Түрікмен әліпбиі
Түрікмен әліпбиі (түрікм. türkmen elipbiýi, Tүркмен элипбийи, تۆرکمن الیپبییی) — түрікмен тілін жазып алуға қолданылатын жазу жүйесі. Түрікменстан және Өзбекстан түрікмендері латын әліпбиін қолданса, Иран және Таяу Шығыстың басқа да түрікмендері парсы әліпбиіне негізделген нұсқасымен жазады.
Араб жазуы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Түрікмен тілінің жазуы XIII—XIV ғасырларда пайда болды.[1] XVIII-ғасырда-ақ түрікмен тілінде бай әдебиет болған. Алайда халықтың ана тілінде сауаттылығы XIX-ғасыр аяғының өзінде 1%-дан аз болды, кітап шығару өте шектеулі болды, түрікмен тіліндегі алғашқы баспа 1913 жылы ғана пайда болды, ал тұңғыш газеті 1914 жылы жарыққа шықты.[2]
Иран, Ирак және Ауғанстан түрікмендері қазірдің өзінде де парсы тіліне негізделген нұсқасын қолданады.[1]
Соңғы 4 онжылдық бойы Иранда Заманауи стандартталған түрікмен араб жазуын құрастыру жүргізіліп жүр. Парсы әліпбиі, өзгертусіз немесе стандарттаусыз түрікмен тілі үшін жарамайды: бір "т" дыбысы үшін парсылардың екі түрлі әріпі бар (ت، ط) және түрікмен тілінде бар, бірақ парсы тілінде жоқ дауысты дыбыстарды жазып алу қиын.
Заманауи стандартталған түрікмен араб әліпбиін алғаш рет марқұм доктор Һамид Нотқи жасап, Иран-Әзірбайжан-Түрік Варлық (Varlık) журналында жариялады. Содан бері бұл жүйені ирандық түрікмендер қолданып келе жатыр және «Yaprak» және «Sahra» сияқты түрікмен басылымдары, сондай-ақ түркиялық мемлекеттік ақпарат құралдары (мысалы TRT) қолданады.
2010 жылы ирандық-түрікмен әдебиетшісі және лингвист Махмыт Атағазлы (түрікм. Mahmyt Atagazly) заманауи стандартталған түрікмен араб әліпбиін үйрететін «Түрікмен тілін дұрыс жазуға арналған нұсқаулық» (парсы: راهنمای نوشتار درست ترکمنی, түрікм. تورکمن یازوو قادالاری, Turkmen Ýazuw Kadalaryz) кітапша жазған. Бұл кітапшада Атағазлы әліпбиді таныстырып қана қоймай, түрікмен тілі фонологиясын және осы фонологияны дұрыс көрсету үшін түрікмен жазу ережелерін жазып алған.[3]
| Парсы | اۆ / ۆ | اؤ / ؤ | ای / ی | اِ / ـِ / ه | أ / ـأ |
|---|---|---|---|---|---|
| Латын | Ü ü | Ö ö | I i | E e | Ä ä |
| ХФӘ | [y] | [ø] | [i] | [ɛ] | [æ] |
| Парсы | اوُ / وُ | اوْ / وْ | ایٛ / یٛ | آ / ـا |
|---|---|---|---|---|
| Латын | U u | O o | Y y | A a |
| ХФӘ | [u] | [o] | [ɯ] | [ɑ] |
| № | Әріп | Латынша | ХФӘ | Мысал | Латынша жазылуы | Мағынасы |
|---|---|---|---|---|---|---|
| 1 | ب | B b | [b] | باش | Baş | Бас |
| 2 | پ | P p | [p] | پالتا | Palta | Балға |
| 3 | ت | T t | [t̪] | تانا | Tana | Бұзау |
| 4 | ث | S s | [s] | ثمر | Semer | Пайда |
| 5 | ج | J j | [dʒ] | آجیٛ | Ajy | Ащы |
| 6 | چ | Ç ç | [tʃ] | چکیچ | Çekiç | Балға |
| 7 | ح | H h | [h~x] | حو‌ْراز | Horaz | Әтеш |
| 8 | خ | H h | [x] | آخ | Ah | Аһ... |
| 9 | د | D d | [d̪] | داغ | Dag | Тау |
| 10 | ذ | Z z | [z] | ذلیل | Zelil | Қорланған |
| 11 | ر | R r | [ɾ~r] | بارماق | Barmak | Саусақ |
| 12 | ز | Z z | [z] | آز | Az | Аз |
| 13 | ژ | Ž ž | [ʒ] | آژدار | Aždar | Айдаһар |
| 14 | س | S s | [s] | سن | Sen | Сен |
| 15 | ش | Ş ş | [ʃ] | آشاق | Aşak | Төмен |
| 16 | ص | S s | [s] | صنم | Senem | Есім |
| 17 | ض | Z z | [z] | ضرر | Zerer | Жоғалуы |
| 18 | ط | T t | [t̪] | حاط | Hat | Түзу / Әріп |
| 19 | ظ | Z z | [z] | ظالم | Zalym | Тиран |
| 20 | ع | N/A | [ʔ] | عزیز | Eziz | Құрметті |
| 21 | غ | G g | [ɣ~ʁ] | باغ | Bag | Саябақ |
| 22 | ف | F f | [ɸ] | نفس | Nefes | Тыныс алу |
| 23 | ق | G g | [ɡ~ɢ] | قارا | Gara | Қара |
| K k | [k~q] | قاقا | Kaka | Әке | ||
| 24 | ك / ک | K k | [k] | کر | Ker | Саңырау |
| 25 | گ | G g | [ɡ~ɢ] | گل | Gel | Кел! |
| 26 | ل | L l | [l~ɫ] | لال | Lal | |
| 27 | م | M m | [m] | من | Men | Мен |
| 28 | ن | N n | [n] | نار | Nar | Анар |
| 29 | نگ | Ň ň | [ŋ~ɴ] | منگ | Meň | Мең |
| 30 | و | W w | [β] | آو | Aw | Аулау |
| 31 | ه / هـ | H h | [h] | هانی | Hany | Қайда? |
| 32 | ی | Ý ý | [j] | یاز | Ýaz | Көктем |
Кириллицасы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
1930 жылдардың аяғында КСРО-да жазуларды кирилизациялау процесі басталды. 1939 жылы қаңтарда «Sovet Tyrkmenistanь» газетінде түрікмен әрпін кириллицаға көшіру туралы бастамамен Ашхабад және Ашхабад ауданы мұғалімдерінің хаты жарияланды.
1940 жылы мамырда Түрікмен КСР Халық Комиссарлар Кеңесі барлық мемлекеттік және қоғамдық мекемелерді жаңа әліпбиге көшіру туралы қаулы қабылдады.
Түркімен кирилл әліпбиі 2000 жылға қарай ресми қолдану аясынан толығымен алынып тасталды.[4]
Латиницасы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Кеңестік Түрікменстанда 1928 жылы латын графикасы қабылданды. 1940 жылы Кеңес Түрікменстанындағы Ресейдің ықпалының себебімен түрікмен кириллицасы құрылды. Тәуелсіздік алған салысымен елдің тұңғыш президенті Сапармұрат Ниязов тұсында жаңа латын әліпбиінің нұсқасығ құрастыру жоспарлары пайда болды. 1992 жылғы Тәуелсіз Түрікменстанның тұңғыш латиницасының басқа еш тілде болмаған ерекшелігі — q, v, x әріптерінің ө, ү, ы әріптерімен байланыстырылғаны. Әліпби көпшілікке ұнамағаннан, өзгертілуі шешілді.
1993 жылы ақпан айынында Сапармұрат Атаұлы Ниязов ұсынған нұсқасында фунт (£), доллар ($), иен (¥) және цент белгілері (¢) сияқты әдеттен тыс әріптер пайдаланылған: Aa Bb Çç Dd Ee Ää Ff Gg Hh Ii Jj £ſ Kk Ll Mm Nn Ññ Oo Öö Pp Rr Ss $¢ Tt Uu Üü Ww Yy ¥ÿ Zz.
Қазіргі латын жазуына негізделген, 1999 жылы қабылданған әліпбиі бұл әдеттен тыс символдардың қолданысын тоқтатқан.
Әліпбилер салыстыру кестесі[өңдеу | қайнарын өңдеу]
| Латиницасы с 1995 |
Латиницасы 1993 |
Латиницасы 1992 |
Кириллицасы 1940—1995 |
Латиницасы 1929—1940 |
Араб жазуы (кеңестіу) (1923—1929) |
Араб жазуы (Ирандық)[5] |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Aa | Аа | Aa | آ ع | آ | ||
| Bb | Бб | Bʙ | ب | |||
| Çç | Cc | Чч | Cc | چ | ||
| Dd | Дд | Dd | د | |||
| Ее | Ее Ээ | Ее | ٱ | اِ / ه | ||
| Ää | Ea ea | Әә | Əə | أ | ||
| Ff | Фф | Ff | ف | |||
| Gg | Гг | Gg Ƣƣ | گ | ق غ گ | ||
| Hh | Хх | Hh Xx | خ | خ ٥ ح | ||
| Ii | Ии | Ii | ى | اى | ||
| Jj | Җҗ | Çç | ج | |||
| Žž | £ſ | Jh jh | Жж | Ƶƶ | ژ | |
| Kk | Кк | Kk Qq | ک ق | ق ك | ||
| Ll | Лл | Lʟ | ل | |||
| Mm | Мм | Mm | م | |||
| Nn | Нн | Nn | ن | |||
| Ňň | Ññ | Ng ng | Ңң | Ꞑꞑ | ڭ | نگ |
| Oo | Оо | Оо | او | اوْ / وْ | ||
| Öö | Өө | Ɵɵ | اۇ | اؤ / ؤ | ||
| Pp | Пп | Pp | پ | |||
| Rr | Рр | Rr | ر | |||
| Ss | Сс | Ss | ث س ص | |||
| Şş | $¢ | Sh sh | Шш | Şş | ش | |
| Tt | Тт | Тт | ط ت | ت | ||
| Uu | Уу | Uu | او | او / ُو | ||
| Üü | Vv | Үү | Yy | اۇ | اۆ / ۆ | |
| Ww | Вв | Vv | و | |||
| Yy | Xx | Ыы | Ьь | ى | ایٛ | |
| Ýý | ¥ÿ | Yy | Йй | Jj | ﻳ | ی |
| Zz | Зз | Zz | ظ ض ذ ز | |||
| Ёё | ||||||
| Ts ts | Цц | |||||
| Щщ | ||||||
| Ъъ | ||||||
| Ьь | ||||||
| Юю | ||||||
| Яя | ||||||
Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- ↑ a b Ресей Федерациясы және көршілес мемлекеттері ұлттарының тілдері = Языки народов Российской Федерации и соседних государств — М.: Наука, 2005. — Т. 3. — Б. 138. — 606 б. — 1200 таралым. — ISBN 5-02-011237-2.
- ↑ М. И. Исаев КСРО-ның тілдік құрылымы = Языковое строительство в СССР — М.: «Наука», 1979. — Б. 85—90. — 2650 таралым.
- ↑ Turkmen Ýazuw Kadalaryz — Mahmyt Atagazly Wayback Machine мұрағатында
- ↑ Новый туркменский алфавит: некоторые вопросы его разработки и принятия Wayback Machine мұрағатында
- ↑ راهنماي نوشتار درست تركمني = توركمن يازوو قادالاري Türkmen Ýazuw Kadalary — 1392 СХ. — Б. 50. Мұрағат көшірмесі 3 наурыздың 2016 Wayback Machine мұрағатында Мұрағатталған.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 1 желтоқсан 2014.