Еңбекшіқазақ ауданы

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
Навигацияға өту Іздеуге өту
Қазақстан ауданы
Еңбекшіқазақ ауданы
Елтаңбасы
Елтаңбасы
Әкімшілігі
Облысы

Алматы облысы

Аудан орталығы

Есік

Ауылдық округтер саны

25

Қалалық әкімдіктер саны

1

Ауыл саны

78

Қала саны

1

Аудан әкімдігінің мекенжайы

Есік қаласы, Жамбыл даңғылы, №21а

Тарихы мен географиясы
Координаттары

43°21′11″ с. е. 77°32′21″ ш. б. / 43.35306° с. е. 77.53917° ш. б. / 43.35306; 77.53917 (G) (O) (Я)Координаттар: 43°21′11″ с. е. 77°32′21″ ш. б. / 43.35306° с. е. 77.53917° ш. б. / 43.35306; 77.53917 (G) (O) (Я)

Құрылған уақыты

1928

Жер аумағы

8,3 мың км²

Уақыт белдеуі

UTC+5:00

Тұрғындары
Тұрғыны

284 334[1] адам (2023)

Ұлттық құрамы

қазақтар (57,58%), ұйғырлар (17,76%), орыстар (12,82%), түріктер (4,87%), әзербайжандар (1,51%), күрдтер (1,32%), татарлар (0,55%), шешендер (0,54%), қырғыздар (0,53%), немістер (0,44%), өзбектер (0,41%), корейлер (0,36%), басқалары (1,31%)[2]

Сандық идентификаторлары
Пошта индексі

040400-040462[3]

Автомобиль коды

05

Еңбекшіқазақ ауданының әкімдігі

Облыс картасындағы Еңбекшіқазақ ауданы

Еңбекшіқазақ ауданыАлматы облысының оңтүстік бөлігінде орналасқан әкімшілік бөлініс. Аудан орталығы – Есік қаласы.

Географиялық орны, жер бедері және табиғаты

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Солтүстігінде Қапшағай су қоймасы арқылы Қонаев қаласымен және Жетісу облысының Кербұлақ ауданымен, шығысында Ұйғыр ауданымен, батысында Талғар ауданымен, оңтүстігінде Кеген ауданымен шектеседі.

Ауданның оңтүстігін Іле Алатауының Қараш, шығысын, оңтүстік-шығысын Бақай тауы, Сарытау, Сөгеті, Торайғыр таулары, қиыр шығысын Сөгеті жазығы алып жатыр. Ауданның ең биік жері оңтүстік-батысындағы мәңгі қар мен мұз басқан Саз тауы (4241 м). Аудан жері солтүстікке қарай ылдиланып Қапшағай су қоймасына тіреледі. Бұл жазық келген өңірінде Іле ойысы жатыр. Таулардан Есік, Түрген, Киікбай, Шолақ, Шыбықты, Белшабдар, Қаратұрық, Лаварсаз, Асы және Шілік өзендері бастау алады. Шілік өзеніндегі Бартоғай бөгенінен Д.А. Қонаев атындағы Үлкен Алматы каналы бастау алып, шығыстан батысқа қарай ағып өтеді. Таулық бөлігінде ұсақ мореналық көлдер (Есік, Жасылкөл, т.б.) кездеседі. Өзендерде бірнеше кішігірім СЭС-тер салынған. Толқын ауылы тұсында арнайы балық өсіруге арналған Есдәулетсай тоғаны, Түрген шатқалында бахтах (форель) шаруашылығы ұйымдастырылған. Аудан аумағында Алматы қорығы, Есік обасы («Алтын адам» мүрдесі табылған), Тянь-Шань шыршасы өсетін Шыңтүрген (Шымтүрген) шыршалығы (889 га) орналасқан. Тау бөктерлерінде Таутүрген, Қорам минералды бұлақтары бар. Шіліккемерде құм мен кесектас өндіріледі. Бұғыты тауларында вольфрам кен орны барланған.

Климаты, өсімдігі мен жануарлар дүниесі

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Климаты континенттік. Қысы суық. Таулы өңірлерде қар қалың түседі (40 – 60 см). Қаңтар айының орташа температурасы –6 – 10°С, кейде температура –28 – 30°С-қа дейін төмендейді. Жазы ыстық әрі құрғақ. Шілденің орташа температурасы 20 – 24°С. Жылдық орташа жауын-шашын мөлшері жазық өңірде 200 – 400 мм, тау бөктерлерінде 550 – 700 мм. Аудан аумағында ендік бағытта айқын байқалатын бірнеше табиғи белдемдер өтеді. Іле ойпатының шөлейтті белдемінде сұр, сортаң сұр топырақ қалыптасқан. Онда баялыш, жусан, ши, күйреуік, т.б. сораң шөптер, өзен аңғарлары мен ойысты жерінің шалғынды-батпақты топырағында құрақ, қамыс, қияқ, жалбыз, тау алдының жонды-белесті жерлерінің қоңыр, қызғылт қоңыр топырағында бұта аралас бетеге, боз, селеу, тау бөктерлерінде астық тұқымдас әр түрлі шөптесіндер өскен. Таулардың орта және биік белдеулерінде тау шалғыны, одан биікте альпілік шалғындар қалыптасқан. Тау етегі мен шатқалдарын тал, үйеңкі, көктерек, емен, өрік, алма, алмұрт жеміс ағаштары, биік таулы бөлігін шырша, қарағай орманы алып жатыр. Жануарлардан қоңыр аю, барыс, қасқыр, түлкі, таутеке, арқар, жазық жерлерде елік, борсық, суыр, қырғауыл, т.б. мекендейді. Су айдындары балыққа бай.

Ауыл шаруашылығы

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Ауданында суармалы және тәлімді (тау бөктерлерінде) егін шаруашылығы жақсы дамыған, сонымен қатар қой шаруашылығы бар, жүзім, жеміс-жидек, көкөніс, темекі өсіріледі. Ауыл шаруашылығына жарамды жерінің аумағы 641, 6 мың га (2006), оның ішінде жыртылған жері 92,1 мың га, шабындық 16,6 мың га, жайылым 521,5 мың га. Ауданда ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдеу және тамақ өнеркәсібінің салалары жақсы дамыған. Ірілері: «Филипп – Моррис», «Фудмастер», «Голд продукт», «Есік жүзім зауыты», «Дионис», «Елес» т.б. Өсімдік шаруашылығында егістің басым бөлігі (80%) астық шаруашылығының үлесіне келеді. Еңбекшіқазақ ауданы жерінен Алматы – Райымбек, Алматы – Жаркент автомобобиль жолы өтеді. Есік қаласынан облыс орталығы – Талдықорған қаласына дейінгі арақашықтық 340 км.[4]

1939 1959 1970 1979 1989[5] 1999 2009[6] 2021
 34471 55656 91063 104351 113935 202659 257506 278581

Тұрғындар саны – 300427 адам (2019). 40-тан астам ұлттың өкілдері тұрады, оның ішінде: қазақтар (57,50%), орыстар (13,15%), түріктер (4,80%), ұйғырлар (17,67%), әзербайжандар (1,47%), күрдтер (1,26%), татарлар (0,56%), шешендер (0,55%), қырғыздар (0,50%), немістер (0,45%), корейлер (0,38%), өзбектер (0,39%), украиндар (0,22%), гректер (0,22%), поляктар (0,12%), басқалары (0,76%).

Әкімшілік бөлінісі

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Аудандағы 79 елді мекен 1 қалалық әкімдік пен 25 ауылдық округке біріктірілген:

Халқының саны (2009, 2021)[7]
Ауылдық округтері 2009 2021 2021 2009-ға пайызбен Ерлер 2009 Ерлер 2021 2021 2009-ға пайызбен Әйелдер 2009 Әйелдер 2021 2021 2009-ға пайызбен
Ават ауылдық округі 5670 4314 76,1 2793 2130 76,3 2877 2184 75,9
Ақши ауылдық округі 6421 5426 84,5 3173 2769 87,3 3248 2657 81,8
Аса ауылдық округі 9047 9320 103 4529 4791 105,8 4518 4529 100,2
Балтабай ауылдық округі 8510 9784 115 4211 4924 116,9 4299 4860 113
Бартоғай ауылдық округі 7720 6906 89,5 3376 3478 103 4344 3428 78,9
Бәйдібек би ауылдық округі 9802 10444 106,5 4690 5145 109,7 5112 5299 103,7
Бәйтерек ауылдық округі 13541 13894 102,6 6318 6763 107 7223 7131 98,7
Бөлек ауылдық округі 7861 7533 95,8 3871 3746 96,8 3990 3787 94,9
Есік қалалық әкімдігі 34355 41018 119,4 16500 19863 120,4 17855 21155 118,5
Жаңашар ауылдық округі 6673 8394 125,8 3260 4156 127,5 3413 4238 124,2
Көктөбе ауылдық округі 12137 14396 118,6 5980 7231 120,9 6157 7165 116,4
Қазақстан ауылдық округі 8150 9116 111,9 4103 4633 112,9 4047 4483 110,8
Қаражота ауылдық округі 6692 4602 68,8 3366 2373 70,5 3326 2229 67
Қаракемер ауылдық округі 6513 8620 132,4 3259 4409 135,3 3254 4211 129,4
Қаратұрық ауылдық округі 12693 12788 100,7 6298 6502 103,2 6395 6286 98,3
Қорам ауылдық округі 5979 6479 108,4 2948 3347 113,5 3031 3132 103,3
Қырбалтабай ауылдық округі 4998 3242 64,9 2502 1696 67,8 2496 1546 61,9
Малыбай ауылдық округі 5198 4411 84,9 2386 2216 92,9 2812 2195 78,1
Масақ ауылдық округі 5309 4270 80,4 2706 2205 81,5 2603 2065 79,3
Рахат ауылдық округі 19032 28022 147,2 9459 14066 148,7 9573 13956 145,8
Саймасай ауылдық округі 6303 6916 109,7 3130 3366 107,5 3173 3550 111,9
Сөгеті ауылдық округі 4176 2891 69,2 2105 1518 72,1 2071 1373 66,3
Ташкенсаз ауылдық округі 3794 4607 121,4 1914 2317 121,1 1880 2290 121,8
Тескенсу ауылдық округі 6391 6601 103,3 3219 3372 104,8 3172 3229 101,8
Түрген ауылдық округі 12781 14446 113 6330 7209 113,9 6451 7237 112,2
Шелек ауылдық округі 27760 30141 108,6 13650 15150 111 14110 14991 106,2
ЖАЛПЫ САНЫ 257506 278581 108,2 126076 139375 110,5 131430 139206 105,9

Инфрақұрылымы

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Жалпы білім беретін 75 мектеп, гимназия, педагогика, заң және медициналық колледждер, 2 балабақша, 5 оқу-өндірістік комбинаты, 2 музей бар. Ауданы аурухана мен емхана, елді мекендерде 6 аурухана, 33 дәрігерлік амбулатория, 16 фельдшер-акушерлік және 23 фельдшер пункт, т.б. мектептер бар (2004).

Еңбекшіқазақ ауылы аумағындағы автомобиль жолдарының жалпы ұзындығы 1471 км, оның ішінде 238-і республика, 689 км-і облыстық маңызы бар жолдар, ал 544 км-і елді мекендердің аралығындағы және ауыл ішілік жолдар.

Танымал тұлғалары

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Ауданнан елге танымал Т.Молдағалиев, М.Құмарова, Қ.Қожамияров, Қ.Қарсақбаев, Х.Абдуллин, Ғалымбаева, Тұрлығазы Шаяхметұлы т.б. мәдениет қайраткерлері, А.Розыбакиев сынды тарихи тұлғалар шыққан.

Мәдени мұра

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Еңбекшіқазақ ауданында республика және облыстық маңызы бар архитектура-мәдени ескерткіштер көп. Есік қаласы маңында және Түрген шатқалында осы өңірден табылған (1969) "Алтын адамға" ескерткіш орнатылған. Елді мекендерде 1, 2-дүниежүзілік соғыстардың, сондай-ақ сталиндік саяси қуғын-сүргіннің құрбандарына арналған ескерткіш-белгілер, монументтер орнатылған.

Есік өңіріндегі 100-ден астам сақ дәуірінің қорғандары мемлекеттік қамқорлыққа алынды. Аудан тарихындағы әлеулі оқиғалардың бірі — 1963 жылы шілдеде Есік тасқын су әсерінен шайылып кетті. 1930 жылдың шілде айынан "Еңбекшіқазақ", 1999 жылдың мамыр айынан "Иссык" газеті шығады. Есік қаласынан облыс ортығы — Талдықорған қаласына дейінгі қашықтық 340 км, ал Алматыға дейін 55 км.[8]

Дереккөздер

[өңдеу | қайнарын өңдеу]