Солтүстік Америка экономикасы
 Нью-Йорк мегаполисі Солтүстік Америкадағы ең ірі жалпы капиталдық өнімге ие | |
| Статистикасы | |
|---|---|
| Халық саны |
596 млн |
| Жалпы ішкі өнімі | |
| ЖІӨ орны |
|
| Инфляция |
3.8% (2023)[3] |
| Сыртқы саудасы | |
| Мемлекеттік қарыз |
ЖІӨ-нің 117.4% (2023)[4] |
| Барлық мәндер, егер басқаша көрсетілмесе, АҚШ долларымен берілген. | |
Солтүстік Американың экономикасы 24 егеменді мемлекетте және 15 тәуелді аумақта 596 миллионнан астам адамды (әлем халқының 8%) құрайды. Бұл Әлемдегі ең бай және ең дамыған елдердің қатарына кіретін, негізінен ағылшын тілінде сөйлейтін Канада мен Америка Құрама Штаттары мен бұрынғы латын Америкасындағы Орталық Америка мен Кариб теңізі елдері арасындағы күрт бөлінумен ерекшеленеді. Аз дамыған Мексика мен Кариб Теңізі Елдері Ұлттар Достастығы солтүстік Америка дамуының экономикалық шектерінің арасында орналасқан.
Мексика жаңадан индустриалды дамыған ел ретінде осы екі шектің арасында орналасқан және Солтүстік Американың Еркін Сауда Келісімінің бөлігі болып табылады және Экономикалық Ынтымақтастық және Даму Ұйымының (ЭЫДҰ) мүшесі болып табылады.осы ұйымның латын америкасындағы жалғыз екі мүшесінің бірі (Чилимен бірге). Америка Құрама Штаттары, әрине, Солтүстік Америкадағы ең ірі экономика және әлемдегі ең ірі ұлттық экономика болып табылады.
АҚШ, Канада және Мексикада маңызды және көп қырлы экономикалық жүйелер бар. 2011 жылы ақш-тың жан басына шаққандағы жалпы ішкі өнімі 47 200 долларға бағаланады және Солтүстік Америкадағы ең технологиялық дамыған экономика болып табылады. Америка құрама Штаттарының қызмет көрсету секторы елдің ЖІӨ-нің 80% құрайды, өнеркәсіп 19,1% және ауыл шаруашылығы 0,9% құрайды%.[5]
Канаданың экономикалық тенденциялары америка құрама штаттарына ұқсас, қызмет көрсету, тау-кен өнеркәсібі және өңдеу өнеркәсібі салаларында айтарлықтай өсім байқалады. Канаданың ЖІӨ 2010 жылы 39 400 долларға бағаланды. Канаданың қызмет көрсету секторы елдің ЖІӨ-нің 70,2% құрайды (2017 жылы шамамен), өнеркәсіп 28,2% және ауыл шаруашылығы 1,6% құрайды.[6]
Мексиканың ЖІӨ 15 312 долларды құрайды, ал жан басына шаққандағы табыс Америка құрама штаттарының үштен біріне бағаланады.[7] Елде заманауи және ескірген өнеркәсіптік және ауылшаруашылық нысандары мен жұмыс орындары бар, сонымен қатар энергия өндірісі, телекоммуникация және әуежайлар сияқты салаларда модернизациялануда.[7]
Экономикалық даму[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Ұлы Депрессия[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Ұлы Депрессия Солтүстік Америкада 1929 жылдың қазан айында басталды. Басталуы көбінесе "Қара сейсенбі" қор нарығының құлдырауымен байланысты, дегенмен бұл Ұлы Депрессияның себебі болған жоқ.[8] Канада мен Америка құрама штаттары әсіресе үлкен құлдырауды бастан өткерді, жалпы ішкі өнім 1929 жылдан 1933 жылға дейін Америка құрама штаттарында 37%-ға, Сол кезеңде Канадада 43%-ға төмендеді.[9] Экономика ең төменгі деңгейге 1933 жылы жетті, алайда қалпына келтіру баяу жүрді. 1939 жылы Екінші Дүниежүзілік Соғыстың басталуы депрессияның аяқталуына әкелген соғыс материалдарына сұранысты тудырды.
Ұлы Депрессия Үкіметтің Солтүстік Америка экономикасына араласуының күшеюіне түрткі болды. Америка құрама штаттары жаңа Келісімге сәйкес жұмыссыздықты сақтандыруды, ең төменгі жалақыны және стандартталған жұмыс уақытын енгізді.[10] Канада да осындай шараларды енгізді.[11] Мексика ұлы Депрессия кезінде кейбір негізгі салаларды ұлттандырды, 1937 жылға қарай теміржолдар ұлттандырылды, ал 1938 жылы мұнай өнеркәсібі ұлттандырылды.[12]
Екінші Дүниежүзілік Соғыс[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Екінші Дүниежүзілік Соғыс кезінде ерлердің қарулы күштерге жаппай тартылуына байланысты әйелдер жұмыс күшіне жаппай кіріп, бұрын әйелдер үшін жабық болған өндірістік және техникалық салалардағы көптеген жұмыс орындарын толтырды.[13] Солтүстік Америкадағы экономикалық өндіріс айтарлықтай өсті, АҚШ-тағы жұмыссыздық іс жүзінде жойылды.[14] Нормалау тұтыну тауарларының қол жетімділігін едәуір төмендетіп, өнеркәсіптік өндірістің ұлғаюы соғыс материалдарына деген сұраныстан туындады. Екінші Дүниежүзілік Соғыс кезіндегі белсенділіктің шыңында АҚШ ЖІӨ-нің 40 пайызға жуығы соғыс өндірісіне бағытталды.[15]
Қырғиқабақ соғыс[өңдеу | қайнарын өңдеу]
2-ші дүниежүзілік соғыстан кейін Америка құрама штаттары мен Ресей екі экономикасы да мықты әлемдік держава ретінде пайда болды, сондықтан әр ел супер держава ретінде танылғысы келді. Екі ел арасындағы қарым-қатынас ғарыштық жарысқа байланысты одан әрі нашарлады.
Америка Еркін Сауда Келісімі[өңдеу | қайнарын өңдеу]
1989 жылғы Канада-Америка Құрама штаттарының Еркін Сауда Келісімі және одан кейінгі солтүстік Американың Еркін Сауда Келісімінің (NAFTA) кеңеюі осы үш ел арасындағы сауданың күрт өсуіне себеп болды, Мексиканың Америка құрама штаттарымен және Канадамен саудасы үш есе өсті.[16] 2006 жылы Канада экспортының 85%-дан астамы АҚШ-қа кетті.[17]
Аймақтық вариация[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Әр түрлі климаттық белдеулерде ауылшаруашылық өнімдері әр елде әр түрлі болады. Жұмыспен қамту секторлары да әртүрлі, индустриалды дамыған елдерде қызмет көрсету қызметкерлері көбірек, ал дамушы елдер ауыл шаруашылығына сүйенеді.
Сауда блоктары[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Азия-Тынық Мұхиты Экономикалық Ынтымақтастығы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Азия-Тынық Мұхиты Экономикалық Ынтымақтастығы - бұл экономикалық және саяси байланыстарды жақсарту мақсатында кездесетін Тынық Мұхиты Аймағындағы елдер тобы. АТМЭЫ-тің алға қойған мақсаттары 2010 жылға қарай индустриалды дамыған елдер үшін және 2020 жылға қарай дамушы елдер үшін Азия-Тынық Мұхиты аймағындағы тарифтерді нөлден бес пайызға дейін төмендету арқылы еркін және ашық сауда мен инвестицияларға бағытталған.
Ұйымның төрт континенттен мүшелері бар, Солтүстік Америкадан-Канада, Мексика және Америка құрама штаттарынан.
Кариб Теңізі Қауымдастығы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Кариб Теңізі Қауымдастығы (CARICOM) "барлығының өмір сүру сапасын жақсарта отырып, өміршең, халықаралық бәсекеге қабілетті және тұрақты Қоғамдастыққа қол жеткізу үшін Қоғамдық институттармен және Топтармен серіктестікте динамикалық көшбасшылық пен қызмет көрсету үшін құрылды. Оның хатшылығы Оңтүстік Американың Гайана Штатындағы Джорджтаун қаласында орналасқан.
2006 жылдың 1 қаңтарында алты мүше: (Барбадос, Белиз, Гайана, Ямайка, Суринам, Тринидад және Тобаго) бейресми түрде Кариб Теңізінің Бірыңғай Нарығы мен Экономикасын құрды.
2006 жылы 30 қаңтарда ямайкада хаттамаға ресми түрде қол қойылған кезде тағы алты мүше: (Антигуа мен Барбуда, Доминика, Гренада, Сент-Китс және Невис, Сент-Люсия және Сент-Винсент және Гренадиндер) 2006 жылдың екінші тоқсанына қосылуға ниет білдірді. Ұлыбританияның Шетелдегі аумағы монтсеррат Ұлыбританияның мақұлдауын күтуде. Гаити мен Багам аралдарының жақын арада оларға қосылу жоспары жоқ.
Орталық Американың Еркін Сауда Туралы Келісімі[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Орталық Американың Еркін Сауда Туралы Келісімі (CAFTA) - Америка құрама штаттары мен Орталық Американың Коста-Рика, Гватемала, Сальвадор, Гондурас және Никарагуа елдері арасындағы келісім. Шарт оның мүшелері арасындағы еркін сауданы ілгерілетуге бағытталған. Канада мен Мексика мүшелік туралы келіссөздер жүргізуде.
Солтүстік Американың Еркін Сауда Келісімі[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Солтүстік Американың Еркін Сауда Келісімі - Канада, Мексика және Америка құрама штаттары арасындағы өзара саудаланатын тауарларға тарифтерді алып тастау туралы келісім.
Қазіргі уақытта Еуропалық Одақтағыдай ұлттықтан жоғары органдары немесе заңдары жоқ тек сауда келісімі болғанымен, кеден одағына немесе Солтүстік Американың валюталық одағына көшу туралы әртүрлі ұсыныстар болды. Бұл, сайып келгенде, Еуропадағыдай Солтүстік Америка Одағына айналуы мүмкін бе, белгісіз.
Валюта[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Төменде әр валюта мен еуро мен АҚШ долларының арасындағы айырбас бағамы Көрсетілген Солтүстік Америка валюталарының тізімі берілген. Бұл тізім әр түрлі болуы мүмкін, себебі ол ағымдағы емес.
| Country | Валюта | Құны, еуро | Құны, АҚШ доллары |
|---|---|---|---|
 Антигуа және Барбуда
|
Шығыс Кариб доллары | 0.36 | 0.37 |
 Багам аралдары
|
Багамдық доллар | 0.98 | 1.00 |
 Барбадос
|
Барбадос доллары | 0.49 | 0.50 |
 Белиз
|
Белиз доллары | 0.49 | 0.50 |
 Канада
|
Канадалық доллар | 0.76 | 0.78 |
 Коста-Рика
|
Колумб | 0.001 | 0.001 |
 Куба
|
Кубалық айырбасталатын песо | 0.98 | 1.00 |
| Кубалық песо | 0.04 | 0.04 | |
 Доминика
|
Шығыс Кариб доллары | 0.36 | 0.37 |
 Доминикан Республикасы
|
Доминикан Республикасы Песосы | 0.02 | 0.02 |
 Сальвадор
|
АҚШ доллары | 0.98 | 1.00 |
 Гренландия
|
Дат кроны | 0.13 | 0.14 |
 Гренада
|
Шығыс Кариб доллары | 0.36 | 0.37 |
 Гватемала
|
Кетцаль | 0.13 | 0.13 |
 Гаити
|
Гурд | 0.008 | 0.009 |
 Гондурас
|
Лемпира | 0.04 | 0.04 |
 Ямайка
|
Ямайка доллары | 0.006 | 0.007 |
 Мексика
|
Мексикалық песо | 0.05 | 0.05 |
 Никарагуа
|
Кордова | 0.03 | 0.03 |
 Панама
|
Балбоа | 0.98 | 1.00 |
 Сент-Китс және Невис
|
Шығыс Кариб доллары | 0.36 | 0.37 |
 Сент-Люсия
|
Шығыс Кариб доллары | 0.36 | 0.37 |
 Сент-Винсент және Гренадиндер
|
Шығыс Кариб доллары | 0.36 | 0.37 |
 Тринидад және Тобаго
|
Тринидад және Тобаго доллары | 0.14 | 0.15 |
 АҚШ
|
АҚШ доллары | 0.98 | 1.00 |
Экономика салалары[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Ауыл шаруашылығы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Ауыл шаруашылығы Орталық Америка мен Кариб теңізі елдерінде өте маңызды. Канаданың батысында, саскачеван, Альберта, Британдық Колумбия және Манитоба провинцияларында бидай және басқа да негізгі ауылшаруашылық өнімдері өсіріледі. сондай-ақ АҚШ-та айтарлықтай ауылшаруашылық өндірісі бар көптеген штаттар бар, негізінен АҚШ-тың орталық континентальды бөлігінде. Мексика көптеген тропикалық жемістер мен көкөністерді, сондай-ақ жеуге жарамды жануарларды өндіреді.
Өндіріс[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Солтүстік Америка дамып, оның өндірістік секторы өсті. Басында Еуропа елдері ірі өндірістік державалар болды. 1950 жылдардың басында Америка құрама штаттары ең ірі өндіруші держава болды, Канада мен Мексика да айтарлықтай прогреске қол жеткізді.
Қызмет[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Канадада, АҚШ-та және Кариб теңізінде қызметке негізделген жұмыспен қамту жалпы жұмыспен қамтылғандардың айтарлықтай пайызын құрайды. Көптеген адамдар дүкендерде және басқа сауда орындарында жұмыс істейді. Канадада 70%-дан астамы қызмет көрсету саласында жұмыс істейді, Ал АҚШ-та да осындай пайыз бар.
Инвестициялар және банк ісі[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Америка Құрама Штаттары инвестициялар мен банк саласында Солтүстік Американы басқарады. Канада, Мексика және жақында, 2011 жылдың ақпан айында Сальвадор осы салада өсіп келеді. Гватемала, Гондурас, Коста-Рика және Панама сияқты шағын экономикалық державалар да осы секторда баяу өсуде.
Туризм[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Туризм Кариб теңізі экономикасы үшін өте маңызды, өйткені оларда көптеген жағажайлар бар және климаты жылы. Канада мен АҚШ-та шаңғы тебу де маңызды. Ақш-тағы Рашмор Тауы мен Үлкен Каньон, Канададағы Ниагара сарқырамасы мен Морена көлі сияқты ұлттық саябақтар мен табиғи көрікті жерлердің туризмі осы аймақтардың экономикасына өз үлесін қосуда.
Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- ↑ GDP (Nominal), current prices. Тексерілді, 5 қараша 2022.
- ↑ GDP (PPP), current prices. Тексерілді, 5 қараша 2022.
- ↑ International Monetary Fund Inflation rate, average consumer prices. IMF Data Mapper. International Monetary Fund (2022).
- ↑ International Monetary Fund General government gross debt. IMF Data Mapper. International Monetary Fund (2022).
- ↑ "United States, Economy. U.S. Central Intelligence Agence. Accessed January 2021.
- ↑ "Canada, Economy. U.S. Central Intelligence Agence. Accessed June 2011.
- ↑ a b "Mexico, Economy. U.S. Central Intelligence Agence. Accessed June 2011.
- ↑ Outline of the U.S. Economy. U.S. Department of State.
- ↑ The Great Depression (1929-1939): historical context, economic impact and related links. Government of Canada.
- ↑ U.S. Department of Labor -- Brief History of DOL - The Department in the New Deal and World War II, 1933-1945. U.S. Department of Labor.
- ↑ Unemployment Insurance Act (1941): historical context, economic impact and related links. Government of Canada.
- ↑ Clayton R Koppes (June 1982). "The Good Neighbor Policy and the Nationalization of Mexican Oil: A Reinterpretation". The Journal of American History 69 (1): 62–81. doi:10.2307/1887752. JSTOR 1887752.
- ↑ American Experience | Tupperware! | Women and Work. Public Broadcasting Service.
- ↑ The National World War II Museum, New Orleans. The National World War II Museum.
- ↑ Baten, Jörg A History of the Global Economy. From 1500 to the Present. — Cambridge University Press. — P. 98. — ISBN 9781107507180.
- ↑ CIA - The World Factbook -- Mexico. Central Intelligence Agency.
- ↑ CIA - The World Factbook -- Canada. Central Intelligence Agency (9 January 2024).
