Одесса
Басқа мағыналар үшін Одесса (айрық) деген бетті қараңыз.| Облыс орталығы | |||||
| Одесса | |||||
| укр. Одеса | |||||
 | |||||
| |||||
| Әкімшілігі | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Ел | |||||
| Облысы | |||||
| Ауданы | |||||
| Ішкі бөлінісі |
4 аудан | ||||
| Тарихы мен географиясы | |||||
| Координаттары |
46°29′10″ с. е. 30°43′40″ ш. б. / 46.48611° с. е. 30.72778° ш. б. (G) (O) (Я)Координаттар: 46°29′10″ с. е. 30°43′40″ ш. б. / 46.48611° с. е. 30.72778° ш. б. (G) (O) (Я) | ||||
| Құрылған уақыты |
1415 | ||||
| Алғашқы дерек | |||||
| Бұрынғы атаулары |
1795 жылға дейін – Қажыбей | ||||
| Облыс орталығы статусы |
1794 | ||||
| Жер аумағы |
162,42 км² | ||||
| Орталығының биiктігі |
50 м | ||||
| Климаты |
ылғалды континенттік, субтропиктік мұхиттық | ||||
| Уақыт белдеуі | |||||
| Тұрғындары | |||||
| Тұрғыны |
▼ 1 010 537 адам (2022) | ||||
| Тығыздығы |
6237,8 адам/км² | ||||
| Агломерация |
Одесса агломерациясы | ||||
| Ұлттық құрамы |
украиндар — 61,66 %, | ||||
| Конфессиялар |
христиандар (православие, протестанттар), мұсылмандар, т.б. | ||||
| Ресми тілі | |||||
| Сандық идентификаторлары | |||||
| Пошта индексі |
65000—65480 | ||||
Одесса шекарасы
| |||||
 Ортаққордағы санаты: Одесса | |||||
Одесса (укр. Одеса) — Украинаның оңтүстігіндегі қала. Одесса облысының, ауданының әкімшілік орталығы және Украина теңіз-әскери күштерінің басты теңіз-әскери базасы орналасқан. Елдегі Киев пен Харьковтан кейінгі үшінші үлкен қала. Ол Қара теңіз жағалауында орналасқан. Ең ірі теңіз сауда порты. Мәдени-ағарту, туристік, сауда, көлік орталығы. Одесса қалалық аумақтық қоғамдастығының құрамына кіреді. Халқы – 1 010 537 адам (2022). Экономикасының негізін көлік, машина жасау, химия, мұнай өңдеу, тамақ және жеңіл өнеркәсіп құрайды.
Сипаттама
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Қазіргі Одессаның жалпы ауданы 236,9 шаршы метрді құрайды. Қала Украинаның Қара теңіз жағалауында орналасқан.[1] Одесса Қара теңіз ойпатының оңтүстік-батыс шетінде орналасқан. Дала үстіртінің орташа биіктігі шамамен 45 - 50 м, қала Одесса шығанағының жағалауында солтүстікте Котовское ауылынан оңтүстіктегі Черноморка ауылына дейін 50 км қашықтықта созылып жатыр.
Жағалау белдеуінде оңтүстік пен оңтүстік-батысқа қарай үстірт биіктіктерінің аздап төмендеуі байқалады. Солтүстік-батыс бағытта үстірт биіктігі Одессадан Дачной станциясына дейін шамамен екі есе артады. Осылайша, солтүстік-батысқа қарай үстірттің биіктігі әр километрге орта есеппен 2 м-ге артады. Үстірт арқылы өтетін терең сайлар жауын-шашынның ағынын реттеуде үлкен рөл атқарады. Одесса қаласының жағалау рельефін құрайтын және қалыптастыратын негізгі факторларға көшкін мен абразия жатады. Бұл екі фактор теңіздің құрлыққа жылдам ілгерілеуіне әсер етеді.[2]
Климаты
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Одессада жазы жылы және ала бұлтты, ал қысы ұзақ, өте суық, қарлы, желді және кейде бұлтты. Жыл бойы температура әдетте -4°C-тан 29°C-қа дейін ауытқиды және сирек -13°C-тан төмен немесе 34°C-тан жоғары болады.
Жылы маусым 3,3 айға созылады, 30 мамырдан 7 қыркүйекке дейін, максималды орташа тәуліктік температура 23°C-тан жоғары. Одессадағы жылдың ең ыстық айы - шілде, орташа температура максимум 28°C, ең төменгі температура 17°C.
Суық мезгіл 3,8 айға созылады, 21 қарашадан 14 наурызға дейін, ең төменгі орташа тәуліктік температура 7°C төмен. Одессадағы жылдың ең суық айы қаңтар, орташа температура максимум -4°C және минимум 2°C.
Одессадағы жылдың ашық бөлігі шамамен 19 мамырда басталып, 4,3 айға созылып, 30 қыркүйекте аяқталады. Жылдың ең ашық айы - шілде, бұл уақытта аспан орташа ашық, уақыттың 79% көбіне ашық немесе ала бұлтты. Жылдың бұлтты бөлігі шамамен 30 қыркүйекте басталып, 7,7 айға созылып, 19 мамырда аяқталады. Одессадағы жылдың ең бұлтты айы қаңтар болып табылады, бұл уақытта аспан орташа бұлтты немесе уақыттың 61% көбіне бұлтты болады.
Одессада жыл бойы жаңбыр жауады. Жауын-шашын ең көп түсетін ай - маусым, орташа жауын-шашын мөлшері 34 миллиметр. Одессадағы жауын-шашын ең аз түсетін ай қаңтар, орташа жауын-шашын мөлшері 14 миллиметр.[3]
Тарихы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]XIV ғасырда қазіргі Одессаның орнында татар ауылы Хаджибей (Гаджибей, Качибей) болды. Алғаш рет 1415 жылы ол біраз уақыт Польшаға тиесілі болған кезде айтылды. XVI ғасырдың 1-жартысына қарай ол Қырым хандығының бақылауында болды. 1768–74 жылдардағы орыс-түрік соғысы кезінде Хаджибей ауылы (1769 ж.) мен бекіністің шеткі жерлерін (1770 ж.) казактар алды, ал 1774 жылы шілдеде бекініске орыс әскерлері басып кірді.
А.В.Суворовтың бұйрығымен 1793 жылы Хаджибей (қазіргі Одесса) шығанағындағы биіктікте О.М.Дерибастың басшылығымен Хаджибей бекінісінің құрылысы басталды. Дерибастың бастамасымен шығанақ әскери және сауда портын салу орны ретінде таңдалды, ол болашақ қаланың негізі қаланған император Екатерина II-нің 1794 жылғы 27 мамырдағы жазбасында бекітілген.
Император Екатерина II-нің 1795 жылғы 27 қаңтардағы жарлығымен Хаджибей ауылы Одесса қаласы болып өзгертілді. 1796 жылы Одессада Ресейдегі ең көне биржалардың бірі құрылды. Император Александр I таққа отыруымен қаланың жағдайы өзгерді. 1802 жылғы 24 қаңтардағы жарлығымен ол қалаға құрылған кезде берілген қаржылық және сауда жеңілдіктерін бекітті, оларды 25 жылға ұзартты. 1794 жылғы шекаралардағы аумақты алып, салық түсімдерінің бір бөлігін порттың құрылысына бөлуді бұйырды. 1803 жылы Одесса қалалық үкіметі, Новороссийск бас үкіметінің орталығы (1805–73), Одесса әскери губернаторлығы (1838–48 және 1854–56), Одесса уақытша бас үкіметі (1879–89) құрылды. 1817 жылы Ришелье лицейі ашылды (1865 жылы оның негізінде Новороссийск университеті, қазіргі Одесса ұлттық университеті ашылды).
1817–57 жылдары Одесса еркін порт мәртебесіне ие болды (яғни ол 1819 жылы тауарларды бажсыз әкелу және әкету құқығын пайдаланды). 1820 жылдардан бастап Одессаның пароходтық қатынасы 1828 жылы Евпаториямен, 1833 жылдан Константинопольмен, 1835 жылдан Қырымның барлық портты қалаларымен, 1846 жылдан Дунай порттарымен (Измаил, Рени, Галати), 1847 жылдан Редуб-Калемен, Херсон және Таганрог қалалары арасында дамыды.
1856–1920 жылдары Одессада Ресей кеме қатынасы және сауда қоғамының бас кеңсесі орналасты. 1850 жылдардан бастап басында саланың белсенді дамуы басталды. XX ғасырда ірі кәсіпорын – мұнай өңдеу зауыты, ұн тарту, механика, тері илеу, макарон өнімдерін өндіру, сыра қайнату дамып, 1891 жылы шампан зауыты ашылды.
XIX ғасырдың 2-жартысы - XX ғасырдың басында Одесса маңызды темір жол торабына айналды, Одесса-Бирзула, Одесса-Товарная-Одесса-Порт (екеуі де 1865), Одесса-Порт-Куялник (1868), Пост 7-Одесса-Пересып (1894), Одесса-Черкассы (1913), Одесса-Овидиопол (1916) желілері бойынша қозғалыс ашылды.
Қалада Кеңес өкіметі 1918 жылы 14 қаңтарда жарияланды. 1919 жылдың сәуір-тамыз айларында қала Жұмысшы-Шаруа Қызыл Армиясының (РККА), 1919 жылдың тамызында - 1920 жылдың ақпанында - Оңтүстік Ресей Қарулы Күштерінің бөлімшелерінің бақылауында болды.
Украин КСР Одесса губернияларының орталығы (1920–25), 1923 жылдан аудандық округ (1932 жылға дейін) және аймақтық округ (1930 жылға дейін) орталығы. 1932 жылдан Украина КСР Одесса облысының орталығы (1991 жылдан - Украина), 1937–62 жылдары Одесса облысының орталығы болды.
Қаланың дамуы Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде тоқтатылды. 1941 жылдың күзінде Одессаны румын бөлімшелері басып алды. Алайда жергілікті халық басқыншыларға белсенді қарсылық көрсетті. Қаланы қорғау кезінде көрсеткен ерлігі мен қаһармандығы, Отан алдындағы әскери қызметі үшін Одессаға 1945 жылы Батыр қала атағы берілді.[4]
Қазіргі Одесса - миллионнан астам адам тұратын Украинаның үшінші қаласы. Ол елдің оңтүстігінде, Украинадағы ең ірі сауда порты болып табылады. Елдегі жалғыз әскери-теңіз базасы Одесса жағалауында орналасқан, сондықтан қаланың маңызды әскери-стратегиялық және қорғаныстық маңызы бар. Орналасқан жеріне, географиялық ерекшеліктеріне және бірегей мәдениетіне байланысты Одесса әрқашан туристер үшін тартымды орын болды. Қалада және оның төңірегінде әртүрлі профильдегі көптеген санаторийлер, емдеу-сауықтыру кешендері, демалыс пен демалыс үшін жабдықталған жағажайлар және ойын-сауық орындары бар. Тарихи, сәулет және археологиялық ескерткіштер қаланы мекендеген халықтардың тарихы мен мәдениетімен ғана емес, Солтүстік Қара теңіз аймағының ежелгі мәдениетімен де танысуға мүмкіндік береді.[5]
Халқы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]2024 жылғы 1 маусымдағы жағдай бойынша Одесса қаласының тұрғындары - 1 010 000 адам, оның ішінде:
- 6 жасқа дейінгі балалар - 100 874 адам,
- 7 жастан 17 жасқа дейінгі жасөспірімдер (мектеп оқушылары) - 119 306 адам,
- 18 жастан асқан жастар (мектеп оқушылары) 29 – 121 074 адам,
- 30-дан 60 жасқа дейінгі ересектер – 434 426 адам,
- 60 жастан асқан қарттар – 220 180 адам, 8
- 80 жастан асқандар – 14 140 адам.[6]
| жылы | ерлер | әйелдер | барлығы | өзерісі ± |
|---|---|---|---|---|
| 2001 | 470 353 | 539 945 | 1 010 298 | |
| 2005 | 458 474 | 530 994 | 989 468 | -20 830 (-2.06%) ▼ ↓ |
| 2007 | 455 858 | 527 062 | 982 920 | -6 548 (-0.66%) ▼ ↓ |
| 2008 | 460 467 | 527 546 | 988 013 | +5 093 (+0.52%) ▲ ↑ |
| 2009 | 461 668 | 529 296 | 990 964 | +2 951 (+0.30%) ▲ ↑ |
| 2011 | 461 442 | 530 040 | 991 482 | +518 (+0.05%) ▲ ↑ |
| 2012 | 460 825 | 529 674 | 990 499 | -983 (-0.10%) ▼ ↓ |
| 2013 | 465 200 | 531 989 | 997 189 | +6 690 (+0.68%) ▲ ↑ |
| 2017 | 464 431 | 528 689 | 993 120 | -4 069 (-0.41%) ▼ ↓ |
| 2018 | 465 195 | 528 636 | 993 831 | +711 (+0.07%) ▲ ↑ |
| 2022 | 465 968 | 526 906 | 992 874 | -957 (-0.10%) ▼ ↓ |
Әкімшілік-аумақтық бөлініс
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Одесса аумағы төрт әкімшілік қалалық округке (ауданға) бөлінеді:
- Киев ауданы,
- Қажыбей ауданы,
- Приморский ауданы,
- Пересып ауданы.
Сонымен қатар, әрбір ауданның Одесса қалалық кеңесіне бағынатын және шектеулі өкілеттіктері бар өз әкімшілігі бар.[8]
Экономикасы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Одессадағы алғашқы өнеркәсіптік кәсіпорындар тау-кен кәсіпорындары болды. Бұл құрылыс материалы – әктас-қабық жынысты өндіруге арналған карьерлер. Қалада пайда болған жедел қажеттіліктерге жауап ретінде өңдеуші өнеркәсіптер пайда бола бастады. Қазіргі уақытта Одесса Украинаның өнеркәсіптік өндірісінің шамамен 2,7% құрайды. Одесса қаласының шегінде 1200-ге жуық өнеркәсіп және өндіріс орындары бар. Сонымен қатар, тұрғын үй, көліктік және басқа да мамандандырылған 130-дан астам өнеркәсіптік нысандар сақталған.
Одесса - Украинаның Қара теңіз аймағындағы жалғыз толық қалыптасқан жергілікті аумақтық өндірістік кешен - өнеркәсіптік орталық. Мұнда барлық дерлік кәсіпорындар жалпықалалық инфрақұрылымның құрамдас бөліктерін пайдаланады: жылу-энергетикалық жүйелер, сумен жабдықтау және су бұру, көліктік тиеу-түсіру алаңдары, газ тарату жүйелері және т.б.
Барлық көрсеткіштер бойынша машина жасау Одесса өнеркәсібінің негізгі буыны болып табылады. Ол 42 біріктірілген сала бойынша ресми статистика бойынша жүйеленген барлық сатыдағы – сатып алу, негізгі, құрастыру, сондай-ақ құрал-сайман өндірісі бойынша 70-тен астам кәсіпорынмен ұсынылған. Бірқатар ірі машина жасау кәсіпорындарында зауыт аралық дайындау бөлімшелері құрылды. Бұл «Автогенмаш», «Краян», «Кислородмаш», «Красная гвардия», «Микрон» бірлестіктері ауыр кран шығаратын зауыттар. Машина жасауды дайындау жұмыстарының функцияларын арнайы құю әдістерінің шағын зауыты мен Қара теңіз аймағындағы ірі қара металлургия кәсіпорындары – болат прокат бірлестіктері де атқарады. Жақында прокат өндірісі күрт қысқарды және кейбір цехтар құрастыру аспап жасау цехтарына айналуда.
Тамақ және жеңіл өнеркәсіп және полиграфия үшін технологиялық жабдықтарды өндіру жергілікті шикізат базасымен және тұтыну саласымен тығыз байланысты, сондықтан Одессада осы бейіндегі бірнеше кәсіпорындар айтарлықтай дамыды. Бұл «Орион», «Легмаш», «Полиграфмаш», «Пищепромавтоматика» тағамдық машина жасау және тамақ жабдықтары зауыттары.
Одесса астық, қант, көмір, мұнай өнімдері, цемент, металл, джут, ағаш және машина жасау өнімдерін тасымалдайтын Украинадағы ең ірі теңіз порты болып табылады. Одесса үшін дәстүрлі сала - кеме жөндеу. Одессада кеме жөндеу нысандарынан басқа жиырмаға жуық жөндеу және металл өңдеу кәсіпорындары шоғырланған. Қазіргі уақытта ең маңызды орынды жеңіл өнеркәсіп өнімдерін өндіру, ағаш өңдеу, полиграфия, химия, медициналық және басқа да салалар алады. Химия өнеркәсібі жақсы дамыған.[9]
Транспорты
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Одессада жақсы дамыған қоғамдық көлік желісі бар. Қалада көптеген трамвайлар, шағын автобустар, троллейбустар мен автобустар бар. Қалалық автовокзалдардан жақын маңдағы курорттық ауылдарға немесе Украинаның кез келген жеріне баруға болады.
Троллейбус. Одессадағы алғашқы троллейбус желілері 1941 жылдың басында салына бастады. Бірақ Ұлы Отан соғысы басталғаннан кейін құрылыс тоқтатылды. Троллейбустар алғаш рет 1945 жылдың қарашасында ғана қала көшелеріне шықты. 60-жылдардың екінші жартысында Киев электр көлік зауытында құрастырылған Киев-4 троллейбустары Одесса тұрғындарын тасымалдай бастады. Одесса билігі әрқашан трамвай желісінен гөрі троллейбус желісін дамытуға тырысты. Бүгінде кейбір троллейбус бағыттары бұрын жабылған трамвай жолдары арқылы өтеді.
Трамвай. Одесса трамвайының тарихы троллейбусқа қарағанда әлдеқайда ерте басталды. Алғаш рет бумен жүретін трамвай қала көшелерінде 1882 жылы сәуірде пайда болды. Трамвай желілері шамамен 10 шақырымға созылды, олардың бойында 16 аялдама болды. Бу трамвайы қалада 1913 жылға дейін жүрді. Бірақ 1920 жылы ол жұмысын екі жылға қайта бастады. 1908 жылы Одесса әкімшілігі электр қуатымен жұмыс істейтін трамвай жобасын мақұлдап, оны жүзеге асыра бастады. Алғашқы электрлік трамвай 1910 жылы іске қосылды. Қазір қалада трамвай желісінің 25 бағыты бар.[10][11]
Автовокзал. Автовокзал Одессадағы ең маңызды көлік торабы болып табылады. Күн сайын бірнеше мың жолаушыға қызмет көрсетіледі, олар Украинаның елді мекендеріне де, басқа елдерге де барады, 2014 жылдан бастап автовокзал халықаралық рейстерге қызмет көрсетеді. Одесса автовокзалы кеңестік кезеңнен қалған 3 қабатты ғимаратта орналасқан. Автовокзалдан 92 автобус 13 бағыт бойынша 7 елді мекенге маршрутқа шығады.[12][13]
Темір жол вокзалы. Одесса теміржол вокзалы — Одесса-Главная станциясының вокзалы және Одесса теміржолының ірі көлік торабы. Теміржол вокзалы күн сайын 100-ден астам жолаушылар мен жүк пойыздарының жөнелтілуін және келуін қамтамасыз ететін жоғары қозғалыс қарқындылығымен ерекшеленеді. Көптеген көрші қалалармен (Кишинев, Минск, Мәскеу, Саратов және т.б.) байланыста, тіркеме вагондары Одесса станциясынан Еуропаның көптеген қалаларына да (Прага, Вроцлав, Варшава, Берлин және т.б.) барады.[14]
Станцияның алты платформасы жолаушылар пойыздарына арналған 10 жолға қосылған, қалғандары жүк пойыздарына қызмет көрсетуге және маневрлік жұмыстарға пайдаланылады. Платформаның ұзындығы - 500 м. Станция алыс қашықтыққа қатынайтын пойыздардан басқа қала маңындағы бағыттарды да орындайды. Электр пойыздары Мигаево, Вапнярка, Балта, Одесса-Застава, Раздельная және т.б. қатынайды.[15]
Әуе жолы. Украинаның үшінші үлкен әуежайы Одессада орналасқан. Бұл әуе порты ішкі рейстерге де, халықаралық рейстерге де қызмет көрсетеді. Әуежай терминалы мен Одесса арасындағы қашықтық шамамен 7 шақырымды құрайды. Одесса әуежайының қызметі 1924 жылдан басталады. 2018 жылы жаңа терминал ашылды, енді ішкі рейстер жаңа ғимараттан жүзеге асырылады. Бүгінгі таңда Одесса әуежайы жылына 1,5 миллион жолаушыға қызмет көрсетеді. Одесса әуежайы 20-ға жуық әуе компанияларымен жұмыс істейді.[16]
| Одесса трамвайы | Одесса темір жол вокзалы | Одесса әуежайы | Орталық автовокзал | Одесса троллейбусы |
|---|---|---|---|---|
 |
 |
 |
 |
 |
Мұражайлары
[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- Одессаның қаһармандық қорғанысы мемориалы мұражайы,
- Н.К. Рерихтің мұражай үйі,
- И.И.Мечников атындағы Одесса ұлттық университетінің зоологиялық мұражайы,
- А.С.Пушкиннің әдеби-мемориалдық мұражайы,
- Балауыз мұражайы,
- Одесса Мигдал-Шорашим еврейлерінің тарихы мұражайы,
- К.Г.Паустовский мұражайы,
- Украина кино мұражайы,
- Ф.П.Де Волан атындағы Одесса портының мұражайы,
- Одесса заманауи өнер мұражайы,
- Фашизм құрбандарын еске алуға арналған Холокост мұражайы,
- Теңіз вокзалындағы зәкірлер мұражайы,
- Одесса археологиялық мұражайы,
- Одесса мемлекеттік әдеби мұражайы,
- Одесса тарихи-өлкетану мұражайы,
- Одесса Батыс және Шығыс өнер мұражайы,
- Одесса теңіз мұражайы,
- Одесса нумизматика мұражайы,
- В.Блещунов атындағы Одесса қалалық жеке коллекциялар мұражайы,
- Одесса өнер мұражайы.[17]
Театрлары
[өңдеу | қайнарын өңдеу]- Одесса ұлттық академиялық опера және балет театры,
- М.Водяной атындағы Одесса академиялық музыкалық комедия театры,
- Одесса академиялық орыс драма театры,
- В.Василько атындағы Одесса академиялық украин музыкалық-драма театры,
- Юрий Олеша атындағы Одесса мемлекеттік жас көрермендер театры,
- Одесса облыстық қуыршақ театры,
- А.Салик атындағы Одесса қалалық үрмелі музыкалық театры,
- Одесса мемлекеттік филармониясы,
- Одесса мемлекеттік циркі.[18][19][20]
| Одесса ұлттық академиялық опера және балет театры | Одесса академиялық драма театры | В.Василько атындағы Одесса академиялық украин музыкалық-драма театры | Юрий Олеша атындағы Одесса мемлекеттік жас көрермендер театры | Одесса мемлекеттік циркі |
|---|---|---|---|---|
 |
 |
 |
 |
 |
Жоғары оқу орындары
[өңдеу | қайнарын өңдеу]- И.И.Мечников атындағы Одесса ұлттық университеті.
- Одесса ұлттық экономикалық университеті
- Одесса ұлттық медициналық университеті
- Одесса ұлттық политехникалық университеті,
- «Одесса заң академиясы» ұлттық университеті,
- Ұлттық телекоммуникациялар академиясы,
- Одесса мемлекеттік экологиялық университеті
- Одесса ұлттық теңіз академиясы.[21][22]
Архитектурасы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]| Приморский бульвары | Ланжерон көшесі | Потемкин баспалдақтары | Шах сарайы | Шевченко саябағы |
|---|---|---|---|---|
 |
 |
 |
 |
 |
| Қалалық сәулет | Спас-Преображенский соборы | Робин кафесі | «Большая Московская» қонақ үйі | Араб мәдени орталығы |
 |
 |
 |
 |
 |
Дереккөздер
[өңдеу | қайнарын өңдеу]- ↑ Одесса. Көрнекті орындар, картадағы гид, фотосуреттер. Тексерілді, 12 маусым 2024.
- ↑ Одессаның физиологиялық-климаттық сипаттамасы. Тексерілді, 12 маусым 2024.
- ↑ Одессадағы климат. Тексерілді, 18 маусым 2024.
- ↑ Одесса. Тексерілді, 18 маусым 2024.
- ↑ Одесса: тарих және қазіргі заман. Тексерілді, 18 маусым 2024.
- ↑ Одесса халқы (Украина). Тексерілді, 19 маусым 2024.
- ↑ Одесса тұрғындары. Тексерілді, 19 маусым 2024.
- ↑ Одесса қаласының әкімшілік құрылымы. Тексерілді, 19 маусым 2024.
- ↑ Одесса қаласының әлеуметтік-экономикалық сипаттамасы. Тексерілді, 19 маусым 2024.
- ↑ Одесса көлігі. Тексерілді, 19 маусым 2024.
- ↑ Одессадағы қоғамдық көлік: ол қандай болуы керек?. Тексерілді, 19 маусым 2024.
- ↑ Одесса автовокзалы. Тексерілді, 19 маусым 2024.
- ↑ Одесса автобустары. Тексерілді, 19 маусым 2024.
- ↑ Одессадағы теміржол вокзалы. Тексерілді, 19 маусым 2024.
- ↑ Одесса теміржол вокзалы. Тексерілді, 19 маусым 2024.
- ↑ Одесса халықаралық әуежайы. Тексерілді, 20 маусым 2024.
- ↑ Одесса мұражайлары. Тексерілді, 20 маусым 2024.
- ↑ Одесса театрлары. Тексерілді, 20 маусым 2024.
- ↑ Одесса театрлары. Тексерілді, 20 маусым 2024.
- ↑ Одесса театрлары: тізім, қысқаша ақпарат, репертуар жоспарлары. Тексерілді, 20 маусым 2024.
- ↑ Одесса университеттері. Тексерілді, 20 маусым 2024.
- ↑ Одессадағы жоғары оқу орындары (ЖОО).. Тексерілді, 20 маусым 2024.
| ||||||||||||||||||||||||||
