Іле ауданы
Басқа мағыналар үшін Іле деген бетті қараңыз.| Қазақстан ауданы | |||
| Іле ауданы | |||
| |||
| Әкімшілігі | |||
|---|---|---|---|
| Облысы | |||
| Аудан орталығы | |||
| Ауылдық округтер саны |
9 | ||
| Кенттік әкімдіктер саны |
1 | ||
| Ауыл саны |
30 | ||
| Тарихы мен географиясы | |||
| Координаттары |
43°25′37″ с. е. 77°01′33″ ш. б. / 43.42694° с. е. 77.02583° ш. б. (G) (O) (Я)Координаттар: 43°25′37″ с. е. 77°01′33″ ш. б. / 43.42694° с. е. 77.02583° ш. б. (G) (O) (Я) | ||
| Құрылған уақыты |
1928 | ||
| Жер аумағы |
7,8 мың км² | ||
| Уақыт белдеуі | |||
| Тұрғындары | |||
| Тұрғыны |
266 677[1] адам (2023) | ||
| Ұлттық құрамы |
қазақтар (71,29%), орыстар (14,71%), украиндар (0,46%), немістер (0,72%), әзірбайжандар (1,29%), корейлер (0,69%), күрдтер (1,82%), татарлар (0,55%), түріктер (1,27%), ұйғырлар (1,46%), басқалары (1,73%)[2][3] | ||
| Сандық идентификаторлары | |||
| Пошта индексі |
040700-040728[4] | ||
| Автомобиль коды |
05 | ||
|
| |||
Іле ауданы — Алматы облысының оңтүстігінде орналасқан әкімшілік-аумақтық бөлігі. 1928 жылы құрылған. Аудан орталығы – Өтеген батыр кенті.
Жер бедері[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Аудан жерін Іле ойысының батысындағы көтеріңкі келген Қараой үстірті мен Іле Алатауының тауалды жазығы алып жатыр. Солтүстік-батысында төбелі-жонды Сарықұм және Қаскелең өзендерінің сол жағалауын бойлай Мойынқұм құмы орналасқан. Жер қойнауынан құрылысқа қажет Николаев қиыршық тас пен құм кен орны және Покровка жер асты (ыстық) су көзі барланған.
Климаты, су жүйесі[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Климаты тым континенттік, қысы біршама жұмсақ, жазы ыстық, қуаң. Қаңтар айындағы ауаның жылдық орташа температурасы –9 – 13°С, шілденікі 22 – 26°С. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 200 – 350 мм. Аудан жерінен Іле, Қаскелең, Бесағаш, Күрті, Үлкен және Кіші Алматы өзендері ағып өтеді. Ең ірі көлі – Сорбұлақ. Одан басқа жалпы ұзындығы 53,8 км және жалпы ауданы 18,0 мың га жерді суаратын және суландыратын Байқан, Николаев, Жаңаарнасу, Қызылту, Оң жағалық Күрті каналы, Сорбұлақ су жүйелері мен жалпы сыйымдығы 36,2 млн. м3 болатын “Приютское”, “Ащыбұлақ”, “Алматы”, К-1, К-2, К-3 атты тоғандар мен әуіттер, Қапшағай бөгені орналасқан.
Топырағы, өсімдігі мен жануарлар дүниесі[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Ауданның солтүстік өңірінде құмды, құмды-сұр топырақ, үстіртті жерінің топырағы шамалы карбонатты сұр, сортаңды-сұр топырақ, тауалды жазығында бозғылт сұр, сортаңды қоңыр топырақ, Іле аңғары және өзен бойларында шалғынды сұр, бозғылт сұр топырақ қалыптасқан. Солтүстік өңірдің құмды төбелері мен үстіртті жерлерінде эфемерлі-боз жусанды, еркекшөпті-боз жусанды, Күрті өзені мен Қапшағай бөгені аралығында теріскен, еркекшөп, Күртінің орта ағысының оң жағалауында бұта аралас селеулі-жусанды дала қалыптасқан. Ауданның оңтүстік, оңтүстік-батысында шөлейт даланың эфемерлі-боз жусанды өсімдіктері өседі. Өзен-көл жағалауының шалғынды сұр топырағында сарсазан, қарақаңбақ, қамыс, құрақ өскен. Ауданның орталық бөлігінде жусан, жүзгін, ши аралас өсімдіктер қалыптасқан. Аңдардар қасқыр, түлкі, қарсақ, ақбөкен, қоян, қырғауыл, жабайы шошқа, сарышұнақ, аламан тышқаны, ондатра, т.б. кездеседі.
Халқы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Тұрғындар саны – 209181 (2019).
- ұлттық құрамы – қазақтар (71,29%), орыстар (14,71%), украиндар (0,46%), немістер (0,72%), әзірбайжандар (1,29%), корейлер (0,69%), күрдтер (1,82%), татарлар (0,55%), түріктер (1,27%), ұйғырлар (1,46%), басқалары (1,73%).
Ауылдық округтері[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Аудандағы 30 елді мекен 1 кенттік әкімдік пен 9 ауылдық округке біріктірілген:
| Ауылдық округ | Халқы (2009) | Елді мекендері |
|---|---|---|
| Ащыбұлақ ауылдық округі | 20090 | Мұхаметжан Түймебаев, Жәпек батыр, Көкқайнар, Төле би ауылдары |
| Байсерке ауылдық округі | 25141 | Байсерке, Әли, Жаңадәуір, Жаңаталап, Көктерек, Қоянқұс, Ынтымақ ауылдары |
| Боралдай кенттік әкімдігі | 28142 | Боралдай кенті |
| Жетіген ауылдық округі | 17686 | Жетіген, Жаңаарна, Еңбек, Құйған ауылдары |
| Казцик ауылдық округі | 9530 | Казцик, Комсомол ауылдары |
| Күрті ауылдық округі | 5892 | Ақши, Күрті ауылдары |
| Қараой ауылдық округі | 10084 | Қараой, Нұрғиса Тілендиев, Қосөзен ауылдары |
| Междуреченск ауылдық округі | 9990 | Междуреченское, Екпінді, Жауғашты ауылдары |
| Чапаев ауылдық округі | 7307 | Чапаев ауылы |
| Энергетический ауылдық округі | 26986 | Өтеген батыр, Қарасу, Покровка ауылдары |
Шаруашылығы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Ауданда 1997 жылға дейін етті-сүтті мал, биязы жүнді қой, жылқы, шошқа, құс, астық, қант қызылшасы, көкөніс, бақша, жүзім-жеміс, балық аулауға маманданған 2 ұжымшар, 7 кеңшар, 1 мал бордақылау бірлестігі, 1 құс фабрикасы, 1 құс зауыты болды. 1997 жылдан олардың барлығы жекешелендіріліп, 6 АҚ-ға, ЖШС-ке, 1,2 мыңға жуық шаруа қожалықтарына біріктірілді. Ауданда 17 ірі өнеркәсіптік кәсіпорын бар, олар: темір-бетон өндіретін “Ремстройтехника” АҚ (Первомайский кентінде), қағаз-картон өнімдерін жасайтын “Іле қағаз-картон комбинаты” АҚ (Боралдай кентінде), “Алкан Пекинджиг Қазақстан” ЖШС-і (Өтеген батыр кенті), “Алматы қанты” АҚ, сүт өнімдерін өндіретін “Райымбек Агро” ЖШС-і (Өтеген батыр кенті), темекі өнімдерін өндіретін “Филипп Моррис” пен Галлахер Қазақстан” ЖШС-тері (Өтеген батыр кенті), темір-бетон шпалдары, құс еті мен құс шұжығын өндіретін “Бент” АҚ-ы (Первомайский кенті), “Стекольный комбинат САФ” АҚ-ы (Первомайский кенті) және жүзім шарабын өндіретін “Ақжол” ЖШС-і (Түймебаев а.), сонымен бірге Өтеген батыр кентінде ЖЭО-3 (бұр. Алматы ГРЭС-і) орналасқан. Ауданда 2006 ж. басында 38,7 мың ірі қара, 102,0 мың қой, 3,9 мың жылқы, 0,86 мың түйе, 32,3 мың шошқа, 1,65 млн. құс болды. А. ш-на жарамды жердің жалпы аум. 592,0 мың га, оның ішінде: жыртылатын жер 76,4 мың га, жайылымы 511,8 мың га, шабындығы 1,0 мың га.
Инфрақұрылымы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Ауданда жалпы білім беретін 40 мектеп, 2 колледж, 13 кітапхана, 2 мәдениет үйі бар. Емдеу-сауықтыру мекемелерінен 14 аурухана мен емхана, 28 фельдш.-акушерлік пункт тұрғындарға қызмет көрсетеді. Аудан аумағымен Алматы – Астана, Алматы – Өскемен автомобиль және темір жол жолдары өтеді.
Аудан өңірінен Өтеген батыр (1699 – 1773), Т.Бокин (1890 – 1918), т.б. тарихи тұлғалар шыққан.
Аудан аумағында б.з.б. 4 – 3 ғасырлардағы бейіттер (Боралдай ауылына таяу), ерте көшпелілер кезеңіндегі “Жалғызқорған” (Көкқайнар ауылы маңында), Первомайский кентінің жанында 1937–38 жылдары жазықсыз қуғын-сүргін құрбандары атылған “Қандысай” сайы, т.б. 26 тарихи-мәдени және археологиялық ескерткіштер бар.
“Іле таңы” атты апталық газеті шығып тұрады (1.1.1970 жылдан).[5]
Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- ↑ Қазақстан Республикасы халқының жынысы және жергілікті жердің типіне қарай саны (2023 жылғы 1 қаңтарға)
- ↑ Қазақстан Республикасының Статистика агенттігі. Қазақстан Республикасы тұрғындарының облыстар, қалалар мен аудандар, жынысы мен жас ерекшелігі топтары, этностық бөлігі бойынша 2019 жылдың басындағы саны
- ↑ 2009 жылғы санақ бойынша Қазақстан тұрғындарының ұлттық құрамы
- ↑ Қазақстан почталық индекстері
- ↑ Қазақ Энциклопедиясы, 9 том
| |||||||||||||||||
| ||||||