Қарасубазар (Қырым)

Қарасубазар
	Қала
	Қарасубазар
	қырымтат. Qarasuvbazar; укр. Білогірськ
Ту	Елтаңбасы
Әкімшілігі
Ел	Украина
Аймағы	Қырым Автономиялық Республикасы
Ауданы	Қарасубазар ауданы
Қала әкімшілігінің басшысы	Игорь Сергеевич Ипатко
Тарихы мен географиясы
Координаттары	45°03′16″ с. е. 34°36′08″ ш. б. / 45.05444° с. е. 34.60222° ш. б. (G) (O) (Я)Координаттар: 45°03′16″ с. е. 34°36′08″ ш. б. / 45.05444° с. е. 34.60222° ш. б. (G) (O) (Я)
Жер аумағы	5,42 км²
Орталығының биiктігі	180 ± 1 м
Тұрғындары
Тұрғыны	16 298 адам (2021)
Тығыздығы	3007.01 адам/км²
Сандық идентификаторлары
Телефон коды	+7 36559
Пошта индекстері	297600 — 297609
	belogorsk.rk.gov.ru (орыс.)
	Қарасубазар
	Қарасубазар шекарасы
	Ортаққордағы санаты: Қарасубазар

Қарасубазар (қырымтат. Qarasuvbazar, Къарасувбазар, укр. Білогірськ) — Қырымның Қарасубазар ауданындағы қала. Ауданның әкімшілік орталығы; Қарасубазар қалалық қонысы / Қарасубазар қалалық кеңесін құрайды.

Географиясы[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Қырымның астанасы Ақмешіттен шығысқа қарай 42 км жерде Биік Қарасу өзенінде орналасқан. Қала Ақмешітті шығыс Қырыммен байланыстыратын жолмен өтеді (Судақ, Кефе, Керіш).

Атауы[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Қаланың тарихи атауы — Қарасубазар (Қырым татарлары жер аударылғаннан кейін өзгертілген), Қырым татар тілінен аударғанда «Қарасудағы базар» дегенді білдіреді. Қарасу — қала орналасқан шағын өзен.

Гректер қаланы Маврон Кастрон (қара қамал) деп атады.

Тарихы[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Қала туралы алғашқы деректер XIII ғасырға жатады. Соңғы орта ғасырларда Қарасубазар Көзлев пен Кефеге апаратын керуен жолдарында, Судақ пен Үскүт асуларына баратын жолдарда негізгі өткел болды. Қарасубазар бүкіл Қырымның құл базары ретінде белгілі^[1]^[2], мұнда құл саудагерлері Ресей мемлекеті мен Речпосполита елдеріне жасалған шапқыншылықтар кезінде тұтқынға алынғандарды сатып алды. Қырым хандығы тұсында қала текті Шырын әулеті иеліктерінің орталығы болған. Қаланы бірнеше рет (1624, 1628, 1630, 1675) Запорожие казактары ойрандады.

1620-1623 жылдар аралығында Богдан Хмельницкий қалада тұтқын болып өмір сүрді, ол Тетора шайқасында түріктерге тұтқынға түсіп, Қарасубазар мырзасына сатылды^[3].

1736 жылы Миних бастаған орыс әскерлері Қырымның сол кездегі астанасы – Бақшасарайды өртеп жібергеннен кейін Қарасубазар II Фатих Герей ханның резиденциясы болды, алайда бір жылдан кейін қала генерал Лассидің әскері тарапынан өртеніп кетті.

XVIII ғасырда Қырымға барған Иоганн Тунманн қала туралы былай деген:

“

Қарасу немесе Қарабазар, Қырымдағы ең үлкен қалалардың бірі, аңғарда, өте жағымды жерде орналасқан. Қаланың ортасынан Үлкен Қарасу ағып өтеді. Қала Қалғай сұлтанға тиесілі. Гректер бұрын қаланы «Маврон Кастрон» деп атаған, он төртінші ғасырдың басында францискандықтардың мұнда ғибадатханасы болған. 1737 жылы орыстар қаланы басып алды. Тұрғындардың көпшілігі армяндар, гректер және яһудилер, бірақ татарлар мен түріктер де осында тұрады.

”

1772 жылы Ресей мен Қырым хандығы арасында Қарасубазар келісіміне қол қойылды, оған сәйкес соңғысы Осман империясынан тәуелсіздігін және Ресейдің қолдаушылығын қабылдағанын жариялады.

1778 жылы Қырымнан, соның ішінде Қарасубазар армяндары Ресей шегінде қоныстандырылды, нәтижесінде олардың саны қалада күрт азайды.

1784 жылы қала бұрынғы Қырым хандығының аумағында II Екатерина жарлығымен құрылғаннан кейін қысқа мерзімде Таурид облысының орталығы болды.

1865 жылы «Ресей империясының географиялық-статистикалық сөздігінде» атап өтілгендей, қалада діни ғимараттардан: 24 мешіт; бірнеше синагогалар; 2 православие, бір армян және бір католик шіркеуі болды. Сол басылымға сәйкес, армян халқының және оның қолайлы орналасуының арқасында қала түбектегі ең дамыған қалаларының бірі болған.

1918 жылы 6 қаңтарда Қарасубазарда Кеңес өкіметі орнады, содан кейін большевиктік партизандар қаланы ақтардан тазарта бастады. 1920 жылы 11 қарашада ақтарды қудалау аяқталды.

1939 жылғы халық санағы бойынша қалада орыс халқы басым, ал Қырым татарларының үлесі қала халқының үштен бірінен аз болды.

ХІХ – ХХ ғасырдың бірінші жартысында Қарасубазар қырымшақтардың негізгі орталығы болды.

1956 жылы мұнда қырғауыл өсіретін тұңғыш мемлекеттік асыл тұқымды тәлімбағы ашылды.

1995 жылы Сары Су ауылы және жалпы ауданы 191,1 га осы елді мекенді қоршап тұрған елді мекендер қала құрамына енді^[4].

2001 жылы Қарасубазар қаласы Украинадағы тарихи елді мекендер тізіміне енді.

Тұрғындары[өңдеу | қайнарын өңдеу]

1939	1959	1970	1979	1989	2001	2009	2010	2011
10 821	↘8991	↗11 994	↗14 116	↗15 627	↗18 790	↘18 276	↘18 224	↘18 208
2012	2013	2014	2015	2016	2017	2018	2019	2020
↘18 199	↗18 220	↘16 354	↗16 359	↗16 428	↗16 442	↘16 391	↗16 405	↘16 385
2021
↘16 298

2021 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша халық саны бойынша қала Ресей Федерациясының 1116 қаласының ішінде 250-орында болды.

1926 жыл — 7634 адам (2580 қырымтатар, 2397 орыс, 1000 қырымшақ, 426 грек, 400 армян, 200 украин, 190 яһуди)
1939 жыл — 10 821 адам, оның ішінде 4435 орыс, 3529 татар, 718 украин, 543 грек, 429 яһуди, 404 неміс, 263 армян, 192 сыған, 181 болгар^[5]
2001 жыл — 18 420 адам (37 % орыс, 28 % қырымтатар, 24 % украин)

Ұлттық құрамы

2014 жылғы халық санағы бойынша қала халқының ұлттық құрамы келесідей болды^[6]:

ұлты	барлығы, адам	% бар лығы- нан	% көр сеткендер- ден
көрсеткендер	16131	98,64 %	100,00 %
орыстар	9656	59,04 %	59,86 %
қырым татарлары	4466	27,31 %	27,69 %
украиндар	1170	7,15 %	7,25 %
татарлар	486	2,97 %	3,01 %
беларустар	63	0,39 %	0,39 %
гректер	45	0,28 %	0,28 %
өзбектер	35	0,21 %	0,22 %
түріктер	32	0,20 %	0,20 %
болгарлар	25	0,15 %	0,15 %
армяндар	20	0,12 %	0,12 %
поляктар	17	0,10 %	0,11 %
молдавандар	16	0,10 %	0,10 %
әзербайжандар	15	0,09 %	0,09 %
немістер	14	0,09 %	0,09 %
басқалары	71	0,43 %	0,44 %
көрсетпегендер	223	1,36 %
барлығы	16354	100,00 %

Экономикасы[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Қала өнеркәсіптік қалалар санатына жатпайды. Қала экономикасын негізінен сауда және қызмет көрсету кәсіпорындары құрайды. Оның ішінде: сауда кәсіпорындары, тамақ өнеркәсібі, құрылыс индустриясының төрт кәсіпорны, ағаш өнеркәсібінің екі кәсіпорны. Шағын жеке кәсіпкерлік дамып келеді. Қарасубазар — ірі ауылшаруашылық аймағының орталығы болып табылады.

«Таурид» тас жолы (P260^[7]) қаланың солтүстік шетімен өтеді. 2017 жылдың мамыр айында жол құрылысы басталды^[8].

2018 жылдың 30 желтоқсанында федералды автожолдың бірінші кезеңінің екінші және үшінші кезеңдерінде – Арма Елі кентінен Қарасубазарға дейінгі ұзындығы шамамен 85 шақырым жер телімде қозғалыс ашылды^[9].

Әлеуметтік-мәдени аясы[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Қаланың әлеуметтік аясын 3 мектепке дейінгі білім беру мекемесі, 4 орта мектеп, оның ішінде біреуі гимназия және біреуі лицей, ауыл шаруашылық мақсаттағы кәсіптік-техникалық мектеп, 2 медициналық мекеме (аудандық аурухана және емхана), мәдениет үйі, 3 кітапхана, тарихи-өлкетану мұражайы, музыка мектебі және өнер мектебі, 3D Imax кинотеатры, балалар спорт мектебі, стадион, балалар мен жасөспірімдер шығармашылық орталығы, «Қарашөл» грек елді мекенінің мұражайы көрсетеді^[10].

Істеп тұрған ғибадат орындары

Рыфат Уәлиулла атындағы Қырым мұсылмандары діни басқармасының (ҚМДБ) соборлы мешіті (2015)^[11].
Православиелік Әулие Николай шіркеуі (1793). Граф Михаил Васильевич Каховский де (1734-1800) собордың қоршауында жерленген^[12].

Көрікті жерлері[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Сәулет ескерткіші – XV ғасырда салынған Таш Хан керуен сарайының қирандылары.
Қола дәуіріндегі Кеми Оба мәдениеті Қарасубазар маңындағы Кеми Оба қорғанының атымен аталған.
Қала маңында, Аққая ауылының жанында таңғажайып табиғат ескерткіші — Ақ Қая жартасы бар.
Қарасубазар ауданында Көк Асан шатқалы бар, ол Көпірлікөй күрілдеуік сарқырамалары мен «жастар моншалары» деп аталатын жақсы жобаланған эворзиялық қазандар үшін қызықты.
Қарасубазар қаласының солтүстік шетінде, Яблочное ауылында 750 жылдан асқан табиғат ескерткіші — «Суворов емені» өседі. Тағы бір аты – «Төрт ағайынды». Аңыз бойынша, А.В.Суворов сұлтанның елшісімен оның көлеңкесінде кездескен.
Ескі «Қарасубазар– Үскүт» тас жолының жанында, қаладан он төртінші шақырым жерде археологтар таңғажайып кавказ долмендерін еске түсіретін жақсы сақталған «Тауыр жәшіктерін» — қола дәуірінің қорымдарын тапты.
«Тайған» сафари-саябағы, онда 50-ге жуық африкалық арыстандар 30 га астам аумақта еркін өмір сүреді. Саябаққа келушілер Қырымның табиғи ортасында арыстандарды тамашалай алады. Бұл ретте келушілер арыстандар орналасқан аумақтың үстінде орналасқан қауіпсіз арнайы жабдықталған көпірлерде болады. Сафари саябағының үстіндегі бақылау көпірлерінің ұзындығы 1 шақырымнан асады.
Қарасубазар маңында, Ақ Қая аумағында, қарабайыр адам — неандерталдың құралдары мен қалдықтары, тұрақтары (Заскалная тобы) табылды.