Команчилер
| Команчилер | |
 | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
|
10 500 | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
| Тілдері | |
| Діні | |
Команчилер — АҚШ-тағы шошон тобының үндіс халқы (Оклахоманың оңтүстік-батысындағы резервациялар). Халық саны 10,5 мың адам (2000, халық санағы).[1]
Тілі[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Тілі команч тілі, шошон тіліне жақын, юто-ацтек тілдер отбасына жатады. Қазіргі уақытта команчтардың көпшілігі ағылшын тілінде сөйлейді.[2]
Діні[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Команчтар діні мен сенімдері анимизмге негізделген, ол ғаламның және барлық табиғи заттардың, жануарлардың, өсімдіктердің, ағаштардың, өзендердің, таулардың, жартастардың және т.б. жаны немесе рухы бар деген рухани немесе діни идеяны қамтыды.[3] протестанттар (реформаттар) бар.[4]
Тарихы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Еуропалықтармен кездескенге дейін команчтар Платт өзенінің жоғарғы ағысында (қазіргі Вайоминг штатының шығыс бөлігі) шошонның негізгі елді мекендерінің оңтүстігінде тұратын Шығыс шошон құрамына кірді. Команчтар XVIII ғасырдың басында шошондардан бөлініп, оңтүстікке қарай жылжи бастады. Бұл процесс ақырындап бүкіл ғасырға созылды; Команчтардың соңғы топтары өз туыстарына тек 1830 жылы ғана қосылды. Келесі елу жыл ішінде тайпаның негізгі бөлігі Платт пен Арканзас арасындағы аймақта (Шығыс Колорадо және Канзастың көршілес аудандары) болды. XVIII ғасырдың 40-жылдарынан бастап команчтар Арканзас өзендерін кесіп өтіп, Льяно Эстакадо жазықтар кеңістігінде тұруды таңдады. Өзінің шарықтау шегінде Команчтар Льяно Эстакадодан асып, Арканзас өзенінен оңтүстікке қарай Сан-Антониоға дейін батыста Жартасты таулардың етегіне дейін созылған үлкен аумақты өз бақылауына алды. Бұл аймақ Команчерия деп аталды.[5]
Кәсібі[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Негізгі кәсібі – буйвол аулау, жылқы өсіру, жылқы саны көршілес тайпалардан асып түсті. Қазір мал бағып, жалдамалы жұмыс істеп, жерлерін жалға берумен айналысуда.[6]
Тұрмыс салты[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Отбасы үлкен болды, патрилиналды және көп әйелділік болды. XVIII - XIX ғасырдың басында 3 топқа бөлінді: кучанек («буйвол жегіштер»), ямпарки («ит жегіштер») және юпи («орман адамдары»), кейінірек - 7 немесе одан да көп топқа (ең үлкендері пенатека және квахади болды). Әскери иерархия болды: әскери қолбасшылар – «қыран қауырсынынан жасалған тәж киген», әскери басшылар – буйвол бас терісінің белгісімен, ал қарапайым жауынгерлер – «қарға қауырсынының шоқтарын киген». Әрбір қауымда әскери қоғамдардың дербес жүйесі де болды (ең үлкендері «бизон», «қарғалар», «түлкілер» және «аттар»).
Тұрғын үйлері типи деп аталды. Топырақ еденнің ортасында отқа арналған шұңқыр бар, қыста жылынуға пайдаланды. Типи өте ыңғайлы үй болды, оларды тез орнатуға немесе бұзуға болады.
Команчи киімі қарапайым және ыңғайлы болды. Ерлер денелерінің үстіңгі жағында ештеңе кимейтін, қыста олар буйвол терісінен (кейде аю немесе қасқыр терісінен) тізеге дейін биік тігілген етік киген. Ұлдар әдетте суық ауа райын қоспағанда, киімсіз жүрді. Олар сегіз-тоғыз жасында ересектердің киімін кие бастады. Олар көйлектерін және мокасиндерін киік терісінен, аң терісінен және адам шашынан жасалған шашақтармен безендірді. Сондай-ақ олар жейделерін моншақтар мен материал қалдықтарынан жасалған өрнектер мен пішіндермен безендірді. Команчи әйелдері бұғы терісінен тігілген ұзын көйлек киген. Көйлектердің жалпақ белдемшелері және кең ұзын жеңдері болды. Киік терісінен жасалған мокасин киген. Қыста олар да терісі астарлы буйвол терісінен тігілген жылы және биік етік киген.[7][8]
Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- ↑ https://old.bigenc.ru/ethnology/text/2621653?ysclid=lqglofmzrv697746893
- ↑ https://kartaslov.ru/%D0%B7%D0%BD%D0%B0%D1%87%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5-%D1%81%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%B0/%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D0%B0%D0%BD%D1%87%D0%B8
- ↑ https://www.ancient-origins.net/history-ancient-traditions/comanche-indian-0010764
- ↑ https://travel-journal.ru/ethno/38/788/
- ↑ https://wild-west.my1.ru/publ/21-1-0-9
- ↑ https://ru.ruwiki.ru/wiki/%D0%9A%D0%BE%D0%BC%D0%B0%D0%BD%D1%87%D0%B8
- ↑ http://www.etnolog.ru/people.php?id=KOMA
- ↑ https://kineshma.net/Comanche-8021