жыл ішінде Еуропалық мәдениет саласындағы ықпалды адамдар оның есіміне қанық болып үлгірді.
Ф.Ницше қайтыс болған соң Элизабет оның басқа жазған-сызған нақыл сөздері мен пікірлерін реттеп «Үстемдік еркі» деген атпен жариялады. Дегенмен, бұл кітап Ницшенің негізгі идеясын көрсетпейді деушілер де жеткілікті. Mazzino Montinari деген зерттеушінің айтуынша, аталған кітап жалған, онда Ф.Ницшенің көптеген сөздері ашықтан-ашық бұрмаланып жіберілген екен.[21] Әрине, аталған кітапта кездесетін өзгертіп бұрмалауларды айтпағанда, ондағы негізгі идеялар Ф.Ницшенің өзінікі екені анық.
1872 жылы Ф.Ницше «Трагедияның тууы: музика рухының қайнары» （Die Geburt der Tragödie aus dem Geiste der Musik）кітабын баспадан шығарды. Кейін, 1886 жылы тақырыпты: «Трагедияның тууы: грек мәдениеті және пессимизм» （Die Geburt der Tragödie, Oder: Griechentum und Pessimismus） деп өзгертіп, қайта жариялады. 2-ші реткі басылымында «өзін сынау сынағы» деген кіріссөз қосып өзінің бұл алғашқы шығармасына баға берді.
Әрине, бұл шығарма Артур Шопенгауэрдің "Тіршілік еркі" философиясын негіз етіп жазылғаны бірден байқалады. Сондай-ақ жас Ницшенің алыпұшқан жастық сезімінің де куәсі секілді. Дегенмен аталған кітапта автордың жеке жасампаздығы деуге болатын, мән-мағынасы терең, мәдениеттану мен филсофияда айтарлықтай маңызға ие мазмұндар қамтылған және оның кейінгі идеяларының тамыры осы алғашқы шығармасында қым-қиғаш көрініс тапқан.
«Трагедияның тууының» негізгі бағыты, кейін оның шығармаларында тіпті де айқын, тіпті де күрделі мағынада үздіксіз талап етілген өзекті көзқарас: "адам өмірін пәк сұлулық көзімен бағалау" болды. Эстетикалық құндылық өлшемі аталған кітапта дәріптелген бірден-бір бағалау негізі болды; "ойжототаға құрылмаған, этикаға бағынбайтын көркемөнер құдайы - осы кітап мойындайтын бірден бір Құдай" делінген. Ол сондай-ақ эстетикалық баға өмірдің діни, этикалық және ғылыми бағаларына түбегейлі қарсы екенін ашық ортаға қойды. «Трагедияның тууы» кейін ортаға қойған "барлық құндылық атаулыға қайта баға беру" ұранының алғашқы беташары болды, "қайта бағалау" идеясы осы кітаптағы эстетикалық құндылық идеясына сіңірілген. Аталған кітапта, "бүгін біз өркениет, тәрбие, мәдениет деп жүргеніміз қасиетті де әділетті Шарап құдайы - Дионистің алдына барып жүгінеді және есеп беретін болады" делінеді. Кейін "біздің дініміз, этикамыз, философиямыз бар болғаны адам азғындауының бір түрлі формасы ғана. Оған қарсы күресті тек өнерден ғана байқайсың" дейді. демек, Қайта бағалау өлшемі кең мәнде өнерді, әсіресе эстетикалық құндылық өлшемі арқылы этикалық құндылық өлшемі мен пайдакүнемдік құндылық өлшеміне қарсы тұру болмақ
АполлонДионис
Еуропа ағартушылары антикалық мәдениетті құрметті, саф, келісті, асқақ деп түсіндірсе,[22] Ф.Ницше аталған кітабында антикалық мәдениетте екі түрлі рухани беталыс өзара үстемдікке таласумен болған деп есептейді. Олар күн құдайы Аполлонды белгі еткен Аполлон рухы және шарап құдайы Дионисті белгі еткен Дионис рухы. Мұнда Аполлондық рухқа "ережешіл жекелік" (principium individuationis) тән және ол келісті, салқын, сымбатқа мән береді, өзі мен қарапайым өмірді ажыратуға құмар, байсалды ақыл мен логикалық пайымдауға жүгінеді. Ал, Дионистік рух дегеніміз "ережесіз даралық", шарапқұмар мастық, ақылға жат келетін иррационализм, адамгершілікке мән бермеу, өміршеңдік талпынысы, шабытты шығармашылық, трагедиялы романтизм. Ницше мұнда А.Шопенгауэр ықпалымен «бейақылдық қасиеттер адамзаттың жасампаздық шығармашылық қасиетінің ең негізгі қозғаушы күші» деп есептеген.[23]
Ф.Ницше аталған шығармада Сократтан кейін Аполлон рухы батыс мәдениетін жеке дара билеп төстеді, қатаң ақылдық логика астында барлық нәрсе сіресіп қатып қалды деп назаланады. Ал, Вагнер бастаған неміс романтизмі Дионистік рухты қайта тірілтуге бастама болды, ол Еуропа мәдениетін үздіксіз күйреуден құтқарады деп сенім білдірді.
Ф.Ницшенің аталған кітаптағы ойы бойынша, Дионис рухы түс құрастыру секілді табиғи аңсардың жемісі, ол дүниені астарлы мағынаға бай бейнелеу өнерінің түс тақілетті елесі күйіне ұйытып, көруге, сезуге болатын нақты образ кешенін жасайды. Ол архитектура, сурет, құрылыс өнерлерінің сұлулығын қалыптастырған бірегей рух. Тіпті халықтық жыр-дастандардың (батырлық, ғашықтық) бойында да Дионис рухы көрініс табады. Дионис рухы өзінің биологиялық қарсы жағасы - маскүнемдікке талпынады, ол болмыстың терең үрейінен басталып адам жанын баурап алады және адамды көңіл күйдің шырқау шегіне жеткізеді. Ондайда субъект бұлдырап, адам санасы мұң мен шаттық астасып, өзін мүлде ұмытқан түс секілді ғажайып шекке жетіп барады. Бұл табиғи аңсар Шарап құдайы Диноистік лирикаға толы музика өнерінде ерекше байқалады.
Дионистік шабыт күйі адамның символдау, қиялдау қуатының шарықтатып, өзінің толық азаттық алуына қол жеткізеді. Бұл шабыт салтанатты, лайықты болуды, шектен шықпауды, ақылға бағынуды дәріптейтін Аполлондық күн Құдайы рухымен келіспейді. Шабыт күйіне мас болу адамның рухани әлемі соған дейін этика және дін пердесімен қымталған ішкі маскүнемдік әлеміне еніп, сонда сайран салу, сондағыны тіке сезіну, соны ақтару, жарыққа шығару болмақ..
Ф.Ницше ежелгі гректердің өнері мен өмірінің соншылық керемет туындыларды өмірге әкелуінің құпиясы - Дионистік шараб рухының әсерінен деп түсінген, ал Аполлон рух соның бір өткінші күйі ғана екенін сипаттады. Тек шарап құдайы рухы бұлқынған, Дионистік иррационалды сезім кернеген адам және мәдениет қана мәңгілік құндылық жаратуға толымды бола алады. Заманның азғындауы мен кері кетуі дәл осы Шарап Құдайы рухының өлімсіреуі, бәрін Күн Құдайының басып жаншуы, тұншықтыруы, тежеп, шектеп ұстауы салдарынан.[24]
Бұл шығарма алғаш жарияланған кезде Wilamowitz-Moellendorff секілді кісілердің қатал сынына іліккен. 1886 жылы Ницшенің өзі бұл шығарма туралы былай дейді: «Адам төзгісіз бір кітап... Нашар жазылған, ауыр, адамды жайсыздандырады, жындандырады."
1873 жыл ы күзде Ф.Ницше мынадай 13 мақала жазуды жоспарлаған екен. Олар 1. Мәдениеттегі филистимляниндер (Мәдени дүмшелер мағынасында); 2. Тарих; 3. Философия; 4. Оқымысты; 5. Өнер; 6. Ұстаз; 7. Дін; 8. Ұлттың мемлекеттік соғысы; 9. Ақпарат; 10. Жаратылыстық ғылым; 11. Әлеуметтік дәстүр; 12. Сауда; 13. Тіл қатарлылар. 1873 жылдан 1876 жылға дейін жазылған 4 мақаланы топтастырып «Дәуірге үйлеспейтін ойлар» (Unzeitgemässe Betrachtungen) атымен кітап етіп жариялады. Олар «Дэвид Штраус: ақталушы және жазушы», «Тарихтың тіршілікке пайдасы мен залалы», «Ағартушы Шопенгауэр», «Рихард Вагнер Байрейтте» қатарлылар. Бұдан басқа «Біз филологтар» делінетін 5-ші мақала да жазылған екен, бірақ ол бұл жинаққа енбей, Ф.Ницше қайтыс болған соң ғана жарық көреді.[25] Аталған шығармаларда тәжірибелік білімнің шектесмесін ашып көрсетіп, өзінің кейінгі шығармаларында кездесетін нақыл формасындағы толғану жосынына негіз салады. Әсіресе Дэвид Штраус туралы мақаласы ащы сатирамен жазылғаны белгілі.
"Дәуірге үйлеспейтін ойлардың" қолжазба парағы
«Дэвид Штраус: өкінуші және жазушы», (1873ж.), «Исаның ғұмыр тарихы» кітабының авторы, теолог Дэвид Штраус（David Strauss）жазған «Жаңа-көне сенім –– ақталу» （1871ж.）кітабын сын найзасына іліп, осы арқылы сол кездегі неміс қоғамындағы негізгі идеялық беталысты сынады. Оның ойынша, Штраус ұсынған "жаңа сенім" тарихи қажеттілік үшін қолдан құрастырыла салған дүмшелік болып, ол тарихты қате түсіну негізіндегі азғындаған мәдениетті орнату сынағы. Ф.Ницше аталған кітаптың мазмұнына ғана тиісіп қоймай, Штраустың өзін де дүмше, жасанды мәдениеттің қалдық өкілі есебінде сипаттап, сатираға толы пікірлер айтты. Әсіресе Пруссияның Гегемонизмін аясусыз сынап, Пруссия-Франция соғысында Пруссия жеңгенімен, бірақ оның нашар салдары Неміс мәдениетін одан сайын шірітіп, неміс рухын "Герман империясының" мүддесі үшін құрбан етеді деп қарады. Ф.Ницше кейін де мәдениеттің мүддесі тұрғысынан зорлық күшке құрылған саясатқа аяусыз сын айтқаны белгілі. Әсіресе немістер ұлтшылдық саясатына беріліп құтырына бастаған кезде ол өзін "саясатқа қарсы соңғы неміспін" деп атаған болатын.
«Тарихтың тіршілікке пайдасы мен залалы», (1874ж.), білімнің өзі мақсат делінетін дәстүрлі түсінікті қатеге шығарып, адам баласының тірі тіршілігі ғана ең негізгі мақсат, қоғамды қалай сауықтыру басты міндет болуы керек деп есептеді. Бұл тарихты оқып түсінудің басқа бір әдіснамасы болатын: бәріне адам үшін пайдасы мен зияны тұрғысынан қарау! Оның ойынша, тіршілік тарих себебінен ауыруға шалдықты, демек, тіршілікті тарихи нәрселердің бұрмалауы мен адастыруынан құтқарып, жаңа мәдениетке негіз салу керек. Ф.Ницше классикалық гуманизмге аяусыз сын айтты, "адам тарихи мақсат үшін жаратылған" делінетін тарихшылыққа (historicism) тойтарыс берді, "тарих дамуы объективті заңға бағынады, оны объективті түсіну керек" делінетін көзғарастардың қателігін талдап көрсетіп берді және адамның дүниедегі болмысы субъективті қажеттіліктің жетегінде болатынын, тарих адамзат субъективтігінің нәтижесі екенін анық айтты. Ф.Ницшенің бұл мақаладағы негізгі ойы тарихшылдықтың жалған идеяларын түзетіп, Гумбольдттыңгуманизмінен, тіпті ренессанстық гуманизмнен де асып өтіп жаңа деңгейге жетуді мақсат тұтқаны байқалады. Тағы бір айта кетерлігі, бұл мақалада Ницше адамның мәні адамның өз ішінде емес, оның талпынған биігінде деген мағынада ой тастады.
«Ағартушы Шопенгауэр», (1874ж.), философияның өмірден ажырап қалып, өз алдына оңашалануына қарсы сын айтты, Шопенгауэрді үлгі етіп, адам өмірі мәселелеріне адалдықпен талдау жасауға шақырды, Шопенгауэр философиясы арқылы неміс мәдениетін қайта серпілтудің жолын қарастырды. Оның ойынша, Шопенгауэер айқын түрдегі үмітсіздікке (пессимизм) толы болғанымен, оның философиясы "қажетті өзімшілдікке", "адал түзулікке", "қайтпас қайсарлыққа" ие, "шаттыққа толы" адам болмысы образын сомдаған.
«Рихард Вагнер Байрейтте», (1876ж.), Рихард Вагнердің жан дүниесіне талдау жасап, онымен достығына қарамастан біршама теріс мағынадағы қорытындылар шығарады. Атауында Вагнердің музикаларына мән бергенімен, оның шығармашылығының қараңғы жақтарына бойлаумен болады. Бұл мақала олар ортасында ақыр бір күн туылатын бөлінуді ымдағандай еді.
"Адамдық, не деген адамдық" кітабы толығымен нақыл сөздерден (афоризм) құралған философиялық сын кітабы. «Адамдық, не деген адамдық» кітабының бірінші бөлімі (ішінде 638 нақыл сөз бар) алғаш 1878 жылы басылып шыққан болатын. 1879 жылы «түрлі көзқарастар мен ережелер» делінетін екінші бөлімі (ішінде 408 нақыл сөз бар) жарияланды. 1880 жылы «Сергелдең және оның көлеңкесі» делінетін үшінші бөлімі (ішінде 350 нақыл сөз бар) жарияланды. Сол 1880 жылы Ф.Ницше үш бөлімді қосып «Адамдық, не деген адамдық - еркін рух кітабы» （Menschliches, Allzumenschliches, Ein Buch für freie Geister）деген атпен жеке кітап етіп бастырып шығарды.
Кітаптың алғашқы нұсқаларында Вольтерге ойы еркін ойшыл ретінде айырықша құрмет білдірілген, Р.Декарттың «Әдіс туралы» кітабынан сілтемелер алынған. Кітапта батыстық метафизика дәстүріне, содан нәр алған батыс мәдениетіне жан-жақты сын айтылған. Бұл кітап Ницше шығармашылығының «орталық кезеңінің» басталуы болды. Ол неміс романтизмі мен Вагнердің ықпалынан құтылып, белгілі бір деңгейде позитивизмдік бағыт ұстанды.
Ф.Ницше бір жағынан өмірдегі мойындауға тиісті нәрселерге құрмет білдіріп, адамның жасырын әлеуетін ашуды, адамды асылдандыруды жақтаса, тағы бір жағынан адам табиғатындағы әлсіздіктер мен кемшіліктерге, әсіресе батыстық мәдениет дәстүрі дарытқан түрлі әлсіздіктерге сын айтып, батыстық қоғамның болымсыз тұсын көрсетіп берген. Автор жүйелі философияны мазақ етіп, ойдың тар шанағын бұзып, дәстүрлі этиканың қармағынан босап шыққан ұшқыр ойлы тұлғалардың еркін рухына мадақ айтқан.
Ф.Ницше өз шығармашылығының орталық кезеңдерінде толық күйдегі философиялық жүйе жасау құштарлығына салынбады, шығармалыры көбінесе неше жүздеген нақыл сөздерден топтастырылып жазылды. Кейбір нақылдары тек бір сөзден ғана тұрса, кейбіреуі бірнеше беттік қана болды. Бұл кітаптың негізгі мазмұны жалған жорамалдардың құпиясын ашу болғанымен, бірақ арнаулы түсіндірулерге тырыспаған. Ол позитивизм мен «Билеу еркі» ұғымын ұштастыру әдісін қолданып түрлі мәселелерге құндық бағалау жүргізді.
Ницшенің уәкілдік туындыларының бірі. Аталған кітап ең алғаш «Таң шапағы – Моральдың алжастыруы туралы толғаныс»（Morgenröte. Gedanken über die moralischen Vorurteile）деген атпен 1881ж. жарияланған. Аталған кітап мораль мен діннің келіп шығу қайнарының мәнді болғанына күмән келтіреді, мораль мен дінге қатысты психологиялық ауыру белгілерін айқындауға тырысады. Ф.Ницше гедонизмнің (рахатқұмарлық) адамзат өміріндегі жетектеуші, қозғатушы болу рөліне сенімсіздік білдіреді. Билеу, үстемдік ету, бойұсындыру, тәуелдеу түйсігінің адамзат тарихы мен өміріндегі айырықша рөліне назар аударады. Өмірдің шынайы мотивациясы түбегейлі мағынада «Үстемдік еркінен» туады деген идеяны қорғауға тырысты. Ол осы кітабында мораль мен мәдениет саласында бірдей релятивизм (салыстырмалық) идеясын ұстанып, христиан дініне қарата соған дейін де жасалған шабуылын одан сайын үдетті.
Таң шапағы адам өміріндегі көптеген салалар туралы толғанады, үйленуден христиан дініне дейін, тәрбиеден патриоттыққа дейін, этикалық құлдықтан рухани азаттыққа дейін жанды шымырлатар пікірлермен айшықты түрде талдау жасалады. Кітапта позитивизмдік сананың ізі де айқын байқалады. "Мәңгілік қайталаным" идеясы да мұнда өз өрнегін табады.
Қарсы жақты сүю мен аялау деген оған өз күшіңді көрсету амалы; қарсы жаққа тиісу, қорлау, залал жеткізу де өз күшіңді көрсету амалы; сен қайсысын таңдамақшысың? ("Таң Шапағы")
Ф.Ницше бұл кітабында жазған нақылдарының («Таң шапағында» 575 нақыл сөз бар) айтар ойы тұнық, пікір жүйесі байсалды, көркемдік нақышы жетілген, оқыған адамға өзгеше сезім сыйлайды. Шығарма бойында оқырманды мәжбүрлеген идеялар аз, ақталулар мен түсіндірулер лайықты мөлшерде. Бұл кітабы оның кемел шағына жеткенінің белгісі болды. «Таң шапағын» алғаш рет ағылшын тіліне аударған J.M. Kennedy оны «психологтарға арналған кітап» деп бағалаған екен.
《Шаттық ілімі》- （Die fröhliche Wissenschaft，1882ж.）Фридрих Ницше шығармашылығының орта мезгіліндегі көлемі ірі, толыққанды жазылған кітап есептеледі. Бұл кітапта Ф.Ницше нақыл сөз арқылы ойды жеткізу тәсілін мықтап қолға алған және кітапта көптеген өлең жолдары да кездеседі. Кітапта автор философ ретінде ғылымға қарсы болады, өнермен айқасады, сондай-ақ философиялық тілдің өзіне де аяусыз сын айтады. Ол өнер мен ғылымның сыртында тұрып, өмірге деген құштарлықты паш етуге тырысады. Кітап адамзат рухани әлемінде ғылым мен өнер мәселесін жаңа деңгейде қарап, ғылым мен өнердің өзара үндесуіне және қатар тұруына жол сілтейді.
Өмірде бақ қону дегенге сенетін жеңімпаз жоқ.
Кешігіп келген бақыт ұзақ сақталады.
Кейде күдіксіз сену өтіріктен де жаман.
Отырған Ницше
Бұл кітаптың өзекті идеясы — тіршіліктің ұлылығын мадақтау, эстетикалық құштарлықпен жеңіл философиялық стиль арқылы тіршіліктің қасиетін дәріптеу. Ф.Ницше осы кітабында «Мәңгілік қайталаным» идеясын ұсынып, таза жеке адамдық тіршілік тұрғысынан адам қалай әрекет етуі керектігіне талдау жасады. Бұл христиандық (кезектегі дене рахаттарынан баз кешіп, ұзақ уақыттық рухани тақуалық арқылы жетпекші болған) өлгеннен кейінгі өмір шаттығы – жаннатағы керемет өмірді дәріптеуге қарсы болды. Осы нақты жарық өмірдің бақыты мен шаттығы адам үшін шешуші екенін, өмірден де биік арман дегеннің құр алдамшылық екенін сипаттады.
Сенің қазіргі өмірің, бүгінге дейінгі бастан кешіргенің түгелдей қайта бір рет, тіпті шексіз түрде қайталана береді. .... Барлық тәжірибелерің кеңеймейді де, тараймайды, қайта ұп-ұқсас тәртіппен қайта оралады. («Шаттық ілімі»)
Бұл кітабында Фридрих Ницше өзінің ең танымал және ең көп талас тудырған пікірлерінің бірі «Құдай өлді» идеясын ашық ортаға салды. Ол бұл идеясын бірнеше түрлі түсіндірді:
"Көптеген құдайлар болған екен. Арасындағы біреуі мен Құдайлардың Құдайымын, бірден-бір құдаймын депті екен. Қалған құдайлар оны мазақтап қатты күлісіпті. Сонда ол Құдай ұялғанынан өліп кетіпті," - бұл бірінші түрлі айтылым.
Екіншісі, "Құдай Тағала христиан діні бойынша өте мейірбан болғандықтан, ол өзі жаратқан адамдардың осыншалық азаптанып, қорланып, қиналғанына төзіп тұра алмай бауыры езіліп өліп кетіпті," - бұл екінші айтылым.
Кейінгі шығармаларында ол "мен тек билей алатын құдайға ғана сенемін" десе, «Заратуштра осылай деген» кітабының төртінші бөлімінде "Құдайға сенбеген есекке сенеді" деп сөгіп, жаңа құдайы тұлға - Асқанадамды ұлықтайды. Қайткен күнде де Ф.Ницшенің бұл кітабынан натурализм мен эстетиканы діни дәстүрдің орнына бастырғысы келу талабы байқалады.
Ф.Ницшенің 《Шаттық ілімі》философияға деген қатып қалған түсінікті бұзды, философияның солбір жаттанды формасынан құтылып шықты. Ницшенің ойынша, философия ғылымға қарағанда өнерге жақын және бұл кітабында философияны парасат өнеріне айналдырды. Бұл кітап түрлі философиялық сірескен теориялар мен күрделі ұғымдарға құрылған кітап емес, парасаттың қарапайым да жаттық үлгісін паш еткен қызықты толғаныс кітабы. Бұл кітап философияның "Даналықты Сүю" атауына лайық келеді: байсалды да, әдепті, жаттық та, жағымды әуезде адамды тебірентерлік мағынада сөйлеуге берілді. Заратуштраның даналығы мен құштарлығын бастан кешірген («Заратуштра осылай дегенні» оқыған) адам бұл кітапты қолына алса, Ницшенің қарапайым өмірге барынша жақын ойлайтын адам екенін байқайды. Кей сөздері мақал-мәтел секілді бір-ақ ауыз сөз: "қиыншылықтан табандылық қана құтқарады" дегендей. Ең көлемділері де бірнеше беттен ұзамайды. Әр нақылдың ғажайып тақырыбы бар. Егер идея дегеніміз тау болса, Ницше оның шыңында тұр, егер парасат дегеніміз қазына болса, Ницше сол қазынаның іздеушісі, егер адам болмысының көптеген арғы қатпарлары бар десек, Ницше сол қатпарларға дейін ешкімнен тайсалмай (Тәңіріден де) терең бойлаушы. Оның бойынан парасатқа деген батырлық лебі еседі. Ф.Ницше аталған кітапта былай дейді: "дүниеде құлдар біз ойлағаннан анағұрлым көп, тіпті әрбір адам деуге де болады. Тек шын философ ғана құл емес." Бұл сөз бізді шошындырады. Ницше тағы: "өлім-өмір қайшылығын айта беруімізге болмайды. Өмір дегеніміз өлімнің бір нұсқасы, тіпті ең сирек нұсқасы" дейді. Бұл сөз бізді тіксіндіреді. Ницше тағы: "адам деген мәлім бір сенімді мың-миллион рет терістесе де, бірақ егер қажеттілік туса соны "ақиқат" деуден тайынбайтын нәрсе." Бұл сөз бізді ойландырады. Ф.Ницше жеке адамның ерік еркіндігін дәріптейді, әлденені рухани пұт етіп табынуға қарсы тұрды. Ол адам өзінің табиғаты жақсы, не жаман болса да қабыл алып, өз табиғатының түпнұсқасын сақтап өмір сүре алса ғана еркін дегенді айтады. Жақсылық пен жамандықта мүлдем айқын шекара деген жоқ, дүние тек ақ пен қараның байланысы емес. Философия адамзаттың өздік танымына арналған жіп сатысы, ол арқылы біреу биікке шығады, біреу тереңге түседі. Нағыз философ адамдарға саты әзірлейді. "Ойшыл басқалардың мадағы мен шапалақ шалуын қажетсінбейді. Ол өз шапалағына күдіктенбесе болғаны, - бұл ол үшін кем болса болмайды," - дейді.
«Заратуштра осылай деген» кітабын фридрих Ницше 1883-1885 жылдар аралығында жазды. Толық тақырыбы: «Заратуштра осылай деген: баршаға арналған, ешбіреуге арналмаған кітап»（Also Sprach Zarathustra, Ein Buch für Alle und Keinen）. Әлемді сілкіндірген, сансыз жүректерді тебіренткен бұл ғажайып кітап оның шығамашылық шабыты ең тасыған кезде жазылған және оның бүкіл идеясының топтастырылуы, даналығының шарықтау шыңы болды.[26] Ол туралы Ницшенің өзі "жастық жалын мен жастық мұңға толы жастардың кітабы" деген болатын. Немістің әйгілі композиторы Рихард Штраус 1896 жылы Ницшенің осы кітабының құрметіне "Заратуштра солай айтқан" деген 9 бөлімді симфония жазып қалтырды.
"Заратуштра осылай деген" кітабы "шарап тәңірі Дионистік шабытпен" жазылып, ғалам мен өмірдің арғы болмыстық құпиясынан сыр шертетін поэтикалығы мен философиялығы қатар жарысқан көркем кітап. Ол кейінгі философия, әдебиет, көркемөнер салаларына түгелдей әсер етті. Онда дәуір мен дәстүрге үндесе бермейтін өзгешелік те, сырлылық та, тағылық та бар. Оны кейде "Бесінші Інжіл" деп ұлықтайтындар да бар.
Күллі тіршілік иелері түгел өз-өзінен асып түсуде. Адамзат баласы, сендер не істей аласыңдар?!
Адамзаттың ұлылығы оның мақсат болғанында емес, көпір болғанында. Адам өзінің кесіп өтуімен, төменге түсуімен қадірлі.
Бұл кітаптың жазылу үлгісі өзгеше, автор мұнда лирикалық эссеге ұқсайтын романдық оқиға желісін пайдаланған, оны Сократтан бұрынғы ойшылдар шығармаласына, інжілдің жазылу ерекшелігіне, Платон диалогтарына ұқсататындар бар. Ницше батыстың әдебиет және философия дәстүрі туралы көп талдаулар мен түсіндірулер жасағаны, сол кездегі Еуропада жаттанды болған үлгілерге рахымсыз сын айтқаны белгілі. Ол Заратуштра (Зороастр деп те аталады, өз атындағы дінінің, {кейде "отқа, күнге, Ахура Маздаға сыйыну діні" деп те аталады} пайғамбары) әулиенің таңғажайып образы арқылы философиялық даналықтың сүлей үлгісін жаратты, Заратуштраның жамағатқа арнаған нақыл үлгісіндегі философиялық сөздері арқылы өз философиялық идеясын жеткізген. Бір ерекшелігі, тыңдаушы жұрт Заратуштраның сөздеріне (Ф.Ницшенің идеяларына) тіке баға беріп, аңыс қайтарып отырады. Бұл белгілі бір деңгейде кітаптың айтар негізгі ойын күрделі етіп, кейде тіпті өзара қайшылықты етіп көрсеткендіктен, оқушы оның мағынасын сан-саққа жүгіртуі мүмкін – бәлкім бұл автордың күткені болса керек. Бұл кітапты ағылшындық аналитикалық философия дәстүріндегі философтар, Гегельдік догматизмдік ағымдар ұзақ заман бойы әдеби кітап ретінде маңыз бермей келді, тек XX ғасырдың соңынан бастап бұл кітап әдебиет пен философияның ғажайып ұштастырылуы ретінде үлкен құштарлық оятты.[27]
Асқанадам (Ницше) - қара жердің мән-мағынасы. Ерік-жігерлеріңе Асқанадам қара жердің мән-мағынасы болуы керек дегені айтқызыңдар!
Нағыз еркек екі нәрсені ұнатады: қатер және ойын. Қатерлі ойыншық болғандықтан ол әйел затын сүйеді.
Егер сен биікке шыққың келсе, тек өз аяғыңмен ғана шық. Басқалардың сені биікке көтеріп шығуына жол берме! "Адам деген хайуан мен Асқанадам арасында керілген арқан; шыңырау төбесінде керілген бір арқан. Өту де қатерлі; қадам басу да қатерлі; кері жүру де қатерлі, қалшылдау да, тұрып қалу да қатерлі". (Ф.Ницше)
Басқалардың арқасына жабыспа, басқалардың желкесіне мінуші болма.
Бұл кітапта Асқанадам, Үстемдік еркі, Мәңгілік қайталаным секілді Ф:Ницшенің барлық негізгі идеялары топтастырылған. Оқиға Заратуштраның адамдар арасынан кетіп, он жыл тауда рухани тазарып, сосын адамдар арасына қайтып келуінен басталады. Заратуштраның сөздеріне жұрт алғашында сенімсіздік танытады. Бірақ біртіндеп көптеген адамдар оның соңынан ереді.
Ф.Ницшенің ойы бойынша тіршілік түрлері үздіксіз даму күйінде болады. Кезектегісі соңғы, ең биік сатысы емес. Адам бұл сатыда өткінші буын ғана, демек ол келесі даму сатысы Асқанадам сатысы үшін көпір болуға тиіс. "Осыған дейін барлық тіршілік өзінен биік нәрселерді жаратумен болды." Адам да өзінен биік нәрсе жаратуы керек.
"Жарату" ұғымы - тіршілік түрлерінің дамуы тек механикалық себеп-салдар ауысым барысы ғана еместігін, әрбір түрде ішкі шығармашылық әлеует болатынын, уақыт оқиғалары содан өрілетінін көрсетеді. Олар өз нәрселерін жарату арқылы өзін үздіксіз жоғары деңгейде ұстайды. Бірақ адам баласы ғаламды өзі үшін жаратылған деп түсініп, ғаламның дамуында адам соңғы нүкте деп түсінеді. Олар тіршілік дамуында адам ең жетілген соңғы мақсат деп қарайды. Егер осы қате идея адам баласын кернеп алса, адамзат дамымай ғана қалмастан, "Соңғы адам" пайда болады. Заратушрта: "Сендер жойқын тасқынның қайтқан толқынына айналып, қайтадан хайуандық деңгейге қайтпақсыңдар ма? " деп сұрақ қояды.
Бір ерекше жағдай, адамзат өзге тіршілік түрлері секілді ағымға қарай ілесіп, ырықсыз түрде дамитын, не кемитін нәрсе емес, ол өз еркімен, өз ақыл-парасатымен дамудың тізгінін игеріп отыратын жаратылыс. Дегенмен, жоғары өрлеу мен кері құлау, алға басу мен азғындау, көтерілу мен түсу алма кезек және екеуі де қажетті есептеледі. "Адам үшін маймыл деген не? Бір түрлі күлкілі, бейшара мазақ қана! Адам да Асқанадам үшін сондай, бір түрлі күлкілі, бейшара мазақ қана!"
Адам артына қараса бүкіл дамудың сатыларын байқайды. Дегенмен алдыда әрбір адамның өмірі үш түрлі сатыны бастан кешіруі мүмкін: "Түйе сатысы" - барлық қиындықтардан тайсалмай, бәрін бір өзі көтеріп, шынығып, жетіліп, алыс арманға зар желіп аттану сатысы; "Арыстан сатысы" - өмірдегі зұлымдықтармен, сұрқиялықтармен, масылдықпен, "айдағармен" айқасу арқылы өмірді түзету, билеу еркіне жету, жеңімпаз, ең болу", "Сәби сатысы" - бейне сәби бала секілді бәрін игеріп, бәрінен биік тұрып, баршаны таза пәк жүрекпен сүйетін әулиелік. Ф.Ницшенің ойынша бұл үш саты өмірдің қандай өмір екенін белгілейді.
Ф.Ницшенің өз кітабына Заратуштраны бас кейіпкер етуінің өзіндік себебі бар. Даналық тарихы бойынша Заратуштра ең алғаш жақсылық пен жамандық қайшылығы (биіктегі жақсылық үлгісі Ахура Мазда және шүңеттегі жамандық үлгісі Анкара Маню ортасындағы ықылымдық шайқас) арқылы дүниені түсіндірген тұңғыш пайғамбар есептеледі. Жақсылық пен жамандықты адам өлшемінің негізгісі деп қарайтын Ницшенің айтуынша, Заратуштра жақсылық пен жамандықты ең алғаш философиялық ажыратушы ретінде оның тасасында не тұрғанын білуге тиісті деп есептеген және жақсылық пен жамандықтың негізін қайта таразыға салады. Ницшенің: "сен жақсы деп жүргенің шынайы жақсылық па, жамандық деп жүргенің шынайы жамандық па?" деген сұрақ қояды. Оның ойынша, тек тірі жасампаздыққа құрылған, адамды тіпті де күшейтетін, тіпті де биікке шығаратын істі ғана шынайы жақсы деуге болады. Ал, кезектегі жақсылықтарда жамандық басым, ал кезектегі көптеген жамандықтар шынын қуғанда жақсылық.
Ф.Ницше "Заратуштра осылай деген" кітабында Заратуштрамен бірге екі хайуанды суреттеген: Бүркіт және Абжылан. Бұл екі хайуан қарама-қайшылық бүтіндігі. Бүркіт биіктегі такапар жаратылыс, ол парасат пен рухтың рәмізі. Абжылан жердегі уытты жаратылыс ретінде дене мен затқа, сөз бен шешендікке өкілдік етеді. Биікте бүркіт айналып жүреді, төменде абжылан алға ілгерлейді. Рух пен дене шеңбер пішінді айналып, алға ілгерлеп қатар жүреді, бірінсіз бірі жоқ, "сенің рухыңа қарағанда денең көп нәрсені біледі"; рух дене арқылы өзін іске асырады, дене де рух арқылы өзін күшейтеді.
Заратуштра Асқанадам емес, Асқанадамның өкілі де емес, ол Асқанадамның үгітшісі, хабарын жеткізушісі ғана. Ол адамдардың ерік-жігерін Асқанадамды тану мен түсінуге бағыттап, Асқанадам делінетін "Қара бұлттар арасынан жарқ еткен найзағай" туралы күні бұрын хабар береді. Найзағай көнелікті тілгілейтін от қамшысы, жаңалықтың жарқындығы. Ол көне ойлау жосыны ақырласып, жаңа деңгейге көтерілудің белгілсі. Асқанадам дегеніміз жақсы адам дегендік емес, керемет білгір, ең күшті адам дегендік те емес, бірақ ол барлық мүмкіндіктердің тоғысуы. Адам баласы сол Асқанадамды туғызуды өзінің өмір мағынасы санауы керек. Асқанадамға қатысы жоқ ілеспе, сүйретпе адам "уақыттық, өткінші тобыр" ғана. Әрине, барлық көрегендердің тағдыры бойынша, Заратуштраның сөзін адамзат баласы түсінбейді, сондықтан ол сөйлеп болғанда ондағылардың бәрі күледі, мазақтайды, бейпіл дауыс шығарады, тілдерін шығарады. Бейне Платонның үңгіріндегі надандық көрінісі секілді болады. Үңгірде Платон адамдарға "Идея" туралы сөйлейді. Бірақ түсінбеген адамдар Платонға "Идеяны бізге көрсетші" дейді. Сосын олар тамға түскен көлеңкелерге қарап, ақиқат дегеніміз міне осы дейді. Платон оларға "Идея" деген тегі не екенін қанша айтса да түсіндіре алмапты. Заратуштра да сол Платон секілді ешкім оны түсінбейді, қабылдамайды, сенбейді де. Өйткені әрине, Асқанадамды былай, не алай деп айтатын нәрсе емес, ол іспен көрсететін нәрсе.
Аталған кітаптың мағына астары терең, ойы күрделі, қамтыған мазмұны қат-қабат болғандықтан, ол туралы айтылғанды оқығанға қарағанда, бірден түпнұсқасын оқыған пайдалырақ. Әрине, ақиқат іздеген адам ол қанша қиын болса да бәрібір кедергілерді жеңіп, кітаптың арғы жағында тұспалдаған идеяларға өте алады.
«Жақсы мен жаман сыртында» (Beyond Good and Evil) - Фридрих Ницшенің тағы бір өте маңызды туындыларының бірі. 1886 жылы Ф.Ницше «Жақсы мен жаман сыртында – болашақ философияның беташары»（Jenseits von Gut und Böse. Vorspiel einer Philosophie der Zukunft）деген кітабын жариялады. Бұл кітапты мағынасына байланысты «ізгілік пен пасықтық өлшемінен асып өту» деп те атауға болады. Кітап «Заратуштра солай айтқан» кітабында кездесетін кейбір идеялардың түсіндірмесі іспетті, сосын кейін жазбақшы болған «Үстемдік еркі» кітабына әзірлік болатын.
Кітап тоғыз бөлімге бөлініп, 296 арнаулы нақылдан құралған.
Философиялық жаңылыс
Еркін рух
Діннің мәні
Нақыл және қысқа әуен
Моральдың табиғи тарихы
Біз оқымыстылар
Біздің ізгілігіміз
Халық және отан
Ақсүйек деген кімдер?
Бұл кітапта «жақсы», «жаман» деген сөздерге философиялық талдаулар жасалды, «моралсыздық» пен «бейморалдықты» ажыратты. Алдыңғысы қоғамдық пікір үшін жамандық болса, кейінгісі де қоғамдық пікір үшін жамандық, бірақ ол жаңа өмірге талпынушы үшін қажетті жол болмақ. Әсіресе, Ол бұрынғы заманғы этика өлшемдеріне қазіргі заман адамдарының барынша сай келуге тырысушылдығына назар аударып, моралдық өлшемдер мен моралдық практика ортасындағы кеше мен бүгінді сай етуден туатын қайшылықты ашып көрсетеді. Ол табиғи тіршілік этикасын дәріптеді, адамдыққа сай келетін, ішкі сұраныстардың талабы ретіндегі, адамды күшейтетін, құлпыртаттын, күшке, билікке жеткізетін жақсылықты дәріптеді.
Албастымен айқасушы өзі албастыға айналып кетуден сақтансын.
Тұңғиық шыңырауға үңілсең, тұңғиық шыңырау да саған тігіледі.
Асқақ рух - өз-өзіне сенімді құрметпен қарайды.
Өзі туралы айтушылар көбінесе өзін жасырумен болады.
Ұлылар мен үшін маңызды емес, мен тек өз арманымдағы жұлдызға ғана тамсанамын.
Тек бір адамды ғана сүю жабайылық есептеледі. Өйткені бұл үшін ол өзге адамдарды құрбандыққа шалады. Бір құдайды сүю де солай. "Жақсы мен жаман сыртында"
Бұл кітапта автор нағыз философияға қажетті шарттар – қиялдау қуаты, өздік ұстаным, қатер, тәуекел, жасампаздық, құндылық жарату деп есептеп, қалғандарын қосымшаға қалтырды. Ол дәстүрлі философияда көбірек кездесетін "өздік сана", "білім", "ақиқат", "еркін ерік" ұғымдарына толық тарихи дәлелі жоқ деген уәжбен түрлі күмәндар келтірді. Ол адамзат әрекетін «Үстемдік еркі» (the will to power) деп түсіндіріп, жақсылық пен жамандық өлшемінің шектемесін жеңуді, "баршаға ортақ этика" делінетін алдамшылықтан бас тартуды ұсынды. Ол Дегдарлар еркі және Құлдар еркі идеясы арқылы батыстық адамгершілік дәстүрінің классикалық талаптарына сын айтты. Ол әлсіздерге күш көрсету, басқару, иелеу, мәжбүрлеудің адам сапасын жоғарылату мен бақытқа талпындырудағы өзіндік қажеттілігіне дейін тоқталып өтті. «Азап тартсын әлсіздер» ұраны – әлсіздерді әлсіздіктен құтқаратын ем ретінде бағаланды. "Егер соқырға көмектескің келсе, оның сүйеніш таяғын шағып таста, сонда ол сенен де тез жүгіріп кетеді" - деді. Бұл кітап этиканың релятивизмдік (салыстырмалық) қасиетін көрсету және перспективизмді дәріптеу сынағы болды.
Ф.Ницше философтар көңіл бөлетін «ақиқаттың өлшемі не? Жақсылық пен жамандықтың ортақ өлшемі бар ма?" дегенді зерделеді. «Ұлы нәрселер ұлылар үшін сақталуда. Шыңыраулар тұңғиық адамдарды күтуде. Жұмсақ және қалшылға толы нәрселер нәзік ойластыратын епті адамдарды күтуде. Яғни, барлық сирек кездесетін нәрселер сирек кездесетін адамдарды күтуде.» Адамзат ұлы, терең, нәзік мәселелерді табуы, сондайға бойлауы керек, тіршіліктің жақсылығы дегеніміз сол!
Дін Ф.Ницше бойынша, кейбір адамдар мен топтардың өз билік еркін іске асыру құралы ғана. Олар дерексіз жоғары күшке бойсұнуды, өз болмысы мен талабын теріске шығаруды, рухани әлемін бұлдыратуды және өмірге деген жігер мен құлшынысты әлсіретуді жақтайды, орташа талапқа сай болуды көздейді. Дін "адамның түкке тұрғысыздығы мен мәнсіздігін" айтады. Өз-өзіңді қинасаң, нәпсіні тежесең өлгеннен кейін бақытты болатыныңа уәде береді. Бұл өзін қор көретін, әлсіз сезінетін, өмірге ренішті қарайтын әр адамның өз өмірінің маңызын жоққа шығаруы үшін таптырмайтын сылтау. Ең маңыздысы, діннің таралуына ыңғайлы жағдай - адамдардың көп сандысы өмірге қарата жасырын саналық түңілісті көңіл-күйде, үрейлі сезімде болады.
а)Көптеген жақсылықтар жамандықтардан тамыр тартады, жақсылық жамандықтан нәр алып жеміс береді. b) Бір халықтың жақсылық өлшемі мен келесі халықтың жақсылық өлшемі өзара қайшылықты, бөтен, кереғары болып келеді. c) Табиғат әлемінде жақсы, не жаман деген өлшем жоқ. Онда ашық бәсеке, нақты жеңіс-жеңіліс қана бар. d) Адам жақсылыққа жету үшін жамандықтарды басып өтуге мәжбүр. Демек жақсылық пен жамандық қатып қалған нәрсе емес, тұрақты ереже де емес, ол бір салыстырмалы субъективті өлшем ғана. Жақсылық-жамандық өлшемі адамына қарай болады, Дегдар адамдар мен құлдардың жақсылық-жамандық өлшемі мүлде қарама қайшы болады. Еуропа 2000 жыл бойы Евейлердің құлдық моралының шабуылында әлсіреді. Сондықтан бағызы таза Дегдарлық (қожайындық, үстемдік) жақсылық-жамандық өлшемін қайта ояту керек!
Әрине, осы кітабында Ф.Ницше Англия, Германия, Франция елдерінің одақтасуын қолдады. Ол ежелгі Гректер секілді құдіретті, жасампаз, ашық, еркін қоғамдық кеңістік құруды армандады. ІІ дүниежүзілік соғыстан кейін құрылған Еуроодақ белгілі мағынада Ф.Ницшенің де арманы болатын.
Айта кетерлігі, осы кітапта мынадай тарихи көрегендік айтылған: "Барған сайын саясиланған ғасырға еніп барамыз. Келесі ғасырда бүкіл жер шарына үстемдік таласы соғысқа ұласады." Расында XX ғасырда екі рет жер шары үстемдігіне таласқан жойқын соғыс болып өтті және қырғи қабақ соғысы дегеніміз де сол баяғы жер шарына үстемдік таласының аңдысқан түрі ғана болатын.
«Мораль шежіресі»（Zur Genealogie der Moral） (1887ж.) – Фридрих Ницшенің "Құндылық атаулыны қайта бағалау" сынағы ретіндегі этика тақырыбында жазылған арнаулы еңбегі. Бұл кітапта мораль келіп шығуының табиғи, әлеуметтік, биологиялық, науқастық (патологиялық) негіздеріне үңіліп, адам баласының ұқсамаған дәуірде, ұқсамаған тарихи шарт-жағдайда жаратқан құндылық өлшемдерінің ортақ алғашқы қозғаушы күшін тауып шығуға талпынды. Автор ар-намыс, өшпенділік, кек алу, жазалау секілді ұғымдарды пайдаланып бүкіл этика әлемін жаңа логика бойынша қайта түсіндіріп, мораль ұғымының даму тарихы мен дәстүр негізін талдауға басымдық берді. Бұл шағын кітап үш негізгі бөлімнен құралған. Ницшенің ойынша, мораль ұғымы алғашында моральды негізде пайда болған емес, қайта ол рахымсыз билеу, үстемдік ету, бойсұндыру еркінің туындысы. Басқа еңбектеріне салыстырғанда, бұл туындының бітімі мен тіл ерекшелігінде философиялық логикалық тұжырым басым болып келеді. Байсалды жазылған бұл шығарма Ф.Ницше идеяларын түсінудің маңызды бір кілті есептеледі. Француз әлеуметтанушысы, постмодернист М.Фуко осы кітап негізінде өзінің жындылық, жыныс, жазалау туралы зерттеуін жасаған болатын.
«Ізгілік және пасықтық, жақсы және жаман» деп аталатын бірінші бөлімінде христиан этикасы "құлдардың этикалық ереуілі" мезгілінің туындысы деп бағалайды және оның негізін қоғамдағы төмен тобырлардың (еврейлердің) күшті, бай, ақсүйек, құдіретті жоғары тектілерге қарсы «өшпенділігінің» жемісі ретінде түсіндіреді. Ницшенің пікірінше, ақсүйектердің жақсылық және жамандық туралы құндылық өлшемі олардың қоғамдағы үстемдік орнына, өздерін бәрінен артық сезінуіне, төмен адамдарды көзге ілмеуіне сай қалыптасады. Ал, құлдар өздерін күштілердің бойсұндыруына келіспей, «қияли өш алып», күштілерді «жамандық» ретінде сипаттап, ал өздерін «жақсылар» ретінде бағалайды. Міне, осындай құлдардың өлшемі негізінде христиандық мораль этикасы пайда болды. Бұл этиканың талабы бойынша қабілетсіз, даралықсыз, бейшара, міскін, әлжуаз, кедей тобырлар ғана жер шарында өмір сүруге толымды. Билікке, байлыққа, жеңіске, үстемдікке, жаңа шығармашылыққа талпынғандар түгел жамандар, олар о дүниеде күнәһар - христиан этикасы адамды осындай кері кеткен өлшеммен өлшеуге үйретеді.
Веймардағы Ф.Ницше мұрағаты. Ницшенің соңғы үш жылы осында өткен. Мұнда оның қолжазбалары сақталған.
«Күна, күстана және басқалар» деп аталатын екінші бөлімінде осынау христиандық этика көрініс тапқан қоғамдық жағдайды саралап, оған дейін біреуді күшпен жазалау хайуандардағы секілді жеке адамның қабілеті мен күшіне негізделсе, ендігі жерде өзара жазаламастыққа (жекелердің бір-бірін жараламауы) мәжбүрлейтін тобырлық ортақ зорлық күш пайда болады. Демек, жазалау дәстүрі этика бойынша пайда болған емес, ол тек жеке құқының ендігі жерде топқа - құлдардың бір біріне иек сүйеген тобырлық бірлігіне өткізіп берілген. Ендігі жерде жеке адам өзінің өшпенділігі мен кегінен бас тартып, тек топқа қосылу арқылы топтық өш алуға ауысады, оның айналасын жазалау, өмірді бойсұндыру қабілеті азғындап, өз-өзіне шабуыл жасаушы, өз-өзін қаралаушы, өз-өзін жазалаушы болуға мәжбүр болады. Бұл осы түрдегі құлдық мораль туғызған жаман нәтиже. Өйткені ендігі жерде этика адам үшін өз-өзін жазалау мен шектеп тұншықтыру құралына айналды. Сондықтан Ницше христиан дінін адамзатқа қарсы дін деп жариялаған.
«Аскеттер нені идеал етеді?» делінетін үшінші бөлімде христиандық «нәпсіні тежеуші» аскеттік ұстанымға арнайы талдау жасаған. Ф.Ницшенің ойынша осынау аскетизмнің артында күлкілі де негізсіз соқырсенім жатыр, тіпті қазіргі жаңа қоғамның өзінде бұл түрдегі соқырсенім жаңа шапан киіп, адамзатты астыртын шірітумен айналысуда дейді. Аскеттік арқылы христиан діні адамның өз-өзін жазалауы ретіндегі құлдық этиканы әрледі, бірақ оның бойында азғындаудың астыртын зұлымдығы жатыр және ол Дегдарлар этикасына салыстырғанда әлдеқайда күйреткіштік, сұрқиялық сипатқа ие. Дегдарлық этика адам баласына бәсеке, талпыныс, жігерлендіру берсе, ал нәпсіні тежеуге құрылған аскеттік ұстаным христиандық құлдық этиканың адамды тұншықтыру, адамды жою, адамды әлсіз құбыжыққа айналдыру міндетін орындайды. Еуропа 2000 жыл бойы еврейлер жаратқан құлдық аскеттік этиканың табанында жаншылып жатыр.
«Вагер оқиғасы – бір музыканттың мәселесі» — 1888 жылы жазылды. Бұл жыл Ницшенің есі ауысар алдындағы соңғы жылы, сондай-ақ оның шығармашылық шабыты тасыған жыл болды. Бұл шығармасында Ф.Ницше өзінің көне досы, немістің әйгілі композиторы Рихард Вагнерге аяусыз шабуыл жасады. Ол Вагнердің музыкалық шығармашылықта табысқа жеткеніне жоғары бағалады, дегенмен оның шығармалары нигилизмнің туындысы ретінде мәдениеттің кері кетуіне өкілдік етті, демек әлсіздікті нәсихаттайтын ездіктің символы деп сынады. Оған салыстырғанда Жорж Бизенің туындыларын, әсіресе әйгілі "Кармен" туындысын жоғары бағалады. Бұл кітап Ницшенің таңдаулы музыка бағалаушысы болғанын да көрсетеді және кітаптағы идеялар кейінгі ойшылдар мен музыкатанушылардың музыка мәніне бойлауы мен адамзаттың көркемөнерлік рөліне ой жүгіртуіне өзіндік ықпал етті.
«Мүсіннің көлеңкесі – балғамен қалай философия жасауға болады» （Götzen-Dämmerung, oder Wie man mit dem Hammer philosophiert）(1888ж.) — Ф.Ницшенің философтарды, мәдениет қайраткерлерін бағалаған, әсіресе соған дейін құрметтеліп келген әйгілі тұлғаларды түгелімен сынға алған кітабы. Кітап аты Вагнердің «Нибелунг жүзігі» делінетін туындысының 4-ші бөліміндегі «Құдайлар көлеңкесі» деген тақырыбынан алынған. Кітап ауқымды емес.
Тақырыбы айтып тұрғандай, Ф.Ницше мұнда мүсін деп адамдар табынатын, таңырқайтын, таңғажайып сезілетін адам, идея, жүйе емексітілген және сол мүсін атаулының артында міндетті түрде көлеңкесі - жамандығы, қателігі, әлсіздігі, зияндылығы болады дегенді меңзейді. Мұнда Ницше көптеген философтарды (Сократ, Платон, Кант және басқа да христиан философтарын) ащы сынға алады. Ол «Сократ мәселесі» деген бөлімінде ешкім де тіршіліктің құнын өлшей алмайды, тіршілік құнын өлшегісі келгендер тіршілікті қаралайтын, немесе тіршілікті тым әспеттейтін қорытынды шығарады деп есептеді.
Оның ойынша Сократтан бастап (Сократ бас қылмыскер) батыс философиясы азғындады, олар диалектикалық сөз ойнатуды өздерін ақтаудың құралы етіп, ең арғы түпнұсқа бастаулар бұлдыратылды. Ф.Ницше сондай-ақ сол кездегі неміс мәдениетін де аяусыз сын найзасына ілді, француздың, ағылшынның, италияның мәдениет қайраткерлерін мазақтап өтті. Ницшенің ойынша, осынау азғындағандарға салыстырғанда біршама жарқынырақ тұлғалар деп Цезарьды, Наполеонді, Гетені, Достоевскийді, Фукидидті, және көне грек софистерін атауға болады. Бұлар жаңағыларға қарағанда саулыққа, адамдыққа, күштілікке өкілдік етеді. Бұл кітаптың соңында Ницше өзінің «адамзаттық құндылықты қайта саралап бағалау» жоспарын құрғанын, «Үстемдік еркі» деген кітап жазбақшы екенін айтады, және көне Римдіктерді көне Гректерге қарағанда жоғары табысқа жетті деп есептейді.
«Антихрист: хриситан дініне қарғыс» （Der Antichrist. Fluch auf das Christentum）(1888ж.) — Фридрих Ницшенің христиан діні этикасына бағыттаған ауыр сын кітабы. Кейінгілердің Ф.Ницшені антихрисит ретінде бағалауы осы кітабына негізделген. Бұл кітапта ол сатиралы әуезбен бұрынғы кітаптарындағы антихристиандық идеяларын түйіндеді, христиан дінінің құлдық этикасы көне Римнің асқақ та, адами этикасын шірітті деп назаланады.
Автор христиан дінінің қасиетті кітабы Інжілді, Пауылды (Павел), тақуалықты, шіркеу әкейлерін, крест жорығын, инквизицияны тілге тиек етіп, осының бәрі құлдық этиканың адамзаттың дегдарлық үстем этикасынан өш алу амалы ретінде түсіндірді. Христиан діні әлсіздер мен ауыруларды жақтайды, жағымпаздық пен жасандылыққа айтақтайды, көлгірсіген екіжүзділік ұстанады деп бағалап, оны күштілер мен шығармашыл тұлғалардың ғажайып еркін құрбан ететін қандықол идеология ретінде сипаттайды. Мысалы, Испанияның керемет мавритандық мәдени әлемін дәріптей отырып, Реконкиста кезінде христандардың бір Кордованың өзіндегі 300 қоғамдық моншаны «мұсылмандық көзі» деп құртып, «тән тазалығына да қарсы шыққанын» уытты тілмен жазады.
Ол Исаның өзіне және христиандық символдарға ауыр сын айтты, ол басқа кітаптарында кездесетін байсалдылықты тастап, тойтарыс беру мен шабуыл жасау және кекеп-мұқау сынды үш түрлі тәсілді алма-кезек қолданды. Ол антихрисиандық этиканы дәріптеп, христиан дінінің барлық құндылықтарын шұғыл түрде қайта таразылауды ұсынды.[28]
«Қараңдаршы мына адамға» кітабының қолжазба мұқабасы
«Қараңдаршы мына адамға: біреу қалай өзі болды» （Ecce Homo: How One Becomes What One Is) - Фридрих Ницшенің өз-өзін таныстыру мен түсіндіруге арналған әдеби-философиялық туындысы. Кітап 1888 жылы жазылып біткенімен, тек 1908 жылы ғана жарық көрді және 1970 жылдарға дейін көп ешкім бұл туындыға назар аудара қойған жоқ. Бұл кітапты Ф.Ницшенің өзі жазған-жазбағаны туралы, кітапта рухани ауытқудың ықпалы қаншалық деңгейде болғаны туралы әлі күнге талас-тартысты пікірлер айтылуда. Аталған кітаптың Алғысөзінде ол "Өзін адамдар басқа адамдармен шатастырмас үшін" бұл кітапты жазғанын айтады. Мұнда оның өз өмір тарихы емес, өз идеяларының қалыптасу тарихы жөнінде айтылады, сол идеяларды туғызған түрлі жағдайлар мен алғышарттар (тіпті азықтық пен климаттың философияға ықпалына дейін) сөз болады. Кітапта ол философия мен әдебиетті ажыратудың шекарасы туралы да айтып өтеді, философтың жекелік қасиеті, мінезі, денесі, көңіл күйі арасындағы қайшылықтарға назар аударады. Ол өзінің көптеген маңызды идеялары мен дене жаратылысының байланысын ашуға тырысады, бірақ көбінесе өзін біршама байсалды және кішпейіл тұрғыда таныстырудан ауытқымайды. Бұл кітапта Ф.Ницше тіпті өз-өзін мазақ еткендей, қалжың айтқандай, сынағандай да ыңғай байқатады. (Ол Сократты да осылай кішпейіл түрде аяусыз сынаған болатын.) Өзі туралы айта келіп, дүниедегі ең асыл қасиеттер оның бір басында бар екені, әкесінің ерте қайтыс болуы мен бір көзінің шадыр болуын да жігерлі түрде қабылдай білгенін еске салады. Кітапта ол әрбір шығармаларына қысқаша тоқталады. Соңғы «Мен не үшін тағдырмын» делінетін тарауда ол "Мәңгілік қайталаным" және "барша құндылық атаулыны қайта таразылау" оның әрі бұлжымас тағдыры, әрі бүкіл идеясының өзегі екенін айтады.
"Қараңдаршы мына адамға!" Караваджо сызған. (1605ж)
Кітап аты Ecce Homo (Behold the Man) сөзі Иоан жазған Інжілде кездеседі. Аталған кітап бойынша, Иса масих тұтқындалғанда Рим империясының Иудеядағы прокураторы (б.з. 26-36жж.) Понтий Пилат жұртқа қарап, Исаны нұсқап тұрып: «Қараңдаршы мына адамға!» деген екен.
Бұл кітап өзгеше ғұмырбаяндық шығарма ретінде Ницшенің өз өміріндегі оқиғаларға көп тоқталмаған. Кітаптың негізгі құрылымы:
Неге мен осылай найзағай ойнаттым ("Неге мен осы тағдырдамын" деп те аударуға болады.)
Өзін сынау сынағы
«Қараңдаршы мына адамға» кітабының қолжазбасы
Тақырыптардан байқалып тұрғандай, туындының өн бойынан автордың менмендігі мен асқақтығы көрініс береді, мұның бәрін оның рухани ауытқудан туған көңіл күй тұрақсыздығы мен психологиялық қалыпсыздығына қатысты деп түсіндіре салуға болмайды. Ф.Ницшенің ең маңызды ерекшелігі оның көп қырлылығы, болмыс қабатының күрделілігі, ойлау тәсілінің қым-қуыттығы екені белгілі. Мұнда ол өзін болмыстық қабатта тұрып бағалау сынағын жасайды, өзін өмір өрісі мен өріне қойып күзетеді, ал баға сол баяғы Дегдарлық этика өлшемімен өлшенгені байқалады.
Кітапта ол өзін «Тұңғыш трагедия философымын», «Тұңғыш аморалистпін», «Еуропаның тұңғыш кемелді нигилистімін», «саясатқа қарсы соңғы неміспін», «соңғы стоикпін» деген секілді сипаттамалармен бағалайды. Бұлар сәл әсіреленсе де шындықтан соншалық алыс емес болатын.
Айта кетерлігі, Ф.Ницше кітапқа "Крестке шегеленген Дионис" деп қолтаңба қалтырған.
Ф.Ницшенің жарияланған кітаптарына енбей қалған үзінді сөздері мен нақылдарын оның мұрағатына заңдық мұрагер болған қарындасы Элизабет (Elisabeth Förster-Nietzsche) Ф.Ницшенің досы Heinrich Köselitz ("Peter Gast")-пен бірлесіп реттеп, «Үстемдік еркі» (der Wille zur Macht) деген тақырыппен 1901 жылы, және 1906 жылдары екі рет басылды.
Қате аударма
Аталған кітаптың аты және аталған идея (Ф.Ницшенің бүкіл философиясының тағаны) кейде орысша нұсқасындағы «Воля к власти» аудармасына орай қазақша «Билік еркі» деп қате аталып жүр. Билік сөзінің саяси мағынасы қою болғандықтан Ф.Ницшенің әуелгі түпнұсқа идеясына сай келмейді. XX ғасырдың әйгілі ойшылы М.Хайдеггер 1930 жылы Ф.Ницше кітаптарының идеяларынан сабақ бергенде "Физикалық күш пен Саяси күш бұл идеяға тіке қатысы жоқ" деп ашық айтқан. Неміс тіліндегі Macht сөзінің мағынасы «күш», «үстемдік», «құдірет» сөздеріне сай келеді және Ницшенің айтпақшы болғаны да осындай күштілікке, құдіреттілікке, үстемдікке, жеңімпаздыққа жетуге талпынған ерік туралы болып отыр. Аталған терминнің ағылшынша нұсқасы мен французша нұсқасында да осы мағына көрнекіленген: "The Will to power", немесе "Volonté de puissance". Демек оны қазақша «Үстемдік еркі» деп аудару Фридрих Ницшенің түпнұсқа идеясына жақынырақ келеді.
Түнпнұсқаны бүлдіру
Элизабет Ницше
Кейінгі зерттеулер бойынша Ницшенің қарындасы Элизабет Ф.Ницшенің досы Peter Gastпен бірлесіп, бұл кітапты өз қалаулары бойынша келсін-келмесін өзгерткені, әсіресе өздерінің саяси идеялары бойынша көптеген үстемелер мен толықтаулар қосып, мәтін мағынасын мүлде бұзатын түзетулер еңгізгені белгілі болды. Ф.Ницше тірі кезінде өз идеяларына өзгеріс енгізуге қарсы болғаны, әсіресе қарындасының антисемиттік идеяларына бола ренжісіп, сау кезінде көріспей кеткені белгілі. Бірақ Ф.Ницшенің есі ауысып, ештеңені сезбейтін кезге жеткеннен бастап ол ағасының кітабын Нацистік идеялармен өңдеп, Нацистік идеологияға Ф.Ницшенің неміс қоғамындағы жоғары беделін пайдаланып көмек беруге тырысты. Олар тіпті автор айтпаған сөздерді де араластырып, басқа автордың сөздерін де еш сілтемесіз қосып, оларды да Ф.Ницшенікі дегендей қате түсінік қалыптастырған екен.[29]
Түпнұсқаға қайтару
1960 жылдары зерттеушілер Mazzino Montinari мен Giorgio Colli Ф.Ницше қолжазбасын түбегейлі қайта зерттеп, түпнұсқаға біршама жақындаған алғашқы нұсқасын жариялады, және нақыл сөздердің рет тәртібін түзетті. Бұл нұсқасы кейін әлемнің көптеген тілдеріне аударылды. Тек қазақша нұсқасы күні бүгінге дейін Ф.Ницшенің басқа кітаптары секілді әлі аударылған жоқ.
Бұдан басқа Ф.Ницшенің мысалы ертерек кезде жазған «Грек трагедия дәуірінің ойшылдары» делінетін жинағы ол қайтыс болған соң басылып шыққан. Аталған кітапта Ф.Ницше Сократқа ейдінгі Грек ойшылдарының даналығына талдау жасайды.[30]
Ф.Ницшенің XX ғасыр мәдениетіне, қазіргі XXІ ғасыр беталысына тигізген әсері рухани мәдениеттің барлық саласынан байқалады. Ф.Ницшенің ең басты еңбегі, оның қоғамның Құндылықтар жүйесінің мәнін аршып, адам табиғатындағы хайуани деп жеккөрініштікке іліккен аңсар мен ниеттердің адам өміріндегі және адамзат өркениетіндегі ықпалын әшкерелеуі болды. Ол кейінгі фрейдизмге, экзистенциализмге, деконструкцияға, постмодернизмге, герменевтикаға түгел дерлік ізашар тұлға болды. Әсіресе "Құдай өлді" идеясына орай, егер расында Құдай болмаса онда адамзаттың этикасы мен адамгершілігі қай деңгейде болуы мүмкін екеніне Ницше шығармаларынан жауап табамыз. Дүниежүзілік І соғыстан кейін Ф.Ницшенің қарындасының белсенді жұмыстарының арқасында, жалған ойдырмаларының арқасында Ф.Ницше идеясын фашистік мағынада бұрмалау белең алды. Дегенмен, кейін шындықтың беті ашылып, әлем ойшылдары мен ғалымдары Ф.Ницшені фашизм көлеңкесінен ақтап алды.
Ницше ғасырлар бойы қалыптасып келген салт-сана мен дәстүрге, әсіресе, философиядағы қатып-семген ақылшылдыққа (рационализм) қарсы шықты. Ол ақылды қатал сынға ала отырып, оның негізгі қағидаларын ілікке алғысыз етеді. Философтың айтуынша, дүниені тануда негізгі рөл атқаратын ақыл немесе сана емес, рухтың күші ғана, ал рух дегеніміз – өмірдің өзі. Өмір өзінің қайғы-қасіретімен және азабы арқылы, тәуекелі мен қателігі арқылы білімді бола алады. Біздің жанымызға қарағанда тәніміз көп нәрсені сезіп қояды. Ницшенің бейақылдық (иррационалистік) философиясының бір ерекшелігі: өмір мен Ерік (абсолютті ерік) арасындағы байланысты анықтауға ұмтылғандығы. Ол өз шығармашылығының алғашқы кезеңдерінде Артур Шопенгауэрдің сүрлеуімен жүрып, ерікті өмір сүруге, тірі жүруге деген құштарлық - яғни Тіршілік еркі деп танып, тіршілік философиясының негізін қалады. Бірақ Ницше шығармашылығының орта және соңғы кезеңдерінде ерікке деген тың көзқарас ұстанды. Оның ойынша, өмірдегі ең негізгі нәрсе ендігі жерде жан бағуға, тірі жүруге, өмір сүруге деген құштарлық емес, (Өмір сүріп жатқан нәрсе тағы да өмір сүруге құштар бола салмайды) керісінше, бұл рухтың үстемдікке, күштілікке, құдіреттілікке, таңғажайыптыққа, шығармашылыққа, кемелділікке құштарлығы болмақ. Оның құндылық көзқарасы және шындық туралы қойған сұрақтары мен түсіндірулері еуропалық герменевтикалық философияның да негізін қалады.[31]
Тағдырға махаббат "Amor fati" латын тілінде айтылған сөз. Ол адамның осынау ұлы өмірге мәмілесінің бір үлгісі. Мағынасы: өмір, мейлі ол қайғылы, азапты, сәтсіздікке толы болса да, көңілді, бақытты, мағыналы болса да өмірдегінің бәрі жақсы, бәрін қабылдау керек, өмірді оның жақсылығымен жамандығын бірдей сүю керек. Тағдырға махаббат сезімімен өмір сүретін адам барлық жағдай мен баршаға бірдей сүйіспеншілікпен, көңілді түрде мәміле жасайды. Өмір ол үшін ең керемет құндылық, ең ғажайып сый, сондықтан өмірді оның жамандығымен қосып жақсы көреді.
Бұл терминді ежелгі Рим империясының императоры, әрі әйгілі философы Марк Аврелий өзінің "Ат үстіндегі толғаныс" (грек тілінде жазған) кітабында қолданбаған, бірақ оның бүкіл идеясынан осындай мағына шығады.[32]
Бұл термин Ф.Ницшенің кітаптарында көп кездеседі, тіпті оның өміртанымының негізгі тірек ойларының бірі есептеледі. Әсіресе оның «Шаттық ілімі» кітабында арнаулы түрде түсіндірулер жасалған. Онда былай делінеді:
Мен сұлулықтың көптеген алғышарттарын түсіну арқылы сұлулықтың жаратушысына айналғым келеді. Тағдырға махаббат, бүгіннен бастап сен менің махаббатым бол! Мен жамандық пен сұрқиялыққа соғыс ашпақшы емеспін, оны айыптауды да ойлап тұрған жоқпын, тіпті айыптаған адамның өзін де айыптамақшы емеспін. Менің талап еткенім көзіңнің қисық көріп, бағытыңнан жаңылмауың. Жалпы айтқанда, негіздеп айтқанда, мен тек күндердің бірі өзімді үлкен бір растаушы (терістеуші емес) ретінде көрсеткім келеді.
«Қараңдаршы мына адамға» кітабының "Мен неге осынша сұңғыламын" деген тарауында былай дейді:
Менің адамзаттың ұлылығын өлшейтін өлшемім — тағдырға махаббат: бір адам жұрттан өзгешеленуге талпынбайды, алдыға аттамайды, кейін де шегінбейді, мәңгілік болуды да күтпейді. Ол қажетті нәрселерді қабылдап, төзімді болады (бұл оны жасырады —— барлық романтистер қажеттіліктің алдында екіжүзді бола қалады), бәрін де сүйеді.
Шарап құдайы Дионистік рух және Күн құдайы Аполлондық рух - әдеби философиялық мәндегі, астарлы мағынадағы ұғым, белгілі бір ойды айту үшін таңдап алынған ұқсату, екіге бөлу амалы. Батыс ойшылдары Плутарх[34], Нцише, Томас Ман секілді кісілер көне грек мифологиясындағы осы бөлуге негізделіп өз идеяларын жүйелеп көрсеткен. Әңгіме Дионистік рух және Аполлондық рух туралы болып отыр.
Бұл ұғымдар неміс ойшылы Ф.Ницшенің "Трагедияның тууы" кітабы арқылы әлемге белгілі болды, бірақ ол алғашында Пруссия ақыны Фридрих Hölderlin ұсынған Дионис (Бахус) туралы пікірлерге негізделген.[35]
Бұл ұғымдар және ұғым астарындағы теория екі түрлі өзара ұқсамайтын құдайлардың атымен аталған. Бірі Күн құдайы Аполлон, екіншісі Шарап құдайы Дионис. Олар екеуі де Зевстің ұлдары. Аполлон поэзияға, сұлулыққа, жарқындыққа, түзу тәртіптілікке өкілдік етсе, Дионис өміршеңдік күшіне, шаттануға, трагедияға, мастыққа, шабытқа, шығармашылыққа өкілдік етеді. Аталған ойшылдар бұл екеуінің қасиетіндегі ұқсамаған ерекшелікті алып шығып, оларды екі түрлі өзара жау өмір тәсіліне телиді. Шынтуайтында ол екеуі Грек мифологиясында өзара жау, қарама-қарсы құдайлар емес.
Ал, Шарап құдайы туралы мұндағы сипаттаулар ежелгі грекияның шарап құдайы Диониске (Бахус) тасаттық беруінен шыққан. Шарап құдайына берілетін тасаттықта адамдар түрлі этикалық шектемелерді бұзып, нәпсі-қалауды еркін жіберіп, барлық өмір бұғауларын шешіп, табиғилыққа қайтатын, еркінше сайран салатын болған. Бұл бір азап пен шаттық өзара астасқан мереке болғандықтан, онда бейақылды (иррационалды) мағына қою болған. "Шарап құдайының шалқытуында адамдар күнделік өмірдің шекарасы мен ережесін бұзып өткен. Онда бұлдырлық (мас есеңгіреу) еселенген, сөйтіп жеке адамның бүкіл өткен қайғысы мен тартқан забы соның ішінде көміліп қалатын болған". («Трагедияның тууы» 7б.) Ол бір түрлі аласатқан, буырқанған шабытты рахат сезімін туғызады, адамдар арасындағы шектеме шегі бұзылады, көрермен мен оқиға біртұтастанады. Шарап құдайы романтизмдікмәдениетті көрсетеді, әсіресе музыка мен сахналық қойылымдарда көрініс табады.[36]
Ф.Ницше грек трагедиясында Эсхил мен Софокл бірдей Күн құдайы Аполлонды (актерлік сөйлеулер) және Шарап құдайы Дионисті (хор айту) рухын көрсете білді деп есептейді. Бірақ Еврипид Шарап құдайының рухынан бас тартып, тек Күн құдайы рухын көрсетумен болғандықтан Грек трагедия өнері кері кетті.
Фридрих Ницшенің кейінгі кездегі эстетикасында Шарап құдайы да, Күн құдайы да мастық күйде, "екеуі де мас түрлер" («Мүсіннің көлеңкесі», Ⅸ—10). Ол сондай-ақ Шарап құдайы тек эстетикалық мағынада ғана емес, адам өмірінің түрлі трагедиясына қарсы күреске сеп болған негізгі күш есептеледі:
Тіпті тіршіліктің ғажабы мен азабын бірдей мойындап, тіршілік еркі өз бойындағы таусылмайтын шаттық бұлағынан қуат алып — міне сол аталмыш Шарап құдайы рухы, міне сол трагедия ақынының психологиясына апаратын көпір.
Мәңгілік қайталаным — "шексіз айналу", "мәңгі қайта пайда болу", "мәңгілік қайтым" деп те аталады, — ғалам үздіксіз түрде, мәңгі бақи бірдей түрде шексіз қайталанумен болады, әрбір Мен де өмірге сансыз рет қайта келеді дейтін философиялық түсінік, бұл ұғым бойынша ғарыштың қайталану саны мен жиілігін ешкім білмейді, оның қалай қайталанатынын жорамалдау мүмкін емес, бірақ қайткен күнде бәрі де қайта-қайта пайда болады деп қарайды.[37]
Мәңгілік қайталаным туралы ой ең алғаш ежелгі Мысырда айтылған, сондай-ақ ол Үнді философиясының маңызды тақырыбы болды. Үнді діні мен бұдда дінінде арнаулы Мәңгілік қайталаным идеясы бар. Мысалы Үнділердің Ятака (туылым кітабы) кітабы бойынша Бұдда пайғамбары Сакьямуни 500 рет туған, әр рет ол кейде бұғы, кейде жылан, кейде арыстан, кейде аңшы, кейде балықшы болып туған. ӘР келген уақыты туралы аталған кітапта бір бір оқиға айтылады. Ең соңында Сансара шеңберінен шығып, қайта туыла беру машақатынан құтылып шыққан-мыс!
Ежелгі гректерде Пифагор және cтоиктер осы түрдегі дүниетанымды дамытқан. Мысалы Пифагор адам жанының қайта туылатынын, қайталанып жүретінін өз мектебінің негізгі ұстанымы еткен.
Кейбір орталықамерикалық мәдениеттерде (мысалы Мая мәдениеті, сосын Әзтек мәдениетінде) де Мәңгілік қайталанымдық дүниетаным және діни сенім нұсқасы бар екені белгілі болды.
Жақыптың сатысы, William Blake сызған. (1800ж., Британия мұражайы, Лондон)
Батыста классикалық дәстүрлі мәдениеттің құлдырауы мен христиандық түсініктің, христиандық теологияның орнығуымен Құдай дүниені алты күнде жаратты, ең ақырында соңғы сот өткізген соң дүние шексіз жұмақтық әлемге айналады деп түсіндіреді. ХІХ ғ. орта шенінде Еуропа физиктері егер уақыт шексіз болса, онда ұқсас пішіндегі материя шексіз қайталанады (жоқтан бар пайда болмайды) деп есептеді. Артур Шопенгауэр осы идеяны физикалық дүниетаным ретінде дамытқан болатын. Ф.Ницше Мәңгілік қайталанымға философиялық толғаныс жасап, батыс философиясын осы ұғымнан дамытудың сынағын жасады.
Құмсағат
Стоиктер бойынша: Әлемдегі барлық заттар кезінде ұқсас пішінде шексіз рет пайда болған, болашақта да солай болады, әрбір қайталаным ақыры отқа （conflagration）қайтып, сосын тағы жаңа қайталанымды бастайды деп есептеді.
Ф.Ницше өзінің дәл осы идеяға бекінуіне 1881 жылдың тамыз айында тау басындағы орманды сейілдеп жүріп келгенін айтады. Ол бұл идеяға ежелгі грек ойшылы Гераклиттің өзгерістер туралы ілімі негізінде орныққанын жасырмайды. Ол мұны "Нигилизмнің ең ұшқары формасы", («Үстемдік еркі» кітабы) сондай-ақ нигилизмнен құтылу амалы деп түсіндіреді. Ол «Заратуштра осылай деген» кітабында былай айтады:[38]
Барша ғалам келеді, барша ғалам кетеді, болмыс доңғалағы мәңгі қайталанады; барша ғалам туылады, барша ғалам өледі, болмыс уақыты мәңгі созылады; алыстау арқылы бірігіп болмыс шеңберін құрайды; әрбір сәтте тіршілікті тыңнан қайта бастау адалдығынан мәңгі айнымайды; "сондағы" әрбір шеңбер "осындағы"ны айналып зыр қаға дөңгелейді; өзек бөлігі бәрін қамтыған мәңгіліктің қыңыр қисық жолымен аттанады.
Сендер мәңгі өмір сүрушісіңдер! Ғаламды мәңгі сүйіңдер! Дүние-ғаламға мұңлы түрде: "Жоғалшы! Бірақ қайта келетін бол!" дейсіңдер. Өйткені әрбір қуаныш мәңгілік.
Бәрі қайталанады. Сүмбіле (Sirius) жұлдызы да, өрмекші де, және олардың сол сәттегі ойлары да, және олардың ең соңғы ойларына дейін түгел қайталанып отырады.
Айқыш (крест) бетіндегі құдай тіршілікті қарғады, тіршілік арқылы күнәні жуудың жоспарын құрды. Шарап құдайы (Дионоис) тіршіліктің уәдесін күйретті: ол күйреу барысында қайта туылады және қайта оралады.
Ф.Ницше бойынша Мәңгілік қайталаным идеясы қарамаққа ең ғылымисызы құсағанымен, оның "барлық философиялық жорамалдар арасындағы ең ғылымиы" («Үстемдік еркі» кітабы). Себебі, Ғаламның энергиясы жоғалмайды және уақыт шексіз, шекті күш шексіз уақыт жебесінде қозғалады, демек ол сөзсіз үздіксіз қайта туылуға тиіс. Бірақ бұл түрдегі онтологияны ғылыми тұрғыда дәлелдеу мүмкні емес, демек бұл идея тек физикалық, метафизикалық мағынада қойылмағаны анық.
Сағат
Әйгілі Ницшетанушы ғалым Кауфманның бұл туралы пікірі: "Мәңгілік қайталаным Ф.Ницше үшін ұғымдық мағынасына қарағанда кешірмелік сезінулік мағынасы басымырақ түсінік.... Ол өзінің тұңғыш осындай сезімді кешіргені туралы көп айтқан, өйткені бұл ол үшін тіршілікті (ақыр-соңы бәрібір жоғалудан) құтқарудың тамаша сәті болатын."[39]
Мартин Хайдеггердің айтуынша Ф.Ницше Шаттық ілімінің 341 нақыл сөзінде "Мәңгілік қайталаным" идеясын нақты дәйекті, дәлелденген пікір ретінде емес, жорамалдық пікір ретінде ортаға қойған деп есептейді.[40]
Зерттеулерге сүйенсек, Ф.Ницше «Заратуштра осылай деген» кітабында үш түрлі Мәңгілік қайталанымды алға тартқан, ажыратқан. 1) Ғаламдық, немесе метафизикалық (физиканың ар жағындағы, физика шеше алмайтын) Мәңгілік қайталаным идеясы. Бұл Заратуштраның хайуандарының көкейіндегі Мәңгілік қайталаным. 2) Пессимистік және нигилистік мәңгілік қайталаным. Бұл әлемдегі баршаны шексіз дөңгелеген тұйық шеңбер бойындағы өлі қайталаным көру, не істесең де ештеңе шықпайды, қатал тағдыр бәрібір ештеңені артық, не кем етпейді деу, бұл «Заратуштра осылай деген» кітабында айтылатын Дүмшелер санасындағы мәңгілік қайталаным. Бұл екі түрлі Мәңгілік қайталаным идеясы мейлі өткен, мейлі қазір, немесе болашақ болсын, барлық нәрсе ұқсас пішінде, ұқсас негізде, түптүгел қатал түрде мағынасыз қайталана береді дегенге негізделген. Ал, Заратуштраның өзі (Ф.Ницшенің өзі) ол екі түрлі қайталаныспен келіспейді. Заратуштра өз хайуандарының "ұқсас заттардың қайталануы, туралы "былжырақтары мен күңкілін" пышақ кескендей тиып, оларды тікеден тіке түрде "жақсы ниетті ақымақ", "жыртық гармон" деп айыптайды. Ол сондай-ақ Дүмшеге қарап "Дүмше, екеуіміз қатар тұра алмаймыз" дейді. Егер хайуандар айтқан барлық нәрсе сол бір түп-түгел қалпымен қайталанатын Мәңгілік қайталаным болғанда, бәрі тек шеңберді бойлап айналады, барлық мүмкіндік текке кетеді, ештеңе өзгермейді, бәрі бос әурешілік болады. Пессимизм мен нигилизмге салынған Дүмшенің Мәңгілік қайталанымы да сол секілді.[37]
Әрине, Мәңгілік қайталаным тек Ницшеден басталмайды, ол туралы оған дейін де сансыз ой-тұжырымдар айтылған. Ежелгі Грек ойшылы Пифагор, Гераклит ежелгі үнділер бұл мәселе туралы көп зерттеген және кейінгісі оны тіпті діни сенім деңгейге көтерген. Бірақ неге Ницше Заратуштраны тұңғыш "Мәңгілік қайтаналым" оқытушысы дейді? Өйткені, "Мәңгілік қайталаным идеясының ең түйінді негізі барлық іске және әрбір сәтке қарата айтылатын сол бір қарсы сұрақта жатыр: "сен осындай адамның қайталанып мыңдаған рет қайта туылуын қалайсың ба?" Немесе, "өзіңнің істемекші болған барлық ісіңе қарсы сұрақ қой: Менің өзімнің шексіз рет осылай жұмыс істеуімді күтемін бе?". Әрине, егер біз өзімізге осылай сауал қойсақ, осындай Мәңгілік қайталаным талабы бойынша өзімізді таңдасақ және іс-әрекетімізді өлшемдестірсек, онда біз тіршілікті қаралайтын, терістейтін істер мен күштерден ажыратамыз, тазалаймыз. Өйткені кез келген өмірге қарсы іс біздің қайта туылуымызды, шексіз қайта келуімізді күтпейді, үміттенбейді, тіпті қаламайды да.
[41]
Шексіз қайта туылу мұнда өмірді растайтын, қолдайтын, ақтайтын белсенді күш.
Ал, егер өмірді терістеу мәңгі қайталанды десек, онда ол өмірді өзінің кері жағына айналдырып, басқа бір өмірдің қайталаныуына алып барады.
Азап пен қайғы өзін терістеудің бірі, адамның оған мәмілесі одан тезірек құтылу, алыстау, жеңу болады. Сондықтан оның ұраны әркез "тағы келші, қайталаншы" емес, "жоғалшы!" болуға тиіс.
Егер біз әр рет белсенді түрде, қайсар түрде шаттыққа ұмтылып, жоғалған шаттығымыздың тағы да қайталануын тілесек, және осылай өмір сүрсек, міне бұл Мәңгілік қайталанымның адам үшін рухани талап екенін аңғарғанымыз. Демек шаттық қана қайта-қайта келсін, шексіз болсын деуге тұратын нәрсе.
Сондай-ақ, шаттықта басқа талап жоқ, "шаттық тек өзін аңсайды, мәңгі болуды аңсайды, қайталануды аңсайды, бәрінде мәңгі бірдей болуды аңсайды", ал азап өзін аңсамайды, өзінің қайталануы мен мәңгілігін қаламайды, ол өзін терістеу мен асып түсуді, өзінен озуды күтеді.
Әрине, егер жоғарырақ шаттық үшін, жоғарырақ махаббат үшін (бұл түрдегі Дионистік шаттық пен махаббат азап арқылы өз шаттығы мен махаббатын күшейтуге тырысады) азаптанса, онда бұл түрдегі азап пен қайғы өмірді терістейтін нәрсе емес, ол шаттықты растайтын, қолдайтын, жақтайтын күш боғаны.
Демек, Заратуштраның (Ф.Ницшенің) Мәңгілік қайталанымы жоғарыда айтылған екі түрлі Мәңгілік қайталанымнан өзгеше, ол ең алдымен таңдау идеясы: Сен өзіңнің кезектегі өміріңнің қайта келуін, шексіз қайталануын қалайсың ба?
—— Бұл сұраққа екі түрлі жауап беріледі: қолдау және терістеу. Міне бұл Мәңгілік қайталанымның адамды бағалағыштық, сынағыштық қасиеті, алдыңғы жауап белсенді, өз әрекетіне риза түрде белсенді берілу және қайталануын аңсау, ал кейінгісі кері кеткен, оның өз әрекетіне қарата өзінен келетін белсенді қолдаушы күш кем, демек ол ырықсыз күйде.
Дегенмен, Мәңгілік қайталаным мағыналы шаттық иесінің мәңгі қайталануы болса, онда түкке тұрмайтын тобырлардың Мәңгілік қайталануы қалай болады? Әрине, олар ырықсыз, терістегіш, керітартпа күш болғандықтан өз өзіне қайшылығы себепті олар бір реттік қана, ешқашан қайталанбайды, соңғы рет қана болады. Бұл түрдегі сұрыптаудан белсенді, жігерлі, қолдағыш, растағыш күштер іріктеліп, барлық бейшара, кертартпа, кері кеткен, ырықсыз күштер ығыстырылады, аласталады. Осынау тазарту бейнелеп айтқанда Асқанадамды туғызады. Бұл Ницшенің эволюция идеясымен де байланысты екенін көрсетеді —— Асқанадам дегеніміз Мәңгілік қайталанымның іріктеуі мен сұрыптауының нәтижесі. Ницшенің саясаттану идеясы бойынша қоғам дәрежелі болуға тиіс. Егер ұсақ тобырлар Мәңгілік қайталанымда тозып жоғалатын болса, біртіндеп әлеуметтік дәреже де жойылады. Мәңгілік қайталанымда тіршілікті шірітетін, кері кетіретін, әлсірететін терістеуші күштер мен керітартпа күштерге шығар жол жоқ. Тек тіршілікті жақтайтын күштер, жетілдіретін күштер, шабыттандыратын, жігерлендіретін күштер ғана Мәңгі қайталануға тиіс. Демек, Бірегейдің туылуына алып баратын Мәңгілік қайталанымда талғампаздық және сұрыптау жүреді: кәртею мен шіру ығыстырылады, әлсіздік шектеледі, тіршілікке қарсылық сыналады. Тек мықтылар ғана Мәңгілік қайталанады, әлсіздерге шығар жол жоқ, тек балалар ғана қайталанады, кәрілерде қайталану мүмкіндігі болмайды, тек дені сау кемел адамдар ғана қайталанады, ауырулар мен жабылар жойылып отырады, тек тіршілік күшін растаушы, жақтаушылар ғана қайталаанады, тіршілікті терістеуші күштер қайталанбайды. "Асық үйіру" мағынасында: "Мәңгілік қайталаным кездейсоқтықты да растайды, асық үйірудің рет саны мен асық үйірудің өзін растайды, қолдайды, содан сөзсіздік келіп шығады." Асық үйірудің нәтижесінің қайталану мүмкіндігі шексіздіктегі кездейсоқ бір рет, ол шекті күйдегі Мәңгілік қайталанымға алып барады". Шексіз көп кездейсоқтық болмаса, шекті сөзсіздік болмайды, көптік болмаса бірлік болмайды. Дегенмен, Ницше айтқан: "Сенің тұрмысыңдағы азабың, шаттығың, идеяң, тіпті айтып жеткізуге болмайтын барлық нәрселер, үлкенді-кішілі істер түгелдей сенің бойыңда қайталанады, ұқсас тәртіппен қайта көрінеді." Демек, қайталанбайтындарға қарағанда қайталанатындары көбірек болмақ.
Тіршілік тынысы
Дегенмен, егер бұл түрдегі растау мен терістеу мәмілесі егер Мәңгілік қайталану сенімінен туатын болса, ал қайталанудың өзі объективті түрдегі рас нәрсе емес болса, онда ол бейне И.Канттың Ақыл туралы үш жорамалы секілді тек субъективті нәрсеге айналады. Ондайда, растау мен терістеу мәмілесі өмірдің шолақтығына бола және барша жаратылғанның күйреуіне орай үмітсіздікке беріледі. Сондықтан Ф.Ницше мұнда Мәңгілік қайталанудың объективтігін баса дәріптеді.
Ф.Ницшенің пікірі бойынша, егер біздің күштілігімізді қиялдау және жоспарлау мөлшеріміз шексіз болса, онда біз үшін Мәңгілік қайталанымның маңызы қалмайды. Өйткені, шексіз көп күш үшін көбею де, азаю да мәнін жояды. Сондықтан дүниеде күштің шамасы шексіз емес, сондай-ақ ол да барша кеңістікке бірдей тең шамада жайылған емес. Демек кеңістік пен күш ғарышта шексіз емес. Сондықтан Уақыт шексіз және кеңістік пен күш шекті болғандықтан, Мәңгілік қайталанымның сұрыптауға құрылған қайталануы іске асады. Ницше былай дейді: "Егер дүние-ғаламды мәлім көлемдегі, мәлім шамадағы күштердің орталығы деп мөлшерлесек, онда дүние өзінің өмір сүру ойынында белгілі шамадағы асық үйіру санының бірігуін бастан кешіреді. Шексіз уақытта әрбір мүмкін бірлік әрқашан шыға беруі мүмкін. ... Сондай-ақ әрбір бірігу мен келесі қайталанудың бірігуі арасында барлық бірліктер түгел шығуы мүмкін және бұл бірлікте әрбір белгілеу барлық нәтиженің себебі болуы да мүмкін. Міне бұл қайткен күнде мүлде тең шамадағы тәртіптің қайталанысы бар екенін көрсетеді. Сондықтан дүние дегеніміз қайталаныс, ол басталудан ақырласуға дейін жылжыған ауысулар арқылы өзін туғызып, шексіз түрде өзін қайталайтын ойын."
Егер мәлім бір кеште, бір құбыжық сенің жалғыздық аулаңның есігінен еніп, саған былай десе: "сенің қазіргі және кезіндегі өміріңді сен тағы бір рет, тіпті шексіз рет бастан кешіресің, бірақ одан еш жаңалық байқамайсың. Сенің өміріңдегі қайғы мен шаттық, ой-қиял, күрсіну, сондай-ақ айтуға келмейтіндер мен күлкенді-кішілі істер шексіз түрде қайта бастан кешіріледі, ұқсас тәртіппен қайталанып отырады, осы сәттің орманынан шыққан өрмекші мен ай секілді осы сәт пен сенің өзің де қайталанасың. Болмыстың мәңгілік құмсағаты тоқтаусыз айналады, сен де сол құмсағатпен бірдейсің, сондағы бір түйір топырақ қанасың." Құбыжықтың сөзін тыңдаған соң сен жерге жата қалып тісіңді шақырлата мынау құбыжыққа қарғыс айтасың ба? Әлде, ұлы сәтті бастан кешіріп жатқандай "керемет, мен мұндай керемет даналықты ешқашан естіп көрмеппін!" дейсің бе? Егер бұл идея сені кеулеп, сені өзгертсе, онда ол сені быт-шыт етуі де мүмкін. "Сен тағы бір рет осында келгің келе ме? Шексіз қайта келе бергің келе ме?" Бұл барша адамға арналған, барша ғаламға қатысты мәселе ең ауыр жүк болып сенің қозғалысыңа күш түсіреді! Немесе, сен өзіңнің өзің болуың үшін не істейсің? Сен өзіңді мәңгілік растау үшін және айқын таңбалап белгілеу үшін өз өміріңе қалай мәмле жасайсың?
Жеңімпаз және жемтік
Өткен тарих айтып кеткендей, бұл түрдегі Қайталаныс ап-айқын емес, тарих та біркелгі, бір өлшемді, ұп-ұқсас қайталанбайды. Сондай-ақ бұл түрдегі Қайталаныс бізден алыс та емес, өйткені ол сенің өміріңнің ішінде қайталанып жатыр, сенің өміріңді құраған нәрселерді қайталап жатыр.[42]
Демек, Ницшенің көздеген мәселесі адам өмірінің мәнділігі мәселесіне барып тіреледі, содан "ұқсастық қайталанады" идеясын ұсынады және сол арқылы "өмірде мән-мағына бар ма, әлде жоқпа" мәселесіне жауап қарастырады. Бейшара адамдар, дүрмекке ерген тобырлар, ақырласқан адамдар, кәртейгендер, азғындағандар, іріп-шірігендер, өмірді қаралағандар түгелдей қайталанбайды, сондықтан олар басқа бір нәрсеге табыну арқылы тағдырдан бойтасалағысы, ұлы нәрселердің етегіне оралып уақыт тезінен өткісі келеді. Нағыз қайталанатыны ғажайып сәттер, ұлы жүрек, қайсар ерік, жасампаздық, жеңімпаздық, даңық құштарлығы, билеу, бойсұндыру, "ең" болу, міне солар Мәңгілік қайталанады және Асқан адамды туғызады.[43][44]
Демек, Мәңгілік қайталаным нигилизм мен пессимизмге қарсы айтылған ең қуатты қарсылықтың бірі есептеледі.
Дегдарлық мораль және құлдық мораль идеясы Фридрих Ницшенің «жақсы мен жаман сыртында» және «Мораль шежіресі» кітаптарында кең көлемде айтылып, жан-жақтылы тұжырымдалған негізгі этикалық идеясы есептеледі. Дәстүрлі этика ережелеріне аяусыз соққы беріп, ауыр сын айтқан Ф.Ницше дәстүрлі христиандық этика мен ақылға сену бағытын түгел сынап, түрлі этикалық образдарға талдау жасай келе екі түрлі мораль болады деген қорытынды шығарды, олар: үстемдердің, қожайындардың, таңдаулыларды Дегдарлық этикасы және әлсіздердің, бейшаралардың, топас-тоғышарлардың Құлдық этикасы. Бұл жерде Мендік құндылық, өмірлік ұстаным, адамаралық байланыс және болашақ секілді төрт негізгі түйін тұрғысынан этикаға талдау жасап, Дегдарлық пен құлдықтың моралдық өзгешелігін айқындаған.
Дегдарлық мораль іс-әрекетті өлшеуі Құлдық моральдың іс-әрекетті өлшеуіне ұқсамайтын өлшем қолданады. Дегдарлық моралдың ережесі - өзін кесету (менмендік), асқақтық, белсенділік; Құлдық моральдың ережесі өзін терістеу (өзін қор санау) кішпейілдік, ерегесу, жанашырлық. Кімнің қандай моральда болуын оның тегі мен әлеуметтік орны белгілемейді, оның өз әрекетіне қарата ұстанған көңіл-күй мағынасы белгілейді. Үлкен бір тиран да құлдық моральдың адамы болуы мүмкін, егер оның бүкіл іс-әрекеті өшпенділік пен кектенуге құрылса. Ф.Ницше дегдарлық моральды дәріптегенімен, құлдық моральды ілікке алғысыз деген жоқ, ол құлдық моральдың қайсарлығы мен кейбір рухынан үйрену керек деп есептеді.
Ф.Ницше қаламындағы "Мораль" сөзі де жалпылық түсініктен сәл өзгеше. Негіздік морал бүкіл дүниетанымға сіңген және бүкіл дүниетанымыңды түсіндіретін нәрсе. Ол өзінің ерекшелігімен бүкіл мәдениеттің өзгеше тірегін құрайды. Ондағы тіл, оның ережесі, оның дағдысы, оның пайымдау-суреттеу тәсілі, оның құру-құрастыру амалы түгелдей мәдениет үшін метафизикалық құрамдар есептеледі, - осының бәрі дегдарлық және құлдық моралдар ортасындағы қайшылық пен күрестің нәтижесі есептеледі.[45]
Құлдық мораль ————————— Дегдарлық мораль
Өшпенділік (кек сақтау) ————— тіке ашулану
ырықсыз ыңғайлану —————— белсенді сайлану
басқалардың жетектеуі ————— өз-өзін жетелеу
о дүниелік ——————————— осы дүниелік
өз-өзін алдау —————————— өз-өзін ояту
кішпейіл (бойсұнғыш) —————— асқақ (жасанды емес)
өзге үшін (өзгешіл) ———————— өзі үшін (өзімшіл)
ағынға ілескіш —————————— тың жол іздегіш, тың нысана ашқыш
күйкі тірлік ———————————— шығармашылық
тобырлық ———————————— Ақсүйектік
басқалармен бірдей——————— жоғары дәрежеге талпынады
өкінгіш ————————————— мақсат қойғыш
қағидалы этика ————————— жеке өзіндік этика
еркі әлсіз ———————————— Еркі күшті
Парсы құлы
Ф.Ницше батыс философиясындағы гуманизм дәстүріне талдау жасап, әлсіздерге күш көрсету мен оларды бөзек етуге барша адам, тіпті Ф.Ницшенің де келіспейтінін ашық айтты. Ф.Нитцшенің моральды сынауы бұл түрдегі жабайылық пен зұлымдыққа қаратылған емес. Дегенмен, моралдың салыстырмалылығы ф.Ницше үшін негізгі арқау болды.
Ф.Ницше Дегдарлық моральдың басты ерекшелігі ретінде құрметтілік, асқақтық, керемет болу және өз-өзіне сенімділікті алды. Бұл Ницшенің басқа идеяларымен астасып жатыр: Кемел тіршілік қуаты, құдіретті Үстемдік еркі, ерекше Мендік құндылық, адал өмір мәмілесі және тасқындаған жасампаздық-шығармашылық!
Дегдарлық моральдың көзімен қарағанда әлсіздер, жалаңдар, бейшаралар, көз алдағы мүддесін ғана ойлаушылар, күдікшілдер, өзін қор санаушылар, топас-тоғышарлар мен жалқау-масылдар, бұралқылар, жағымпаздар түгелдей көзге ілуге тұрмайтын нашар нысандар есептеледі. Дегдарлар үшін осындай қара бұқара түкке тұрғысыз, тек өздері ғана сенімді және адам деген атқа лайық есептеледі.
Құлдар көзімен қарағанда бұның бәрі керісінше көрінеді. Олар бүкіл өмірге пессимизмдік (түңілу және торығу) көңілмен қарайды, тіршілкке сенбейді, күштілердің күшінің жақсылық әкелетініне күдіктенеді, күшті, ықпалды, жігерлі адамдарға өшігеді, оларды "жамандар", "жамандық туғызушылар" деп балағаттайды, сөйтіп жақсылық-жамандық өлшемінің құлдық нұсқасы пайда болады.
Дегдар мен құлды жай ғана Маркстік мағынадағы "тап" деп түсінуге болмайды. Құлдық моральдың пайда болуын қаузағанда, Ф.Ницше көбінесе көне еврейлердіңРим империясына құл болып жүрген кезінде қалыптастырған құлдық көзғарастарын мысал ретінде алғанымен, бірақ бір адамның шындап құл, не дегдар болуын оның дәрежесі, табы, келіп шығуы емес, оның өз ісіне қарата мәмілесі белгілейтінін, қандай өлшеммен өмірді және өзін өлшейтіні белгілейтінін анық айтады. Ницшенің ойынша, дегдарлық мораль қазіргі замандық идея негізіндегі моральды көрсетпейді, тіпті оны қазіргі тұрмыс ерекешелігімен бірлестіру үшін іздену керек. Ал, құлдық мораль қоғамның барлық табы мен жігіне түгел жалпыласқан, әсіресе қалалықтардың негізгі ұстанымы есептеледі. Демек, міндетті түрде Дегдарлық мораль ғана дұрыс, Құлдық мораль қате деген сөз жоқ. Бірақ құлдық мораль қоғамды дендеп кетсе ол қоғам шіри бастайтыны сөзсіз.
Ф.Ницшенің бұл екі түрлі мораль идеясы сыни түрде этиканың жаңа көкжиегіне жол сілтейді. Ал, бұл екі түрлі этикалық ұстанымның төрт түрлі ерекшелігі бар:[46]
1) Өздік, адамдық құн тұрғысынан: өзін растау, немесе өзін терістеу;
Дегдарлық морал бойынша, дегдар өзін құндылықтың жаратушысы ретінде сезінеді, өзін растау және "Мен Менмін" дегенге негізделіп асқақ рух қалыптастырады. Ал, құлдар "Құдайдың өмір сүруін этикалық арқау етіп", егер "Құдай болмаса, өмірді елестету мүмкін емес" деп есептейді. Олардың өздік құндылығы "сыртқы" нәрсе арқылы анықталады, олар басқаға (Құдайға, не басқаға) және "Мен емеске" негізделіп өзін айқындайды. Олар айналасына өшпенділік танытады; құндылыққа өз себебінен емес, ішкі құштарлық бойынша емес, мәжбүрленіп талпынады; олардың өмірі біреу үшін өмір сүріп жүргендей жүк болып сезіледі және айналасынан өш алу арқылы рухани жайсыздығын азайтып, өмір себебін алдамшы жауапбен қанағаттандырады. Құлдық моральдың қалыптасуына қарама-қайшы сыртқы орта ілесіп жүреді, физикалық тұрғыдан алғанда ол (құлдық мораль иесі) сыртқы өзі жеңе алмайтын қарсы күштің себебінен болады. Ал, Дегдарлық мораль өз себебінен өзі қалыптасады, ол адам баласы асқақ, биік және жігерлі түрде қалай болуы керек болса, солай болудың нәтижесі, ол өзін жеке, дербес, тәуелсіз еркін адам сезінудің нәтижесі. Дегдарлық этиканың өзін растауы ішкі күшті тіршліік еркі мен Үстемдік еркінің қоздыруының нәтижесі болып, ішкі тұғыры берік болғандықтан, ол үздіксіз ізденеді, бейшараларды көзге ілмейді, биіктен өз асын іздейді, өзін "Мен мен едім, мен едім" деп растайды, кесетеді!
Өмірге мәмілесі тұрғысынан Құлдық моральдың ең басты ерекшелігі — жасандылық! "Әлсіздер міндетті түрде жасанды болады" — дейді Ницше, "олар өйткені ештеңеге де шынайы қарауды қаламайды", шынайы қарауға қауқары да бола бермейді. Жақсы көрінгісі келушілердің жасандылығын санап тауысу қиын, олар бейшара көрініп, мейірбан көрініп, береген көрініп саналы-санасыз түрде барлық ойынды ойнайды ... Ницше қиялы бойынша Дегдарлар этикасы адалдықтың шынайы үлгісі. Әрине, шынайы адал болу өмірде қиын, мысалы Ницшенің сөзі бойынша "Адалдық сөзін Сократтың, христиан дінінің этикасынан таба алмайсың; ол біздің ең негізгі кейінгі мораль талабымыздың өзі, әрине кемелденген жоқ және ылғи қате түсініліп, бұрмаланып жатады, тіке жолықтырып сезіну де қиын! Қайткен күнде де ол енді талап етіліп жатқан нәрсе. Біз оны кейде суарамыз, кейде оны тұншықтырамыз, бәрі де біздің қалауымыздағы нәрсе". Ф.Ницшенің Адалдыққа сонша мән беріп, соған қарсыларға аяусыз сын айтқаны оның барлық кітабынан, әсіресе «Заратуштра осылай деген» кітабынан да көрінеді. Тіпті рухани жақта адал, бірақ әркекетте ағымға ілесіп, жұртқа бейімделіп кеткендерге де Ф.Ницше қатал сын айтады. Өйткені бұл ағымға ілесіп жүргендерге қарағанда өмірге әлдеқайда залалды деп түсіндіреді.
3) Адамаралық байланыс: Құрметтеу, немесе мүсеуреу
Ницше не үшін мейірбандықты құлдық моральға жатқызды және оған ауыр сын айтады? Алдымен, Ф.Ницшенің пікірінше, азаптар ұқсамайды, бірдей шамадағы жағдайда болмаса, сен басқалардың азабын негізінен сезіне алмайсың, сен тек өз азабың мен мұңыңды ғана шындап түсінесің, демек сенің мейірбандық арқылы басқаларадың азабына ортақтасуың айналып келгенде өз азабыңа жаның ауыруы ғана, немесе өтірік жасандылық қана! Сосын, Ницше ойынша, басқа бір адамға жанашырлық өзін жәні соны бейшара, әлжуаз сезіну болып, тек сол азапқа төтеп бере алу қабілеті болмаған кезде, оны рухани жігері әлсіз қортық ретінде жанашырлық, мейірбандық танытып, соны мүсеурей бастайды. Мұнда мүсеуреу мен жанашырлық бір түрлі садақа секілді нәрсе, бірақ оны сен бере алмайсың, тек басқалардың құрметін қолға келтіру үшін оған жанашырлық жасағандай, жаның ашығандай, мейірбан болғандай қалып танытасың. Бұл егер қарсы жақ жігерлі адам болса намысын тырнайды. Үшіншіден, мейірбандық делінген көмек-жәрдем істері адамдардың өз қуанышын паш етуінің бір амалы ғана. Өзіміздің жақсылығымыз бен көмегіміз арқылы өзімізді рахат сезінеміз және қуанамыз, бұл айналып келгенде өзімшілдіктің, қарсы жақты пайдаланып өзінің рахатын іске асыру амалы, қарсы жақты бір түрлі жақсылықпен қорлау амалы. Егер жанашырлығымызды ол қабылдамаса, онда көңіліміз түсіп, өшпенділігіміз басталады, "мен сөйтіп тұрғанда оның былай болуы не деге жаман" деп. Мұнда Ф.Ницше мейірбандықтың өзіне емес, оның жасанды түріне, оның адалсыз ауыру түріне, оның әсіреленген түріне, оның қарсы жақтың намысын тырнайтын өшпенділік түріне қарсы тұрады. Басқаларды құрметтемей, сыйламай тұрып өзін керемет санап жанашырлық танытудай жалған көмек амалына қарсы сын айтады. Ф.Ницше былай деген болатын: "Мен сыйлықты жақсы көремін, достарыма сыйлық жасауға құштармын. Бөтендер мен кедейлер менің ағашымдағы жемісті өзі үзіп алғысы келеді, бұл әрине менің олардың алдында қымсынбауыма көмектеседі. Ал, қайыршыларды қуып жіберу керек," оларға еш құрмет жоқ.
4) Болашақ тұрғысынан: Жарату, немесе дағдылану
Дегдарлық мораль салауатты да, салиқалы тіршілік күшіне негізделеді. Оның Үстемдік еркі толық, кемел Мендік болмыстық негізі бар және адал адамаралық ұстанымы бар. Бұл қасиеттер оның болашақты керемет көркем елестетуге, ертеңге үміткер қарауға, жасампаздықпен, шығармашылықпен, жаратумен айналысуға мүмкіндік береді. Ал, қорқақ, ұялшақ, тартыншақ, жасанды, кекшіл, ерегескіш құлдар шындықпен бетпе-бет келуге жүрексінеді, болашаққа үмітсіз қарайды, ертеңін қараңғы елестетеді. Осылардың бәрі олардың рухани әлемін шырмап, бейне апиын секілді мастандырып, салдандырып, белсенділігі мен құштарлығын тонап, оңайға, арзанға жүгіртіп, жайлыға еміндіріп, бейне кәртейген диқан секілді кезектегіге өле қанағаттанып, көнелікке тастай бекінеді. Ф.Ницше құлдық моральға назаланады, өйткені ол тобырлық этиканың үстемдігіне илектеніп, шектемеге арқандалып, ештеңеге адамдық, азаматтық таныта алмайды. Ол бейне арқасына Айқыш арқалап, айқышқа шегеленген күйде өмір сүріп жүргендей бейшара күй кешеді. Жасампаздар, жаратымпаздар маужырлыққа қарсы тұрып, тасқындаған рухпен өз құштарлығына берілгенде, санасын азат еткенде жаңағылар оларды "жаман" деп қарғай бастайды, жамандай бастайды. Сондықтан Жаратымпаз адамдар, дегдар адамдар тәуекелшіл болуы, түрлі қатер мен қауіптен қорықпауы, түрлі өсек пен қаралаудан именбеуі, жеңімпаз түрде өзін өз ісінің құрбаны етуге төзе білуге тиіс. Жеңіс төзгендікі, әркез арқасына айқыш асқан құлдардікі емес.
Әрине, Ф.Ницшенің Дегдарлық моралы білгенін істеу этикасы емес, тежемді, адал, жігерлі этикалық жол ұстану, ол түрлі кедергілерге батыл қарсы шығатын, әділетсіздікпен айқасатын адамдық қасиетке бай мораль. Ол мына төрт мағынада айтылады:
1) Жұртшылық пікірі үшін өз жеке пікірінен баз кешетін елқалайкөштікке қарсы мораль
Шалқалаған кескін, Henry Moore-нікі
Құлдық моральдың ең басты ерекшелігі жеке пікірге жол бермей, баршаға ортақ жаттанды пікірлердің дес алуы үшін ыңғай беру, бөтен пікірге өле өшігу. Ол әркімнің "өзі болуына" қарсы, әркім сол ортақ жаттанды түсінік бойынша жүруі керек деп есептейді. Жекені мойындамайды, тобырлық бірлікті дәріптейді.
2) Ойы мен сөзі, іші мен ісі бірдей болу Дегдарлық моральдың басты талабы
Ішінде бір түрлі, сыртында бір түрлі, тек формашылдыққа салынған, өзін де, өзгені де алдау құлдық моральдың – дендеп кеткенінің көрінісі. Дегдарлардың ең басты ерекшелігі — олар сөзінде тұрады, іші мен сыртында жасанды бөтендік болмайды, сөзі ойын айтады, ісі ішіне түйгенін іске асырады. "Керемет жасанды алдамшылықтан келіссіз шынайылық артық". Қай жерде бармақ басты, көз қысты, жең ұшынан жалғасқан жасандылық дәурендейді, сол жерде құлдардың өзара иек сүйеген, шындықты бұрмалаған, ақиқатты бұзған, адамдықты бүлдірген сұрқиялығы мәреге жетеді.
3) Шынайы жанашырлықты жасандылыққа айырбастмайық
Басқалардың қайғысы мен қиыншылығын өзінің шай ішетін ыдысына айналдырып алудан өткен сұрқиялық жоқ қой, әлемде. Көмегі арқылы сені өзіне тәуелдейтін, әлсіз кезіңді пайдаланып сенің көңіліңді алып, сол арқылы бір өмір өзіне бұралқы ит секілді ертіп жүргісі келетіндерді шынайы жанашырлар деуге бола ма? Мейірбандықтың өзі саудагерлердің мейірбандығына айналған қоғамда тағы да мейірбандық деп ода оқудың қажеті жоқ, ең дұрысы адалдық, егер көмектессе адал көмектесу, болмаса аулақ жүргені де жақсы. Әрине, жұрт ақымақ емес, халық бейшара емес, бірақ олардың әлсіз нүктесін ұстап алғандар, оларды өздерінің арзан жақсылықтары арқылы меңгеріп алғандар оларды ойыншық етуде.
4) Жаратымпаздық —Тәңірінің адамзатқа сыйлаған ең ұлы сыйы
Есікті бекітіп алып көне тәпсірді жаттай беруге болмайды, басқалардан үйрену керек, төңіректе қандай жақсылық болып жатқанын, басқалардың не жасап, не шығарып жатқанын байқау керек. Бірақ тек үйренумен шектелмей, ең маңыздысы өзінікін шығару керек. Өмірдің мағынасы өзіңе тән шығармашылықпен айналысу. Кім өзінікін жасайды, сол дамиды, (мысалы "made in china" қытайды дамытқаны секілді). Өзіне тән нәрсені жасауға құлшынбаған халықтың болашағы жоқ, өзіне тән жаңалық ашпаған адамның ғұмыры өзінің өлуімен ғана шектеледі. Тек жасампаздық, шығармашылық, жарату ғана адамды ұлы етеді, биік етеді, дұрыс етеді. Ал, қалғанының бәрі масылдықтың бір түрі ғана.[47]
Ғаламатадам — (нем.Übermensch, немесе Суперман, Асқанадам), неміс философы Фридрих Ницшенің негізгі философиялық идеяларының бірі. Ғаламатадам дегеніміз адамның арман үлгісі, дегенмен бұл идея көбіне қате түсіндірілуден көз ашпай келеді.[48] Ол "Құдай өлді, дәстүрлі моральдық мәдениетті қайта таразылау керек" деген негізде жаңа дүниетаным, жаңа өмірсенім ретінде Ғаламатадам делінетін құндылық идеалын ұсынады. Ғаламатадам идеясы — ұқсамаған дәстүр мен дағдылы этиканы ең арғы тұсынан жаңалау сынағы. Ғаламатадам тіршілік еркін, Үстемдік еркін, жарату еркін ең толық әйгілеген, шығармашылық шабыты тасыған, өмірдегі егей тұлға. Батыстың дәстүрлі құндылық өлшемдері жеміріле бастаған тарихи сәтте адамның тұрмыс мұратын қайта бастан орнықтырып, жаңа өмір мәнділігі арманын қалыптастыру керек болды, Ғаламатадам дәл осы сұраныстың Ницше тарапынан берілген сынақ жауабы.[49]
Ф,Ницше ұсынған "Ғаламатадам" тұлғаның негізгі ерекшелігі: Өзінен үздіксіз асып өтетін, әлсіздікті жеңетін, өзін толық әйгілейтін, тобырларға жол сілтейтін асқан адам; Ғаламатадам ақиқат пен этиканың жаңа арқаны, ереже мен құндылықтың жаратушысы; ол еркін, өзімшіл, жетілген, кемел; Ғаламатадам адамзаттың ең негізгі қайғысы мен ең ұлы үмітіне өкілдік етеді; Ол жайсыз орта шектемесін бұзып шығушы, оған деген өшпенділік, қызғаныш, күдік, қаталдық, ашкөздік, зұлымдық дегендер оны тіпті де күшейтеді. Демек, ол бейшара әлжуаз емес, ол толыққанды түбегейлі адам. Ф.Ницше Ғаламатадамды обсолютті Құдай деп есептемеген, ол Соңғы адамға салыстырмалы айтылған, ол соңғы жетілген нұсқа емес, үздіксіз жетілуге құштар тұлға. Ницше былай дейді:
"Ғаламатадам дегеніміз теңіз, оның ішінде сенің үлкен менсінбеуің тұншығады".[50]
"Ғаламатадам" философиясы "Барша құндылық атаулыны қайта таразылау" талабы мен батырлық этика ұстанымының табиғи жемісі, ең жоғары арман тұлға образы. Адамзатты құтқаратын жаңа этикалық құндылық кешенін жасау қажет болғаны секілді, адамзатты құтқаратын ғаламат кісінің туылуын дәріптеп, адамзаттың кері азғындап кетуін тосу керек. Ғаламатадам адам баласының болуы мүмкін ең жоғары құндылық образы, батырлық егейліктің үлгісі, адамзат дамуының көрсеткіш нысанасы. "Мақсат адамзат емес, ғаламатадам" болуға тиіс. Барша нәрсе өзінен де биік нәрсеге дамыды, адам да өзінен биік ғаламатадам болуға ұмтылуы керек. Ғаламатадам адамзаттан биік, бейне адам хайуаннан биік болғаны секілді. Ал, адам болу хайуан мен Ғаламатадам арасындағы өтпелі арқан ғана. Адам бір болса осы арқан арқылы алға жүріп Ғаламатадам болады, немесе күйреп, жеңіліп, шыңырауға құлап жоғалады, немесе кері кетіп, хайуани деңгейге түсіп сорлайды. Әрине, Ғаламатадам болуға асығып алға жүру даңқ! Сапар сәтсіз болып шыңырауға құлау да құрметке лайық. Ал, хайуани деңгейге кері қайту масқара! Ғаламатадамның көзімен қарағанда, қарапайым адамдар "мал" секілді күлкілі. Ғаламатадаммен қазіргі адамдардың айырмашылығы адам мен жабайы маймұлдардың айырмашылығынан үлкен. Ғаламатадам тума, Тәңірі жаратқан билеуші, үстем болмыс, әлемнің бағалы заты, бар болу қасиетінің үлгісі. Құдай тағала өте мейірбан боламын деп "өліп" кетті, ғаламатадам ендігі адамдар көңіліндегі жаңа Құдай.
«Заратуштра осылай деген» кітабында Ницше Заратуштра образы арқылы талдау жасай келе, адам этика мен діни сенімнің жойылуынан туған нигилизмді бастан кешірген соң, көңілін бір түрлі "белсенді (оң) нигилизмге" бұруы керек, өз жүрегінің түрлі құндылық өлшемдерімен беттесуі керек, сол мағынада өз өмірінің мәнділігін жаратуы керек деп есептеді.[51] Ф.Ницше өзін нигилизм ауыруын жазатын тамаша шипашақ таптым деп есептеді, ол осы Ғаламатадам болатын. Тіпті, сол нигилизм ауыруын жеңіп, жоғары деңгейге жеткен адамның өзі бірегей адам болмақ. Мән беруге тиістісі, Ғаламатадам адамзатттың бір түрлі идеал арман үлгі ретінде қазіргі барша адамдарға ұқсамайтын өте жаңа адам, адамның биік деңгейінің жаңа көрінісі. «Заратуштра осылай деген» кітабындағы Заратуштра да Ғаламатадам емес, Ницшенің өзі де, Наполеон да Ғаламатадам емес, адамзат тарихында әлі Ғаламатадам туыла қойған жоқ. Ғаламатадам көзсіз батырлыққа ие дүлей күш иесі емес, сұрқия тиран да емес. Ол өзінен үздіксіз асып түсуді сынақ ететін, құндылықтарды қайта бағалы ететін адам. Тәңіріге сенетіндер Ғаламатадамды Ницшенің жаңа Құдайы деп қателеседі. Ол табынатын Құдай емес, талпынатын ең биік мұрат болмақ.[52][53]
Ғаламатадам мен жай адам ұқсамайды. Адамға мораль керек, ал Ғаламатадам моралдың тар шанағынан аттап өтеді. Бәлкім, Ф.Ницше эволюция теориясының ықпалына ұшырағандықтан болар, "мораль дегеніміз әлсіздердің этикасы" дегеннен айнымады. Әлсіз қортықтар күштілерді жеңе алмағанда моральдық құндақ арқылы күштілерді тұсап, өз қауіпсіздігін сақтағысы келеді. Ғаламатадам әлсіздерге жанашырлық танытпайды, ол әлсіздердің құрып жоғалуын күйттейді. Ф.Ницшенің ойынша әлсіз-қортықтар құрып жоғалуға тиіс, әлсіздер бекіткен мораль құндағын үзіп, қоғам Ғаламатадамдық ұстанымға қарай ауысуы шынайы әділет есептеледі.[54][55]
Ғаламатадам жай адамға ұқсамайды. Ол тәукелшіл. Ол сәтсіздіктен қорықпайды. Ғаламатадам жақсы адам дегендік емес, жаман адам дегендік тіпті емес, ол жақсылық-жамандық өлшемімен шектелмейтін адам.[56] Ғаламатадам қоғамында күштілер адамдардың құрметін туғызады. "Азап тартсын әлсіздер" делінетін ережеге адал болады.[57]Mensch refers to a member of the human species, rather than to a male specifically. The adjective übermenschlich means super-human, in the sense of beyond human strength or out of proportion to humanity.[58]
Дегенмен, Ф.Ницшенің идеясындағы Ғаламатадам дегеніміз тиран, диктатор дегендік емес. Диктаторлар мен тирандар өз-өзін терістей алмайды, өзгерте алмайды, түзете алмайды, өзінің тар шанағын жеңіп, биік деңгейге көтеріле алмайды, оларда жетілу, жоғары мақсат, ғажайып қасиет болмайды.[49][59][60] Ал, Ғаламатадам өз-өзін түзету мен өзінен үздіксіз асып түсудің үлгісі. Ол өзінің өте күшті, құдіретті болуы үшін бәріне барады. Ғаламатадамдар ортасындағы бәсеке қоғамның шындап дамуын туғызады.
1) Ғаламатадам – тіршілік дамуының ең жоғары шоқысы, адамзаттың ең асылы. Ол бүкіл адам баласынан биік шығып, тобырлық топалаңға былғанбайды, ол адамзат, қоғам, ұлт еркінің ең жоғарғы деңгейдегі әйгілеушісі.
2) Ғаламатадам – кемеңгер, ғажайып жаратылыс ретінде үстемдік еркінің биік көрінісі; ол күшті, құдіретті, дербес, жүректі. Шыңғысхан және Наполеон секілділер Ғаламатадамның төмен деңгейі.
3) Ғаламатадам бәрін игереді, бәрін иелейді, бәрін басқарып, бағыттайды. Ол қорқыныш пен жасандылықтан ада. Ол жақсылық-жамандық өлшемі сыртына шығып кеткен. Оның ар-намысы оны айыптамайды.
4) Ғаламатадам – ұлы сынақшы, ғажайып тәуекел иесі, ол тәуекелшіліктен рақат алады. Ғаламатадам тек Ғаламатадаммен бәсекелеседі, өздерінің ең жақын достарынан ең сұрқия жау іздейді.
5) Ғаламатадам – бір түрлі жоғары этикалық арман; Ғаламатадам – ақиқат пен этиканың таза нұсқасы, ереже мен құндылықтың жаратушысы. Ол заң шығарады, оның еркі, оның сөзі – заң. Олардың өлшемі "Мен істеймін" дегенге құрылған, олар әркез "Мен істеуге тиіспін" деп проактивті айтып жүрмейді.
6) Ғаламатадам толық еркін, кемел, өзімшіл. Ол тәкаппар және жалғыз. Олар биікте тұрып бағалайды, тобырлардың топалаңына қосылмайды, қыран бүркіт секілді жемін биіктен аулайды, жеке келіп, жеке кетеді, ешкіммен шындап ортақтаспайды. Өзінің жеке адамдық оқшаулығын бастан-ақыр сақтайды.
7) Ғаламатадам азап пен қиындыққа ең төзімді, ол қайғы-қасірет ішінде тік тұрады, ең ауыр сынақтарда шынығып шығады, оның ерік қуаты тек қауіп-қатерді жеңуге бағытталған. Қасіреті қалың жанның ғана бірегей болуға үміті бар.
Ницше айтқан Ғаламатадамы қазақтың ежелгі батырларына әрі жақын келеді, әрі толық ұқсап та кетпейді.
Ницшенің айтуынша, Ғаламатадам дегеніміз адамзаттың ең ұлы жаңа құндылық мұраты. Ендеше, Ғаламатадам қалай қалыптасады? Қалай Ғаламатадам болуға болады?
Алдымен, Ғаламатадам болу үшін үйлесімді орта керек. Аталмыш үйлесімді орта дегеніміз Ғаламатадамды қалыптастыратын қауіп-қатерлі орта. Орта қанша жайсыз болса, Ғаламатадамның тууы да сонша мүмкін болады, "жайлы бесікте батыр бала өспейді". "Мамық төсек қауіпті екен бөстектен". Ницше айтады: "Ең таңдаулы, ең табысты тұлғалардың ғұмырын мұқият зертте. Сосын сұрақ қой: Аспанға бой созған алып бәйтерекке жағымсыз ауа райы мен дауылды нөсерден қағыс қалу көмектесе ме? Сыртқы реніш пен шабуыл, өшпенділік пен қызғаныш, күдік-күмән, қаталдық пен ашкөздік дегендерді жайлы ортаның факторлары деуге болмай ма? Осындай жайлы орта болмаса, тіпті ізгілік жағындағы үлкен ілгерлеу де болмас еді." Бұл сөздерден Ф.Ницшенің өте бір тыржалаңаш мағынада рахымсыз Ғаламатадам идеясын айтып тұрғанын байқаймыз. "Мен сендерге Ғаламатадамды үйретемін: адам деген асып өтілуге тиіс нәрсе". Жалтақтаймай, өз әрекетінен еш қаймықпай, қымтырылмай, қорсынбай, өзін өзі айыптамай, құдіретті Үстемдік еркі бағытында ілгерле, тіпті әр қадамыңнан сансыз жемтік қалып, қан шүмектеп ақса да сен өз бағытыңнан тайма. Бейшара адамдарға барар жер, басар тау қалтырма. от теңізіне кешіп өт, заңғар шыңдарды асып өт, сөйтіп сен Ғаламатадам боласың. Ғаламатадам атаулы тасбауыр жеңімпаздықтың жемісі. "Ғаламатадам дегеніміз қара жердің мән-мағынасы." Бұл сөздің мағынасы, Ғаламатадам о дүниенің, жұмақтың, аспан патшалығының терістелуі, Құдайдан үміт күтіп тілемшілік жасаудың ақырласуы. Ол таза осы дүниенің, осы өмірдің әңгімесін айту, ісін істеу; осы қасиетті қара жер бетіндегі даңыққа жетудің өзі.
Ф.Ницшенің айтуынша, Ғаламатадам қара жерге адал хауымның арасында пайда болады, бірақ ол барлық адамның біртұтас эвалюциясының жемісі емес. Бейне адам барлық маймұлдың эвалюциясы емес болғаны секілді. Адамзат құмырсқа секілді, келеді, кетеді, көбі бірдеңгейлі қозғалыс дағдысынан ұзамайды. Тек аз санды батырлар, жасампаз күштілер, Үстамдік еркі тасқындаған күрескерлер, сапалы туылғандар ғана сол бір шыңырау бетіне керілген арқаннан жүріп өтіп қарсы жағаға даңықпен жете алады. Ғаламатадам болады.
Ғаламатадам болашақтың жаңа адамзаты. Ол айырым ғажайып тұлға, кейбір әйгілі адам дегендік емес. Ол қазіргі ерекше таңдаулы адамдардың кейінгі ұрпағы, қазіргілерінің өзі емес. Тарихта әлі Ғаламатадам туыла қойған жоқ, Ницшенің өзі де Ғаламатадам емес. Ол адамзаттың азғындауы мен кері кетуін, үмітсіздігі мен түңілуін, әлсіреуі мен бұрлығуын сезінген соң Ғаламатадамның туылуын армандаған, Ғаламатадам болуға шақырған адам ғана. Ол Ғаламатадамның хабаршысы, Ғаламатадамның елшісі. Тіршілік еркінің құдіретінде, маймыл түрлері адам деңгейіне секіргені секілді адам да Ғаламатадам деңгейіне секіреді. Ғаламатадам қазіргі адамзаттың мақсаты және мәні. Қазіргі заман адамы белсенді, батыл түрде Ғаламатадам болуға қадам тастауға тиіс. Ф.Ницшенің Ғаламатадам идеясының айтары осы.
Әрине, Ф.Ницшенің әлсіздерге қарсы идеясымен келіспейтіндер де көп. Олардың ойынша, Ғаламатадам қоғамында әлсіздер болмайды деген қате, Ғаламатадам қоғамы әлсіздерге сүйенгенде ғана өмір сүре алады, дамиды. Егер әлсіздер болмаса Ғаламатадам ғаламат адам болып табан тіреп тұра алмайды деп есептейді. Ғаламатадам туралы және әлсіздік туралы таласты пікір ары қарай жалғаса беретіні сөзсіз.
Құдай өлді (ағылшынша: God is dead) — Ницшенің аса танымал, бірақ ең бір даулы философиялық идеясы. Ол Шаттық ілімінің үш жерінде, сосын, Заратуштра осылай деген кітабында, сондай-ақ кейінгі басқа да кітаптарында кездеседі.[61]
Түсіндірілуі
"Құдай өлді" сөзі осы сөздің тіке мағынасында айтылмағаны Ф.Ницшенің идеяларынан хабары бар адам үшін бесенеден белгілі. Мұндағы "өлім" нақты әлемдегі бейне адам секілді өлу дегендікті көрсетпейді. Қайта, Құдай Тағала енді қайтып адамзат қоғамының этикалық өлшемі, ақырғы мақсаты болудан қалады деген мағынаны көрсетеді. Яғни, әңгіме Құдайға деген сенімнің өлуі. Құдайға сенімі таусылған адам үшін этикалық өлшем атаулы дағдарысқа ұшырайды, жақсылық жақсылық секілді адамды тамсандырмайды, жамандық жамандық ретінде адамды ызаландырмайды, "бір адам христиан діні сенімінен бас тартқан кезде ол христиандық этика атаулыдан да бас тартуға тиіс".[62]
Ф.Ницшенің пікірінше, хриситандық сенімнің күйреуіне ілесе оның бүкіл сенімі де күйрейді. Адам қолында ештеңе қалмауы мүмкін. Құдайға сенім ақырласқан кезде бүкіл сенімінің қалыбы, бүкіл обсолютті этикасы түгел ілесе құрыдымға кетеді. Сөйтіп адам өз іс-әрекетінің дәстүрлі өлшемінен айырылады.[63]
Құдайдың өлімі — адамзаттың бұрынғы ғарыш тәртібіне қатысты идеяға сенбеуі, өмірдің негізгі ұстанымдарымен бетпе-бет қарсы келуін көрсетеді. Ол тек ғарыштағы материалдық дүниеге ғана емес, қайта сол дүниенің діни мағынасына, объективті және жалпылық мағынадағы этикалық ереже-заңдар болады, сол бізді басқарып-бақылап-бағалап тұрады дегенге қарсы шығу басталады.[64][65]
Ф.Ницше көп санды адам бұл ұғымды (Құдай өлді) қабылдай алмайды деп есептейді. Өйткені олардың жан тереңінде жасырынған алапат үрей мен ыза бар. Сондықтан, бұл түрдегі Құдайдың өлімі баршаға белгілі болғанда, олар қатты қайғырады, түңіледі, сосын нигилизмге салынып құтырына бастайды, сөйтіп салыстырмалылық (релятивизм) адамзат қоғамының негізгі заңына айналады. Құдайға сенімнің өзі өмірді қаралау мен теріске шығарудың нәтижесі, өмірден биік өмір бар деп сену нигилизмі болса, ал Құдайға сенімнің өлуі де тағы бір түрлі нигилизмге (бекерлеу) алып барады. Ф,Ницшенің пікірінше, барша армандастырылған, болашақтан үміт күттіретін, идеал қоғам (адам) туралы идеологиялар түгелдей нигилизмге ұласады.[66] (Бұл КСРО кезіндегі марксизм арқылы белгілі бір мағынада дәлелденді.) Өйткені олар мейлі христиан діні болсын, не басқасы болсын, шынайы негізі жоқ, осы өмірден жалыққан жеңілушілер мен әлжуаз бейшаралардың күштілерді күйретіп, аспаннан алма жауғызу фантазиясы. Нағыз жолды биікке қарай емес, жер астына қарай, адамзаттың өмір сүру негізіне қарай жасау керек.[67]
Жаңа мүмкіндік
Ф.Ницшенің ойынша, адамзат Құдайға деген сенімсіз де жақсы, жағымды өмір құруға мүмкіндігі бар. Құдайға сенімнен бас тартқан адам баласы енді өзінің қабілетіне сене отырып, жаңа өмірді бастауға тиіс. Христиан діні Құдайы еркін бұйырық береді, не шектеулер салады, бірақ оған көніп солай істеп жатқан адамдар аз. Табиғаттан тысқары күштің шындығы да күмәнді. Сондықтан, адам табиғаттан тысқары тылсымнан үміт күтпей, осы дүниелік ҚҰНДЫЛЫҚТАРҒА басымдық беруге тиіс. Құдай өлді деген адам бейне алып мұхиттағы желкенді кемесі бос адам секілді. Онда оның еркіндігі кепілдендіріледі, артық жүктерді қажетсінбейді.[68]
Ф.Ницше бернелі (символды) түрде, адам ғұмыры үш рухани сатыны бастан кешіреді дейді. Олар Түйе, Арыстан және Сәби. Яғни адам алғашында түйе болып өмірді бастайды, сосын арыстанға айналады. Сосын арыстаннан сәби балаға айналады. Бұл үш сатыдағы адамның белсенділігі оның өмірде кім болғанын нақты көрсетеді. Түйе сатысы адамның барлық қиындықты арқасына артып, қажымас қайратпен ауыр жүкті арқалап алыс арман қууын көрсетеді. Түйе секілді көтерімді, шыдамды, қайсар, батыл болу арқылы адам толысады, кемелденеді, жетіледі, арықы бір күн күші асып-тасыған Арыстанға айналады. Арыстан сатысы дегеніміз күш-құдіреттің толық жетіліп, жасампаздықтың артып, айналасындағы, өмірдегі жау күштермен айқасудың басталуы. Ол өмірдегі зұлымдық, сұриқялық, жасандылық, өтірік, алдамшылық секілді Айдағар күштермен айқасады және оларды жеңсе даңық мінбесіне көтеріледі. Арыстан әділеттің, күштің, салтанаттың белгісі. Дегенмен, өз айналасын жамандықтан тазартып, ұлтты ұлы іске жұмылдырған Арыстан ендігі жерде Сәбиге айналады. Сәби дегеніміз тазалық, бірегейлік, кіршіксіздік, сафтық, сұңғылалық, әулиелік, қамсыз көркем мінезділік болып ол айналасына үлгі болар дана да, кемеңгер, көреген сұлулыққа жетеді. Бұл идея оның «Заратуштра осылай деген» кітабының алғашқы тарауында әулие Заратуштраның ауызымен айтылады.
↑McKinnon, AM. (2012). 'Metaphors in and for the Sociology of Religion: Towards a Theory after Nietzsche'. Journal of Contemporary Religion, vol 27, no. 2, pp. 203-216 [1]
↑Wicks, R. (Summer 2011) "Friedrich Nietzsche". The Stanford Encyclopedia of Philosophy, Edward N. Zalta (ed.). Retrieved on: 2011-10-06.
↑Brobjer, Thomas. "Nietzsche's philosophical context: an intellectual biography", p. 42. University of Illinois Press, 2008.
↑Wicks, Robert, "Friedrich Nietzsche", in The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Fall 2004 Edition), Edward N. Zalta (ed.), [2].
↑Kaufmann, Walter, Nietzsche: Philosopher, Psychologist, Antichrist, p. 22.
↑Bishop, Paul (2004), Nietzsche and Antiquity, p. 117
↑Hecker, Hellmuth: "Nietzsches Staatsangehörigkeit als Rechtsfrage", Neue Juristische Wochenschrift, Jg. 40, 1987, nr. 23, p. 1388-1391; and His, Eduard: "Friedrich Nietzsches Heimatlosigkeit", Basler Zeitschrift für Geschichte und Altertumskunde, vol. 40, 1941, p. 159-186.
↑Stephan Güntzel, Nietzsche's Geophilosophy, p.85 in: Journal of Nietzsche Studies 25 (Spring 2003), The Pennsylvania State University Press, University Park (Penn State), 2003-10-15; re-published on HyperNietzsche's website
↑Magnus and Higgins, "Nietzsche's works and their themes", in The Cambridge Companion to Nietzsche, Magnus and Higgins (ed.), University of Cambridge Press, 1996, pp.21-58
↑Kaufmann, Walter, Nietzsche: Philosopher, Psychologist, Antichrist, pp. 306–340.
↑Mazzino Montinari, Friedrich Nietzsche (1974; transl. in German in 1991, Friedrich Nietzsche. Eine Einführung., Berlin-New York, De Gruyter; and in French, Friedrich Nietzsche,PUF, 2001)
↑Schain, Richard. "Nietzsche's Visionary Values - Genius or Dementia?
↑Mazzino Montinari (postface of Paolo d'Iorio), The 'Will to Power' does not exist, Sigrid Oloff-Montinari original Italian edition Centro Montinari (Italian)
↑Glenn W. Most, "On the use and abuse of ancient Greece for life", HyperNietzsche, 2003-11-09
↑Nietzsche, Friedrich, "Thus Spoke Zarathustra" in the chapter "Why I Write Such Good Books" in Ecce Homo, 1888
↑Behler, Ernst, Nietzsche in the Twentieth Century in The Cambridge Companion to Nietzsche, Magnus and Higgins (ed), Cambridge Univ. Press, 1996, pp. 281-319
↑Raymond A. Belliotti, Jesus Or Nietzsche: How Should We Live Our Lives? (Rodopi, 2013).
↑Magnus and Higgins, "Nietzsche's works and their themes", in The Cambridge Companion to Nietzsche, Magnus and Higgins (ed.), University of Cambridge Press, 1996, pp.21-58
↑Meditations IV.23: "All that is in accord with you is in accord with me, O World! Nothing which occurs at the right time for you comes too soon or too late for me. All that your seasons produce, O Nature, is fruit for me. It is from you that all things come: all things are within you, and all things move toward you."—as quoted in Hadot (1998), p. 143.
↑Basic Writings of Nietzsche. trans. and ed. by Walter Kaufmann (1967), p. 714.
↑Pippin, Robert. "Nietzsche: Thus Spoke Zarathustra". Cambridge Texts in the History of Philosophy, University of Chicago, 2006. ISBN 0-521-60261-0. p. ix.
↑Heidegger, Martin. Nietzsches Wort 'Gott ist tot (1943) translated as "The Word of Nietzsche: 'God Is Dead,'" in Holzwege, edited and translated by Julian Young and Kenneth Haynes. Cambridge University Press, 2002.
↑Roberts, Tyler T. Contesting Spirit: Nietzsche, Affirmation, Religion. Princeton: Princeton University Press, 1998.
↑Thomas J. J. Altizer and William Hamilton, Radical Theology and the Death of God (Indianapolis: Bobbs-Merrill, 1966).
↑Thomas J. J. Altizer, The Gospel of Christian Atheism (Philadelphia: Westminster, 1966).
↑Bernard Murchland, ed., The Meaning of the Death of God (New York: Random House, 1967).
↑Gabriel Vahanian, The Death of God (New York: George Braziller, 1961).
↑John D. Caputo, Gianni Vattimo, After the Death of God, edited by Jeffrey W. Robbins (New York: Columbia University Press, 2007).
↑See Fernand Braudel's preface to The Mediterranean and the Mediterranean World in the Age of Philip II, where he says he had been largely influenced by the Second Untimely Meditation
.jpg)
