Қайыкент ауданы
| Аудан / Муниципалды аудан | |||
| Қайыкент ауданы | |||
| құм. Къайыгент якъ | |||
 | |||
| |||
| Әкімшілігі | |||
|---|---|---|---|
| Ел | |||
| Кіреді | |||
| Енеді |
14 муниципалды құрылым | ||
| Әкімш.орт. |
Жаңа Қайыкент ауылы | ||
| Аудан әкімшілігінің басшысы |
Эльдерханов Магомед Меджидович | ||
| Жергілікті өзін-өзі басқару төрағасы |
Багамаев Магомедрасул Ахсабарович | ||
| Тарихы мен географиясы | |||
| Координаттары |
42°23′14″ с. е. 47°59′12″ ш. б. / 42.38722° с. е. 47.98667° ш. б. (G) (O) (Я)Координаттар: 42°23′14″ с. е. 47°59′12″ ш. б. / 42.38722° с. е. 47.98667° ш. б. (G) (O) (Я) | ||
| Құрылған уақыты |
23 қаңтар 1935 жылы | ||
| Жер аумағы |
691,08 км² | ||
| Тұрғындары | |||
| Тұрғыны |
58 854 адам (2021) | ||
| Тығыздығы |
85,16 адам/км² | ||
| Ұлттық құрамы | |||
| Телефон коды |
87248 | ||
|
kayakentsky.ru (орыс.) | |||
|
| |||
 Қайыкент ауданы Ортаққорда
Координаттар: 42°23′14″ с. е. 47°59′12″ ш. б. / 42.38722° с. е. 47.98667° ш. б. (G) (O) (Я) | |||
.png)
Қайыкент ауданы (құм. Къайыгент якъ[1], орыс. Каякентский район[2]) — Ресей Федерациясының Дағыстан құрамындағы әкімшілік-аумақтық бірлік және муниципалитет (муниципалды аудан).
Әкімшілік орталығы — Жаңа Қайыкент ауылы.
Географиясы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Аудан Дағыстанның шығыс бөлігінде, Каспий теңізінің жағалауында орналасқан.
Оңтүстік-шығысында Дербентпен, оңтүстік-батысында – Кайтақпен, батысында – Сергоқаламен, солтүстік-батысында – Дағыстанның Қарабұтақкент аудандарымен шектеседі. Солтүстікте республикалық маңызы бар Ізбірбас қаласымен (және оның қалалық округімен) де шекаралас орналақсан.
Ауданның жалпы ауданы — 691,08 км². Аудан Дахадай ауданы аумағында екі анклавқа ие: Викри және Дейбук ауылдары.
Қайыкент ауданының аумағында әкімшілік жағынан басқа аудандарға бағынатын екі ауыл бар: Шаласи (Дахадай ауданы Сутбук ауылдық кеңесі) және Краснопартизанск (Сергоқала ауданы Урахи ауылдық кеңесі).
Тарихы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- Алғышарты
Құмықстан этногеографиялық терминіне енген құмықтар тұратын этноаумағы болып келеді.
1867 жылға дейін қазіргі Қайыкент ауданының бір бөлігі құмық феодалдық құрылымының — Тарқы шамқалдығының, ал екінші бөлігі Қайтақ үсмейлігінің құрамында болды.
1860 жылы Дағыстан облысы құрылып, 1867 жылы феодалдық құрылымдар ыдырағаннан кейін аудан аумағы жаңадан құрылған облыстың құрамына енді.
- Қазіргі кезең
Әкімшілік орталығы Қайакент ауылында болған Қайыкент ауданы 1935 жылғы 23 қаңтардағы ДАКСР БОАК қаулысы негізінде Махачкала, Дербент және Қорқмасқала аудандары аумағының бір бөлігінен құрылды[3].
1957 жылы облыс орталығы Ізбірбас қаласына көшірілді. РКФСР ЖКТ 1963 жылғы 1 ақпандағы қаулысымен Сергоқала ауылдық ауданына қосылды. РКФСР ЖКТ 1965 жылғы 12 қаңтардағы қаулысымен аудан орталығы Жаңа Қайыкент ауылына көшіріліп, ауданның бұрынғы шекарасы қалпына келтірілді.
1950 жылдардың аяғында Шешен-Ингуш АКСР Шурагат ауданына қарасты екі ауылдың тұрғындары Қайыкент ауданына қоныстандырылып, Герга және Первомайское ауылдарын құрады. 1966 жылғы Оңтүстік Дағыстандағы жойқын жер сілкінісінен кейін аймақта тағы бірнеше ауылдар пайда болды — Новые Викри, Сагаси-Дейбук және Дружба. Оларды Агул, Дахадай, Қайтақ, Құраһ, Табасаран және Хив аудандарындағы қираған ауылдарының тұрғындары қоныстандырды.
Тұрғандары[өңдеу | қайнарын өңдеу]
| 1939 | 1959 | 1970 | 1979 | 1989 | 2002 | 2009 | 2010 | 2011 | 2012 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 17 661 | ↘16 301 | ↗22 925 | ↗28 851 | ↗34 019 | ↗52 739 | ↗54 995 | ↘54 089 | ↗54 125 | ↘54 098 |
| 2013 | 2014 | 2015 | 2016 | 2017 | 2018 | 2019 | 2020 | 2021 | |
| ↘53 925 | ↗53 926 | ↗54 186 | ↗54 832 | ↗55 633 | ↗56 074 | ↗56 511 | ↗56 704 | ↗58 854 |
- Ұлттық құрамы
2010 жылғы Бүкілресейлік халық санағы бойынша:
| Халық | Саны, адам |
Жалпы халықтан үлесі, % |
|---|---|---|
| құмықтар | 28 357 | 52,43 % |
| даргиндер | 22 894 | 42,33 % |
| табасарандар | 941 | 1,74 % |
| агулдер | 821 | 1,52 % |
| лезгиндер | 267 | 0,49 % |
| орыстар | 134 | 0,25 % |
| лактар | 97 | 0,18 % |
| аварлар | 88 | 0,16 % |
| басқалары | 136 | 0,26 % |
| көрсетілмеген | 354 | 0,65 % |
| барлығы | 54 089 | 100,00 % |
2020-2021 жылдардағы Бүкілресейлік халық санағы бойынша:
| Халық | Саны, адам |
Жалпы халықтан үлесі, % |
|---|---|---|
| құмықтар | 31 952 ▲ | 54,29 % |
| даргиндер | 22 670 ▼ | 38,52 % |
| табасарандар | 913 ▼ | 1,55 % |
| агулдер | 732 ▼ | 1,24 % |
| лезгиндер | 188 ▼ | 0,32 % |
| орыстар | 91 ▼ | 0,15 % |
| лактар | 88 ▼ | 0,15 % |
| аварлар | 58 ▼ | 0,10 % |
| көрсетілмеген | 869 | 1,48 % |
| басқалары | 1214 | 2,06 % |
| барлығы | 58 854 | 100,00 % |
Аумақтық құрылымы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Қайыкент ауданы әкімшілік-аумақтық құрылым аясында ауылдық кеңестер мен ауылдарды қамтиды.
Жергілікті өзін-өзі басқаруды ұйымдастыру шеңберінде аттас муниципалды ауданға ауылдық кеңестер мен ауылдарға сәйкес келетін ауылдық елді мекен мәртебесі бар 14 муниципалды құрылым кіреді.
| № | Ауылдық қоныс | Әкімшілік орталығы | Елді мекендер саны | Тұрғындары (адам) | Ауданы (км²) |
|---|---|---|---|---|---|
| 1 | Алхаджакент ауылдық кеңесі | Алхаджакент ауылы | 2 | ↘1921 | 42,13 |
| 2 | Башлыкент ауылы | Башлыкент ауылы | 1 | ↘2373 | 27,68 |
| 3 | Герга ауылы | Герга ауылы | 1 | ↗4064 | 19,32 |
| 4 | Жабанкент ауылы | Жабанкент ауылы | 1 | ↗1073 | 13,41 |
| 5 | Дружба ауылы | Дружба ауылы | 1 | ↗4006 | 12,99 |
| 6 | Қапқайкент ауылы | Қапқайкент ауылы | 1 | ↗1044 | 16,40 |
| 7 | Қаранайауыл ауылы | Қаранайауыл ауылы | 1 | ↘1722 | 25,06 |
| 8 | Қайыкент ауылдық кеңесі | Қайыкент ауылы | 2 | ↗16 126 | 63,00 |
| 9 | Нововикринский ауылдық кеңесі | Новые Викри ауылы | 2 | ↗4514 | 20,97 |
| 10 | Жаңа Қайыкент ауылдық кеңесі | Жаңа Қайыкент ауылы | 2 | ↗6138 | 36,23 |
| 11 | Первомайское ауылы | Первомайское ауылы | 1 | ↘7418 | 38,06 |
| 12 | Сагаси-Дейбук ауылдық кеңесі | Сагаси-Дейбук ауылы | 2 | ↗3144 | 10,51 |
| 13 | Усемикент ауылы | Усемикент ауылы | 1 | ↗2284 | 32,36 |
| 14 | Өтеміс ауылы | Өтеміс ауылы | 1 | ↘3027 | 74,91 |
Елді мекендері[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Ауданда 19 ауылдық елді мекен бар:
| № | Елді мекен | Түрі | Тұрғындары | Ауылдық қонысы |
|---|---|---|---|---|
| 1 | Алхаджакент | ауыл | ↘2411 | Алхаджакент ауылдық кеңесі |
| 2 | Башлыкент | ауыл | ↘2373 | Башлыкент ауылы |
| 3 | Викри | ауыл | ↘19 | Нововикринский ауылдық кеңесі |
| 4 | Гаша | ауыл | ↘54 | Алхаджакент ауылдық кеңесі |
| 5 | Герга | ауыл | ↗4064 | Герга (Қайыкент ауданы) ауылы |
| 6 | Дейбук | ауыл | ↘435 | Сагаси-Дейбук ауылдық кеңесі |
| 7 | Жабанкент | ауыл | ↗1073 | Жабанкент ауылы |
| 8 | Дружба | ауыл | ↗4006 | Дружба ауылы |
| 9 | Инчхе | ауыл | ↘186 | Жаңа Қайыкент ауылдық кеңесі |
| 10 | Қапқайкент | ауыл | ↗1044 | Қапқайкент ауылы |
| 11 | Қаранайауыл | ауыл | ↘1722 | Қаранайауыл ауылы |
| 12 | Қайыкент | ауыл | ↗15 923 | Қайыкент ауылдық кеңесі |
| 13 | Кулкам | ауыл | ↘203 | Қайыкент ауылдық кеңесі |
| 14 | Жаңа Қайыкент | ауыл | ↗5952 | Жаңа Қайыкент ауылдық кеңесі |
| 15 | Новые Викри | ауыл | ↗4495 | Нововикринский ауылдық кеңесі |
| 16 | Первомайское | ауыл | ↘7418 | Первомайское ауылы |
| 17 | Сагаси-Дейбук | ауыл | ↘1986 | Сагаси-Дейбук ауылдық кеңесі |
| 18 | Усемикент | ауыл | ↗2284 | Усемикент ауылы |
| 19 | Өтеміс | ауыл | ↘3027 | Өтеміс ауылы |
Дейбук және Викри ауылдары Дахадай ауданы аумағындағы Қайыкент ауданының анклавтары болып табылады. Ал Шаласи ауылы, керісінше, Қайыкент ауданы аумағындағы Дахадай ауданының анклавы болып табылады. Краснопартизанск ауылы Сергоқала ауданының анклавы болып табылады.
Экономикасы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Аудан аумағында негізінен жүзім өндіруге маманданған 5 шарап зауыты мен 14 ірі ауыл шаруашылық кәсіпорны бар.
Көлік[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Аудан аумағында Ресейді Әзірбайжанмен байланыстыратын теміржол және «Кавказ» федералдық автомагистралі орналасқан.
Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- ↑ Кумыкско-русский словарь.под ред.Б.Г.Бамматова. Российская Академия Наук., Дагестанский научный центр ордена «Знак Почета» институт языка, литературы и искусства имени Г. Цадасы. Махачкала. С. 381-387
- ↑ авар. Гъаякент мухъ, агул. Къаякент район, әз. Qayakənd rayonu, дарг. Къаякентла къатI, құм. Къаягент якъ, лак. Къаякентал кIану, лезг. Къаякент район, ноғ. Каякент район, рут. Къаякент район, таб. Къаякент район, тат. Каякент район, сахур. Къаякент район, шеш. Каякентан кIошт.
- ↑ История Каякентского районного суда.(қолжетпейтін сілтеме)