Алтай ауданы

Алтай ауданы
	Қазақстан ауданы
	Алтай ауданы
	Елтаңбасы
Әкімшілігі
Облысы	Шығыс Қазақстан облысы
Аудан орталығы	Алтай
Ауылдық округтер саны	9
Кенттік әкімдіктер саны	4
Қалалық әкімдіктер саны	2
Ауыл саны	45
Қала саны	2
Тарихы мен географиясы
Координаттары	49°43′52″ с. е. 84°15′40″ ш. б. / 49.73111° с. е. 84.26111° ш. б. (G) (O) (Я)Координаттар: 49°43′52″ с. е. 84°15′40″ ш. б. / 49.73111° с. е. 84.26111° ш. б. (G) (O) (Я)
Құрылған уақыты	1928
Жер аумағы	10,5 мың км²
Уақыт белдеуі	UTC+6:00
Тұрғындары
Тұрғыны	61 411 адам (2023)
Ұлттық құрамы	орыстар (76,58%), қазақтар (20,65%), татарлар (1,01%), немістер (0,9%), басқа ұлт өкілдері (0,86%)
Сандық идентификаторлары
Автомобиль коды	16

Алтай ауданы (2019 ж. дейін Зырян ауданы) — Шығыс Қазақстан облысының шығыс жағындағы әкімшілік бөлік. Солтүстік-шығысында Ресей Федерациясының Алтай Республикасымен шектеседі. Аудан орталығы – Алтай қаласы.

Географиялық орны, жер бедері[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Аудан аумағы 10,6 мың шаршы км тең. Алтай ауданы Кенді Алтайдың орталық бөлігінде, Ертістің оң саласы – Бұқтырма өзенінің Тұрғысын мен Қамыр (оң жағынан) және Березовка (сол жағынан) салалары құятын төменгі алабында орналасқан. Жері негізінен таулы және шоқылы келеді. Ауданның батысы мен орталық бөлігін Үлбі жотасының (ең биік шыңы – Быструха, 2577 м) сілемдері мен шоқылары (биіктіктері 800 – 1500 м) алып жатыр. Аудан жерінен қорғасын, мырыш, мыс, пирит, аздап алтын мен күміс, сондай-ақ әр түрлі құрылыс материалдары өндіріледі.

Климаты, өсімдігі мен жануарлар дүниесі[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Ауданның климаты тым континенттік. Қаңтардың жылдық орташа ауа температурасы –22 – 24°С, шілдеде 18,5 – 20,5°С. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері таулардың биік бөлігінде 800 – 900 мм, етегінде 600 – 800 мм. Басты өзендері: Бұқтырма және оның салалары – Тұрғысын, Қамыр, Черновая, Березовка және Үлбі өзендерінің сол саласы Кіші Үлбі. 1960 – 67 жылдары Ертіс өзенінде Бұқтырма бөгені салынды. Өзен аңғарлары мен тауаралық ойпаңдарда қара, қара қоңыр, қызғылт қоңыр топырақтар, таулы өңірде қара қоңыр, сұр және күлгін топырақтар тараған. Алтай ауданы Қазақстандағы орманды аудандардың бірі. Таулардың солтүстік беткейлерінде және Березовка өзенінің бойында қайың мен терек, қылқан жапырақты ағаштар (самырсын, қара самырсын, балқарағай, майқарағай, шырша), өзен аңғарлары мен аласа беткейлерде қайың, терек, тал, мойыл, қарақат, таңқурай, долана, тобылғы, жазық жерлерде бетеге, бидайық, селеу өседі. Омарта шаруашылығына қолайлы гүлді өсімдіктердің сан алуан түрлері кездеседі. Жануарлар дүниесінен марал, арқар, елік, аю, сілеусін, қар барысы, қасқыр, түлкі, қарсақ, бұлғын, қоян, сарышұнақ; құстардан бүркіт, байғыз, үкі, кезқұйрық, қаршыға, ителгі, тоқылдақ, қаз, үйрек, тырна, ұлар, құр, шіл, кекілік, т.б. мекендейді. Ауылшаруашылығына пайдаланылатын жалпы жерінің аумағы 466 мың га, оның 75,4 мың га-сы егістік, 47,1 мың га-сы шабындық, 338,7 мың га-сы жайылым (2008). Елді мекендер арасындағы қатынас Өскемен – Зырянов темір жол, Өскемен – Рахманов қайнары автомобиль магистралі, Никольск – Зырянов – Среднегорное – Новохайруз автомобиль және Бұқтырма бөгеніндегі кеме жолдары арқылы өтеді.
Аудан көлiгiнiң негiзгi түрлерi: темiр жолы және автомобиль жолы. Қатты жабуымен жалпы пайдалану автомобиль жолдарының ұзындығы 387,5 км ( 2003 жылы 143,5 км иесiз санынан тапсырылды). Бұдан басқа аудан аумағында 191 км ұзындығымен Өскемен-Зырян автожолы, тұйықтама болып саналатын Защита ст. Зырян ст. дейiнгi темiр жол учаскесi өтедi.Бұқтырма су қоймасында Бұқтырма шлюзы, Бұқтырма кемежайы жұмыс iстейдi.

Халқы[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Тұрғындары 66 374 адам (2019). Ұлттық құрамы: орыстар – 76,88%, қазақтар – 20,27%, татарлар – 1,04%, басқа ұлт өкілдері – 1,81%.

Әкімшілік бөлінісі[өңдеу | қайнарын өңдеу]

47 елді мекен 2 қалалық, 4 кенттік әкімдіктері мен 9 ауылдық округке біріктірілген:

Тарихы[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Ресей империясы[өңдеу | қайнарын өңдеу]

1747 жылы Ресей империясының патшайымы Елизавета Петровна Жарлығымен барлық демидов кендерi мен зауыттары оның жеке меншiгiне тартылып алынды. Зерттелмеген болып Бұқтырма даласы ғана жатты.

1791 жылы Өскемен қамалынан Бұқтырма кенiне кезектi бергайерлер жасағы жөнелдi. Олардың арасында Зырян кен орнын ашқан Григорий Зырянов болды. Зырян кен орнынан кейiн тағы көп ашулар болды. 1810 жылы кендi ашқан Малеев Зырян маркшейдерiнiң атымен осы күнге дейiн Малеевск селосы атанып жүр.

Кеңес Одағы[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Қазiргi шекарасында Зырян қаласы 1941 жылғы 17 қаңтардағы Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесi Президиумы Жарлығының негiзiнде 1941 жылы орнатылған. Ауданның құрылу уақыты — 1977 жылдың 23 мамыры. Алтай ауданы 1988 жылдың шілдесінде Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесi Президиумы Жарлығының негiзiнде Зырян қаласымен (қазіргі Алтай қаласы) бірлесті.

Тәуелсіз Қазақстан[өңдеу | қайнарын өңдеу]

1997 жылы Алтай ауданының құрамына Серебрянка ауданы кiрдi.

Пайдалы қазбалары[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Зырян кен ауданы Рудный Алтайдың тау-кен аудандарының негiзгi және көнелерiнiң бiрi, Лениногорск-Зырян тәуелдi аймақтың солтүстiк-шығыс жағында, Ревнюшенск горстантиклинальмен аймақтық түйiседi. Ауданда жүз елуден астам полиметалдық, колчедандық-полиметалдық, мыс-колчедандық орындар, кенкөрiнiстерi мен минералдау нүктелерi белгiлi. Қорғаныс, мырыш, мыс, алтын, күмiс және басқа да құнды құрамдас бөлiктерi бар кен орындарымен ғана бай емес, аудан табиғи құрылыс материалдарымен, құм-iрi құм қоспасымен, құрылыс құмдарымен, кiрпiш саздақтарымен де бай.

Кәсіпорындар[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Ауданда 43 мемлекетік кәсіпорын, 28 акционерлік қоғам, 260 серіктестік, 34 өндірістік кооператив, т.б. 200-ге жуық әр түрлі меншіктегі шаруашылық нысандары тіркелген. Өнеркәсiп өңiр экономикасының негiзi болып табылады. Пайдалы қазбалардың барлығы өнеркәсiптiң салалық бағытын белгiлейдi. Базалық сала - тау-кен өндiру саласы. Осы саланың бас кәсiпорны - "Қазмырыш" ААҚ Зырян тау-кен байыту кешенi Зырян қаласында орналасқан. Ауданда цемент өндiру бойынша Қазақстанның iрi кәсiпорны жұмыс iстейдi. "Бухтарминская цементная компания" ААҚ (Октябрьск кентi). Жеңiл өнеркәсiптi "Зыряновская швейная фабрика" ЖШС, "Рассвет" ЖШС, "Универсал Вектор" ЖШС ұсынады. Тiгiн бұйымдары, арнаулы киiм, әйелдер және балалар ассортиментi бұйымдары осы кәсiпорындардың өнiмi болып табылады. "СЗНП" ЖАҚ бума-сүзгiш материал, кәсiпорындар мен халыққа арналған демалу органдарын қорғау құралдары, ассортименте пластмастан жасалған бұйымдар өндiрiледi.
Электр энергиясының өндiрiмi Серебрянка қаласының маңында орналасқан "Қазмырыш" ААҚ Бұқтырма Гидроэнергетикалық кешенiнде өндiрiледi. Кешенмен бiр жылда сағатына 2,5 млрд квТ астам өндiрiледi.
Аудан ауыл шаруашылық өнiмдерiн өндiру саласында, оның iшiнде басқа өңiрлермен салыстырғанда, өнiмдiлiгi едәуiр жоғары дәндi дақылдарымен негiзгiлердiң бiрi болып саналады. Ауыл шаруашылық мекендердiң, табиғи жағдайларының барлығы ауыл шаруашылық дақылдарының кең спектрiн, оның экономикалық жоспарында дәндi, майлыларды артық көретiнi, өсiруге мүмкiндiк бередi. Жетекшi сала-өсiмдiк шаруашылығы (өндiрiс құрылымында 66%).
Ауданда мал мен құстың дәстүрлi түрлерiнен басқа "Марал-сервис" ЖШС марал өсiрумен шұғылданады. Тамақ және өңдеушi өнеркәсiпте ауыл шаруашылық өнiмдерiн өңдеу жөнiндегi шағын, орта бизнес кәсiпорындары және жеке кәсiпкерлер басым. Кәсiпорындардың өз қаражаттары және халықтың қаржысы құрылысқа қаржы салымының негiзгi көзi болып қалды. Негiзiнде аудан бюджетiнен әлеуметтiк сала объектiлерi мен жолдардың күрделi жөндеуi қаржыландырылады.

Әлеуметтік құрылымдар[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Емдеу-профилактикалық мекемелер жүйесi 13 емхана-поликлиникалық ұйымдарды, оның iшiнде 12 мемлекеттiк отбасылық дәрiгерлiк емханаларды, оның 7 селолық, енгiзедi. Бұдан басқа 9 ауруханалық ұйымдар (оның 7 мемлекеттiк, оның iшiнде 1 селолық), 6 фельдшерлiк-акушерлiк пунктер және 31 фельдшерлiк пункт.
Аудан аумағында 12 мәдениет үйi және клубтар, оның 11 мемлекеттiк, 24 мемлекеттiк кiтапхана, бұдан басқа соқырлар мен саңырауларға арналған 2 мамандырылған кiтапхана. 50-жылдары салынған "Горняк" МҮ сәулет ескерткiштерiне жатады.123 спорт құрылысы, 3 балалар- жастар спорт мектебi жұмыс iстейдi.
Негiзгi республикалық және облыстық өкiмет құрылымы - құқық қорғау және фискальдық органдары ұсынылған. "Қазақстанның халық банкi" ААҚ, "Наурыз Банк Қазақстан" ААҚ филиалдары, "Валют-Транзит Банкi" ААҚ, "Тұран Әлем банкi" ААҚ, "Центркредит банкi" ААҚ, "Алматы Сауда-Қаржы банкi" ААҚ , "Альянс Банкi" ААҚ филиалдарының бөлiмдерi, сақтандыру компаниялары жұмыс iстейдi.

Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Сыртқы сілтемелер[өңдеу | қайнарын өңдеу]

ШҚО-ның мемл. мұрағат филиалдары. Зырян филиалы(қолжетпейтін сілтеме)

[1] Қазақстан Республикасы халқының жынысы және жергілікті жердің типіне қарай саны (2023 жылғы 1 қаңтарға)

[2] Қазақстан Республикасы халқының жекелеген этностары бойынша саны (2022 жыл басына)

[1]

[2]