Маңғыстау облысы: Нұсқалар арасындағы айырмашылық
ш r2.7.2) (Боттың үстегені: ro:Mangîstau (provincie) |
|||
| 173-жол: | 173-жол: | ||
==Табиғаты== |
==Табиғаты== |
||
''Қосымша қараңыз'' ''[[Маңғыстаудың геологиялық құрылымы]]'' |
''Қосымша қараңыз'' ''[[Маңғыстаудың геологиялық құрылымы]]'' |
||
{{Қаланың ауа райы |
|||
| Ені = |
|||
| Жағдайы = |
|||
| Жер_ілік = |
|||
| Дерекнама = |
|||
| Қаң_ор = | Қаң_ор_ж-ш = |
|||
| Ақп_ор = | Ақп_ор_ж-ш = |
|||
| Нау_ор = | Нау_ор_ж-ш = |
|||
| Сәу_ор = | Сәу_ор_ж-ш = |
|||
| Мам_ор = | Мам_ор_ж-ш = |
|||
| Мау_ор = | Мау_ор_ж-ш = |
|||
| Шіл_ор = | Шіл_ор_ж-ш = |
|||
| Там_ор = | Там_ор_ж-ш = |
|||
| Қыр_ор = | Қыр_ор_ж-ш = |
|||
| Қаз_ор = | Қаз_ор_ж-ш = |
|||
| Қар_ор = | Қар_ор_ж-ш = |
|||
| Жел_ор = | Жел_ор_ж-ш = |
|||
| Жыл_ор = | Жыл_ор_ж-ш = |
|||
| Қаң_ор_мин = | Қаң_ор_макс = |
|||
| Ақп_ор_мин = | Ақп_ор_макс = |
|||
| Нау_ор_мин = | Нау_ор_макс = |
|||
| Сәу_ор_мин = | Сәу_ор_макс = |
|||
| Мам_ор_мин = | Мам_ор_макс = |
|||
| Мау_ор_мин = | Мау_ор_макс = |
|||
| Шіл_ор_мин = | Шіл_ор_макс = |
|||
| Там_ор_мин = | Там_ор_макс = |
|||
| Қыр_ор_мин = | Қыр_ор_макс = |
|||
| Қаз_ор_мин = | Қаз_ор_макс = |
|||
| Қар_ор_мин = | Қар_ор_макс = |
|||
| Жел_ор_мин = | Жел_ор_макс = |
|||
| Жыл_ор_мин = | Жыл_ор_макс = |
|||
| Қаң_а_мин = | Қаң_а_макс = |
|||
| Ақп_а_мин = | Ақп_а_макс = |
|||
| Нау_а_мин = | Нау_а_макс = |
|||
| Сәу_а_мин = | Сәу_а_макс = |
|||
| Мам_а_мин = | Мам_а_макс = |
|||
| Мау_а_мин = | Мау_а_макс = |
|||
| Шіл_а_мин = | Шіл_а_макс = |
|||
| Там_а_мин = | Там_а_макс = |
|||
| Қыр_а_мин = | Қыр_а_макс = |
|||
| Қаз_а_мин = | Қаз_а_макс = |
|||
| Қар_а_мин = | Қар_а_макс = |
|||
| Жел_а_мин = | Жел_а_макс = |
|||
| Жыл_а_мин = | Жыл_а_макс = |
|||
| Қаң_су = |
|||
| Ақп_су = |
|||
| Нау_су = |
|||
| Сәу_су = |
|||
| Мам_су = |
|||
| Мау_су = |
|||
| Шіл_су = |
|||
| Там_су = |
|||
| Қыр_су = |
|||
| Қаз_су = |
|||
| Қар_су = |
|||
| Жел_су = |
|||
| Жыл_су = |
|||
}} |
|||
[[File:Mangystau nature.jpg|250px|right|Mangystau nature]] |
[[File:Mangystau nature.jpg|250px|right|Mangystau nature]] |
||
16:19, 2012 ж. шілденің 18 кезіндегі нұсқа
Басқа мағыналар үшін Атырау (айрық) деген бетті қараңыз.Үлгі:Әкімшілік бірлік-Қазақстан
Маңғыстау облысы - Қазақстан Республикасының оңтүстік-батыс бөлігінде орналасқан әкімшілік бірлігі. Маңғыстау облысы Атырау облысымен және Түркменстан Республикасымен және Каспий теңізі арқылы Әзірбайжан, Иран елдерімен шектеседі. Қазақстанның теңізбен байланыстыратын жалғыз су бекеті.
Тарихы
Маңғыстау облысы Маңғыстау түбегінде орналасқан. Облыстың атауы географиялық орналасуына байланысты берілген. Маңғыстау сөзінің шығуына қатысты өлкетанушылар бірнеше пікірлер айтады. Маңғыстау облысы орыс тілді басылымдарда Маңғышлақ деп аталады.
Облыс 1973 жылдың 20 наурызында құрылды. м Алғашында Маңғышлақ деп аталған дербес құрылым 1988 жылдың маусым айында таратылды.
1990 жылдың 17 тамызында тарихи Маңғыстау деген атымен қайтадан жеке облыс болып құрылды.
2011 жылдың 1 қаңтарына облыс халқы 524 175 [1] адамды құрады. Облыс көлемі 165,6 мың шаршы километрге тең.
Облыс бойынша халықтың тығыздығы орташа (1ш.км. көлемге) 3 адам құрайды.
Географиясы
Қосымша қараңыз Маңғыстау жер бедері
Қосымша қараңыз Маңғыстау климаты
Маңғыстау – Қазақстанның оңтүстік -батыс бөлігінде орналасқан. Бүкіл Жер шары көлемінде алып қарасақ, Еуропа мен Азия/Азияның түйіскен тұсында. Бұл аймақтың жан-жақпен экономикалық қарым-қатынас жағдайы да өте тиімді. Өйткені облыстың батысы мен солтүстігін қоршай орналасқан Каспий теңізі арқылы Шығыс Еуропаға шығуға толықтай мүмкіндік болса, оңтүстігінде Түрікменстан, оңтүстік-шығысында Қарақалпақстан, солтүстігі мен солтүстік-шығысында Атырау, Ақтөбе облыстарымен шектесіп, күнбе-күнгі түрлі экономикалық байланыс мүмкіндігі жақсы жолға қойылған.
Қазақстанның теңіз қақпасы – Ақтау халықараралық теңіз сауда порты стратегиялық маңызға ие. Ол арқылы Иран, Әзірбайжан, Түрікменстан және Ресейге, одан әрі мұхитқа шығуға мүмкіндік бар. 2006 жылы Ақтау порты арқылы 1 млн. тоннадан астам мұнай тасымалданған.
Облыс көлемінің бедері әр түрлі. Солтүстік жартысын Желтау (221 м), Мың-суалмас (148 м) және құм алқабы (Қарақұм, Сам және басқалар), көлемді сор (Өліқолтық, Қайдақ, Қаратүлей, Қаракешу және басқа) және Бозашы түбегі орналасқан Каспий жағалауы алып жатыр. Орталық бөлігін Маңғыстау (Ақтау, Қаратау 556 м) таулары, Маңғыстау үстірті жәнеТМД дағы ең терең ойпат (-132 м.) Қарақия ойпаты орналасқан Маңғыстау түбегі алып жатыр. Оңтүстік батысында Кендірлі-Қаясан үстірті орналасқан, оңтүстігінде - Қарынжарық ойпаты. Облыстың шығысын Үстірт шоқысы алып жатыр.
Маңғыстау облысын' ерекше жартылай арал. Аймақ мұнайдың және газдың, минералдардың туған бай жері болады. Бүгінгі күнде Маңғыстау облысында мәдени мұраға бай туристік және емделу объектілері бар. Ең қызықтысы Ұлы Жібек жолымен туристік бағыт, Маңғыстау облысы арқылы оңтүстіктен-солтүстікке және одан кейін солтүстік-батысқа қарай Үстіртке Шетпен қақпасы арқылы Каспий жағалауына бағыт жасау.
Адам Маңғышлақта да шашамен 500 мың жыл бұрын пайда болған. Барлық ұлы дәуірдегі адамның тарихи оқиғалары бұл жерді де тыс қалдырмады. Шығыс пен батыс арасында шекаралық территориясы, сонымен қатар әлемнен бөлінген тынышты шөл дала Үстірт, Маңғышлақ бірінен кейін бірі орынды басатын өзінің жеріндегі ұлы өзгерістермен бірге өтетін халқымызды қызықтыратын болған. Массагеттер, алландар, оғыздар, қалмақтар, адайлар. Олар келген, одан кейін басқалар бәрін бұзып кеткен, осы жердің мәдени мұрасы ретінде белгі болатындай із қалдырған. VI ғасырдың ортасында Маңғышлақ арқылы Ұлы Жібек жолы (Ұлы ежелгі жол) өтетін, адан кейін бір-бірінен соң бекіністер, керуен-сарайлар, ежелгі қалашықтар пайда болған.
Уақыт пен желдің әсерінен ежелгі ұлы қоныстар мен бекініс қорғаныстарын бұл күнге дейін біраз тоздырды. Болған оқиғалар құпиясын тек жел мен дала сақтады.
Маңғыстау жартылай аралының тек қазіргі қалалары ғана емес туристердің назарын аудартатын. Оның тереңдігінде қазір бір де бір су көз жоқ тастардың бетінде ерте көшпенділер дәуіріндегі (біздің заманымызға дейінгі Х-II ғасырда) тасты суреттер галереясы табылды. Сонымен қатар оюлармен қиылған моланың үстінде орналасқан ғимараттарымен ескерткіштер табылған. Ұңғазы тауының жанында мың жыл бұрын монолиттен жасалған екі ескі мешіттер табылды. Ерекше қызығушылық танытатыны Шақпақ Ата мешіті. Ислам адамдарды бейнелеуге және ашық денені суреттеуге рұқсат бермеген, ал мұнда лотос гүлдерімен бірнеше рет қайталанатын ашылған адамның алақаны бейнеленген болатын. Бұл суреттің құпиясы әлі күнге дейін зерттелмеген.
Маңғыстау облысының аудандары
Маңғыстау облысының әкімшілік-аумақтық құрылымы 5 ауданнан, 3 облыстық маңызы бар қаладан, 6 кенттен, 30 селолық және ауылдық округтен тұрады.Қала халқының саны 274,6 мың адамды құрайды (76%), ал ауыл тұрғындарының саны - 87,1 мың адам (24%).
Облыс аудандары:
Ақтау қаласы
Ақтау қаласы - Маңғыстау облысының орталығы. Қаланың алғашқы іргетасы 1963 жылы Ленинград жобасымен Каспий теңізінің жағасында салына бастады.
2005 жылдың басында Ақтау қаласының халқы 159,2 мың адамды құрады. Бұл барлық облыс халқының 44%. Ақтаудан Астанаға дейінгі ара қашықтық - 2413 км.
Ақтау қалалық әкімшілігіне мынадай поселкелер кіреді: Маңғыстау (тұрғындарының саны 19,4 мың адам) және Өмірзақ (1,4 мың адам).
2004 жылы қала мұнайшылары 9,5 млн. тонна шикі мұнай немесе облыс бойынша барлық өндірілгеннің 61% өндірді. 2,3 млрд. кВт. сағат электр энергиясы, 268 тонна өңделген сүт, 1478 тонна басқа сүт өнімдері, 21,5 мың жұп аяқ киім шығарылды.
Жаңаөзен қаласы
Облыс қарауындағы қала Жаңаөзен***1968 жылы құрылған. 2005 жылдың 1 қаңтарына қалада 60,7 мың адам немесе облыстың барлық халқының 17% тұрған. Ақтаудан Жаңаөзенге дейінгі ара қашықтық - 150 км. Жаңаөзен қалалық әкімшілігіне кіретін ауылдар: Теңге (тұрғындарының саны 12,7 мың адам) және Қызылсай (4,0 мың адам) ауылдары кіреді.
2004 жылы қала мұнайшылары 6,2 млн. тонна шикі мұнай немесе облыс бойынша шығарылған көлемінің 39%, 0,9 млрд. текше метр табиғи газ шығарған. 818 тонна сүт өнімдері, 5,1 мың дана жұмыс киімі шығарылды.
Жаңаөзен оқиғасы
1989 жылы жергілікті халық сырттан келген жұмысшылардың қазақтарға қатысты кемсітушілігіне наразылық танытып бас көтерді. Кавказ ұлтының өкілдерін арнайы ұшақтармен көшірді. Халықтың бас көтеруі "Витязь" арнайы әсер жасағының күшімен тоқтатылды.
Форт Шевченко қаласы
Бейнеу ауданы
Бейнеу ауданы 1973 жылы құрылған. Аудан орталығы - Бейнеу селосы. Ақтаудан Бейнеуге дейінгі арақашықтық - 470 км., аудан көлемі 40,5 мың ш. км. тең. 2005 жылдың 1 қаңтарына ауданда 34,6 мың адам тұрған. Аудан құрамында 10 ауыл кіретін 12 ауыл әкімшілігі бар.
Аудан экономикасы ауыл шаруашылығымен айналысады.
Қарақия ауданы
Қарақия ауданы - 1973 жылы құрылған. Аудан орталығы - Құрық селосы. Ақтаудан Құрыққа дейінгі ара қашықтық - 72 км., аудан көлемі 63,3 мың ш.км. тең. 2005 жылдың 1 қаңтарына ауданда 25,0 мың адам тұрған. Аудан құрамында 8 ауыл кіретін 4 ауыл әкімшілігі бар.
Аудан экономикасы ауыл шаруашылығымен айналысады.
Маңғыстау ауданы
Маңғыстау ауданы 1928 жылы құрылған. Аудан орталығы - Шетпе селосы. Ақтаудан Шетпеге дейінгі ара қашықтық–159 км., аудан көлемі 47,9 мың ш. км. тең. 2005 жылдың 1 қаңтарына ауданда 28,7 мың адам тұрған. Аудан құрамында 22 ауыл кіретін 11 ауыл әкімшілігі бар.
Аудан экономикасы ауыл шаруашылығымен айналысады.
Түпқараған ауданы
Түпқараған ауданы 1992 жылы құрылған. Аудан орталығы аудан қарамағындағы Форт-Шевченко қаласында орналасқан. Ақтаудан Форт-Шевченкоға дейінгі ара қашықтық - 132 км., аудан көлемі 12,6 мың ш.км. тең. 2005 жылдың 1 қаңтарына ауданда 15,4 мың адам тұрған. Аудан құрамында 5 ауыл кіретін 3 ауыл әкімшілігі бар.
Аудан экономикасы ауыл шаруашылығымен айналысады.
Мұнайлы ауданы
Халқы
2011 жылдың басында облыста 524.2 мың адам тұрды, оның ішінде қала халқы – 275,8 мың немесе 52,8%, ауыл халқы – 248,3 мың адам (47,4%). 2007 жылдың басымен салыстырғанда халық саны 133,7 мың адамға немесе 34,2% өсті [2].
Егемендік алған 15 жыл ауқымында көршілес республикалардан Отанына оралған қандастарымыздың есебінен аймақтағы адам саны, оның ішінде қазақтардың үлес салмағы соңғы жылдары едәуір өсті. Есеп-санақ басқармасының (2007) мәліметі бойынша облыс көлеміндегі адам саны 390,0 мыңға жетті. Түбектегі барлық халықтың 1/3-іне жуығы а. ш. саласында еңбек етеді. Олар негізінен осы жердің байырғы тұрғындары.
Бұл республика халқының 2,5%-ға жуығы. Халықтың басым бөлігін қазақтар құрайды (84,1%): қалғандары орыстар (10,5%), әзербайжандар (1,1%), украиндар (0,9%), лезгиндер (0,6%), татарлар (0,6%), армяндар (0,3%), чешендер (0,2%), корейлер (0,2%), беларусьтер (0,1%), немістер (0,1%) басқа ұлттар (1,3%). Облыс тұрғындарының 68%-ы (270,7 мың адам) қалада, 32%-ы (119,4 мың адам) ауылда тұрады. Халқының орташа тығызд. 1 км2-ге 2,3 адамнан келеді. Халық негізінен темір жол бойы және облыстың батысындағы Ақтау, Қаратау таулары етегінде қоныстанған. Кейінгі жылдары мұнай кен орындарының игерілуіне байланысты халық осы кен орындарына шоғырлана бастады. Қалалары – Ақтау, Жаңаөзен, Форт-Шевченко.
Экономикасы
Жер қойнауы мұнай, газ, фосфорит, көмір, марганец, әр түрлі тұздар, ұлутас қорларымен бай.
2004 жылы облыс бойынша жалпы қо-сымша құн 282,1 млрд. теңге құрады, ал негізгі қорлар (2004 жыл соңына қалдық құны бойынша) - 324,9 млрд. теңге.
2004 жылы негізгі капиталға инвестициялар 101 млрд. теңге, немесе 2003 жылғы деңгейдің 126,9% құрады.
2004 жылы құрылыстық мердігерлер келісімімен жасалған жұмыс көлемі бағалау бойын-ша 27,7 млрд. теңгені құрады, ол 2003 жылға қарағанда 1,3 есеге артық..
Облыс үшін айқындайтын салаға кен өндіру өнеркәсібі жатады. 2004 жылы бұған негізгі капиталға инвестициялардың жалпы көлемінің 63% жұмсалмаған.
Табиғаты
Қосымша қараңыз Маңғыстаудың геологиялық құрылымы
| ауа райы | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Көрсеткіш | Қаң | Ақп | Нау | Сәу | Мам | Мау | Шіл | Там | Қыр | Қаз | Қар | Жел | |
Ауа райы қатал континеттік, өте құрғақ. Орташа температура қаңтарда -4-9° С, шілдеде +25 +29° С. Жылдық ылғалдылық - 100 – 150 мм. Тұрақты өзен тармағы жоқ.
Жер көлемінің көп бөлігін, кейбір қоңыр топырақты жерлерінде бұталы өсімдіктер өскен, жусандытұзды шөл дала алып жатыр; жер бетінің кейбір бөлігін сор, тақырлы тұз және өте сирек кездесетін өсімдікті құм басқан.
Облыстың оңтүстік шығысында Үстірт қорығы орналасқан.
Тарихы
Мәдениет іздері толық зерттелмегендігіне қарамастан Маңғыстау ауданында сақталды. Бұл жерде ежелгі қоныстың орындары, тастан қашалған мәйіттер мен құдықтар, жүйелер қалдықтары бар.
Форт-Шевченко қаласында XIX ғасырда (1850-1857) «жабылмаған түрмеде» шевчен орындары көп украин өкілі отырған. Ұлы украин ақынымен салынған саябақ, ақынның үйі, үстел, ескі заттың қалдықтары бар. Т.Г.Шевченконың мемориалды музей бар.
Археология және тарихи ескерткіштерімен ерекше көзге түсетін Сұлтан – eпe, Бекет – Ата ескерткіштері. Біздің республикамыздың осы облысында ақ таулар және басқа туристерді қызықтырады.
Бекет Ата
XVIII ғасырдың екінші жартысында Бекет Мырзағұлүлы өмір сүрген. Атырау облысының Құлсары аулының жанында туып, 14 жаста ақылғой дана Шопан Атаға бас июге келген болатын. Үшінші түнде Шопан-Ата оқуға бұйрық береді. Оқушы алыс Хиуаға барып, медреседе оқыған болатын. 40 жасқа жеткенде ол ұстаз болып, балаларды оқытқан. (А Қосымшасы) Бекет-Ата бірніше қасиетті жер жолдарын қиып, қайтадан Маңғыстауға қайтып келеді. Ол адамдар емдеп, оларға дегн өмірлік күштерді сыйлады. Сұрау сұрақтары тұғанда ол даналығымен екі жақтың бір келісімен әкеледі. Бекет-Ата өзінің айтылымдарында шындықпен жол ашатын болды. Халықтың жадында ақылгөй және қалмақтармен соғысқанда қолбасшы ретінде сақталған болатын. Ол батырлық мінезімен оның арғы атасы – Есет-батыр сияқты болған.
Ол 4 мешітті салған: Құлсарысының біріншісі – Ақ-мешіт, екіншісі Бейнеу ауылынан 20 километр жерде, үшіншісі – Үстірттегі Байшатыр, төртіншісі жерсасты мешіті шың массивті Оғланды. Бөлмелері – жеті. Оның ішінде киелі акустика. Осы мешіттің жанында жерленген. Бекет-Ата – діни, тарихи және сәулет ескерткіші.
Бекет-Атаға жол Шопан-Ата арқылы өтеді. Бекет-Ата өзінің соңғы күндеріне дейін Ұстазына, Шопан-Атаға мұсылмандар келгенде ерекше қуанатын. Бүгінгі күнге дейін Шопан–Атаға бару Бекет-Атаға соғу дәстүрлі бағыт болып кеткен.
Тарихи ескерткіштердің үлкен топтың жераст құрылыс орын алады. IХ-Х Шақпақ-ата мешіті – ең ежелгісі. Көлемі жағынан алтқанатты киіз үйден кішкене үлкен. Қабырғалары кішкене қабыржықтан тұрып, төбені ұстайтын бағаналар орнаменттермен оюланған. Тасты мешітте Шакпақ-Ата ұстазы өзінің оқушыларымен жау шапқыншылығында қорғалды. Өмірінің соңғы жылдары ол өз орнынан кетпей, жерасты тұрғыны болды.
Шерғала
Маңғыстаудың қасиетті жерлерін айтып, Шерқаланы да тыс қалдырмау қажет. VIII-IХ ғасырда араб шапқыншылығы кезінде шыңда жасалған бекініс-қала ретінде белгілі болған. Адаммен жасалған тау, қамалы арыстанды еске түсіретін, сондықтан оны “арыстан–қала” деп атап кеткен болатын.
Шерғала (Шерқала) – Шетпе қаласынан алыс емес, Ақтау қаласынан 170 километр жерде ерекше формадағы бір жалғыз тұрған тау. Бір жағынан қарайтын болсақ тау ақ кигіз үйді білдіреді, ал екінші жағынан Шерғала басын табанына салып, ұйықтап жатқан арыстанның бейнесін береді. Сондықтан тауды – Шерғала деп атап, түрік тілінен аударсақ “Тау-арыстан” немес “Арыстанды тау”.
Арыстанды тау аңыздар бүркітпен табылды. Оның әйгілі шыңдары үлкен шатыр құрып, киіз үйдің төбесіне еске түсіреді. Оның үстіне көтерілу үшін арнайы көтерілім қажет. Шерқаланы айналу үшін бір сағаттай уақыт керек. Ал егер көптеген тау үңгірлерін аралап, ежелгі қоныстар орындарын аралап, өркениеттер дәлелі болатын бас сүйектерді іздегіңіз келсе онда бір сағат аз болады. Халықтың ырымы бойынша егер Шерқалaны айналар алдында арманды жоспарласаң, ол міндетті түрде орындалады. Бірақ ең бастысы әрбір қийылыстан кейінгі көрініс әр түрлі болып, жаңа жерге түскен сияқты керемет көріністі әсер береді.
Осындай бір үңгірлердің ішінде құдық болған. Жергілікті тұрғындар оның таза суын ішіп, таудың басында орналасқан жаупардан қорғанды. Қазір құдық жабылып қалды. Біз оның тек қалдықтарын ғана көре аламыз.
Шерқалa айналасындағы ұсақ тау жыныстарының үлкендігі түрлі болып келеді. Көбі жел әсерінен өзгеріп қалды. Кейбір тастар бұзылып қалды. Ішінде – кішкене қабыршақтың және балықтардың іздері. Тау бөктеріндегі дала гүлденіп, шөптенеді. Шерқалaдан алыс емес жерде көк оазис бар. Бұл Ақмыш кішкене өзені және бұлақ. Бұл жерде көпғасырлы ағаштардың көлеңкесінде құстардың шиқылдауының астында Маңғышлық қалашығы туралы аңыз тыңдау ерекше әсер береді. Ол Бұхарамен және солтүстік жерлерімен жүзжылдай уақытта сауда жүрген керуен жолында құрылды. Бұл қала жүз жылдықты қамтиды.
Қамалдың қабырғасымен мың жылдықтағы бас сүйектерді іздеп, ал егер жолыңыз сәтті болса, кішкене моншақтарды тауып, кірпіштерді және ыдыстарды жандыратын үлкен пештерді зерттеп, қоршаған айналаны көруге болады. Осы жерден біз Батыс Қаратау қара-көк таулардың қырларын көре аламыз.
Мәдениеті
2-дүниежүзілік соғысқа дейінгі кезеңде Маңғыстау өлкесіндегі 32 ауылда қызыл мүйіс жұмыс істеді. Алғашқы кезде Маңғыстау ауданының мәдениет бөлімінде М.Ниязов, Т.Меңдібаев, С.Ыбраев, С.Алдабергенов, одан кейінгі кезеңде (1972 жылдан кейін) С.Еділханов, Ш.Ерғазиев, К.Үйсінбаев, А.Арашев, т.б. мәдениет саласына басшылық жасап, еңбек етті. 1946 жылдан қызыл мүйіс атауы клубқа өзгертіліп, содан бері мәдениет үйлері мен клубтар тұрғын халыққа мәдени қызмет көрсете бастады. 1950 жылдан клуб жанынан ұлт-аспаптар оркестрі мен үйірмелер, ал 1954 жылдан бастап драма үйірмелері қолға алынды. Бұл салаларда С.Ордабаев, М.Жолдасбаев, Ө.Алшынбаев, О.Құлсариев, К.Махмұтов, Ғ.Әбілтаев, Қ.Әмірханов, Меңдібаев, т.б. өз үлестерін қосты. Маңғыстау ауданы 1928 ж. ірге көтерген. Ауданның алғашқы орталығы Форт-Александровск, кейін Таушық а., ал 1965 ж. Шетпе кенті болды. Осы ауданнан 1973 ж. Бейнеу мен Қарақия аудандары, 1992 ж. Түпқараған ауданы бөлініп шықты. Бөлініп шыққан аудан, қалаларда клуб үйлері мен мәдениет үйлері құрылды. 1963 ж. Маңғыстау аудандық мәдениет үйінің драма үйірмесі М.Әуезовтің «Қарагөз» трагедиясы бойынша спектакль дайындап, 1965 ж. «халық театры» атағына ие болды. Маңғыстау аудандық мәдениет үйі жанындағы халық театрының алғашқы режиссер Қ.Сатқанов пен Әмірханов және Н.Мұхамеджанов болған. 1958 ж. Мәскеу қаласында өткен қазақ әдебиеті мен өнерінің онкүндігіне маңғыстаулық О.Құлсариев, Б.Рзаханов, А.Қомытов, т.б. ұлт-аспаптар оркестрі құрамында қатысқан. Ақтау қаласында 1963 ж. «Достық» кинозалы пайдалануға берілсе, Форт-Шевченко қаласында қалалық мәдениет үйі, кейін Ақтау қаласында мәдениет сарайы ашылып, оған Абай есімі берілді. Құрық және Жетібай кенттерінде «Геолог» клубтары жұмыс істеді; Ескіөзенде клуб ашылып, 1965 ж. Жаңаөзен қаласында алғаш рет қалалық мәдениет үйі ірге көтерді. Жер-жерде көркемөнерпаздар үйірмелері өркен жайып, олар ұжымдық топтарға айналды. Уақыт өте келе ауданда «Жастар» вокалдық-аспаптар ансамблі құрылып, өзге жерлердегі мәдениет мекемелеріне көшбасшылық рөлін атқарды. Жер-жерде көркемөнерпаздар ұжымдары ұйымдастырылып, олар «халықтық» деген атақ алу үшін зор шабытпен жұмыс істеді. Қазіргі кезеңде облыс көлемінде 19 «халықтық» атағына ие болған өнерпаздар ұжымы бар. Кезінде олардың ішінен «Маңғыстау маржандары» (Қарақия ауданы), «Ақ желкен» (Түпқараған ауданы), «Кең жайлау» (Маңғыстау ауданы) мәдени-үгіт бригадалары, «Алтыбақан» ойын-сауық отауы (Бейнеу ауданы) алыс-жақын шет елдерде өнер көрсеткен; Жаңаөзеннен «Гүлдәурен», Абай кентінен «Альтаир», «Фламинго» би ансамбльдері, жеке әншілер халықаралық байқауларда жүлделі орындарға ие болды. Облыс мәдениетін көтеруде көптеген өнерпаздар (аға буын өкілдері: О.Құлсариев, С.Шакрат, Н.Құрықбаев, Қ.Тасболатов, Ә.Жұмағалиев, Н.Мұханов; одан кейінгі буын өкілдері: Р.Айдарбаева, Р.Батыршева, Б.Қондыбай, А.Сүндетов, Қ.Сақтаған, А.Көмеков, М.Аяпов, Ж.Кеңесов, С.Нұрғожаев, т.б.) көп еңбек еткен. 1960 ж. Ақтау қаласындағы Абай демалыс кешенінде «Республика» атты әншілер ансамблі (алғашқы ұйымдастырушысы Л.Н. Санамян, кейін бұл ұжымға В.А. Миронов жетекшілік еткен) құрылды; 1974 ж. оған «халық хоры» атағы берілді. 1975 ж. Маңғыстау облыстық филармониясы құрылды; ал 1980 жылдан облыстық қуыршақ театры жұмыс істеп, жас жеткіншектерге арнап әр алуан қойылымдарымен мәдени қызмет көрсетіп келеді. Бейнеу кентінде кітапханашы болып істеген С.Ырзаева жасаған киіз үй 1981 ж. Жапонияның Токио және Осако қаласында өткен қолданбалы өнер көрмелерінде тігіліп, кезінде жоғары бағаға ие болған; ал Үштаған ауылында тұратын ісмер, қолөнер шебері А.Тәкенов жасаған киіз үй Алматыда Ұлттық мұражайда, Б.Бозжігітовтың киіз үйі Президент резиденциясында, ал А.Әбиеваның киіз үйі Астана қаласындағы Президенттік Ұлттық мәдени орталығында тігулі. 1996 – 2000 ж. облыс аумағында айта қаларлықтай клуб мекемелері қысқартылмаса да, осы мезгіл мәдениет ошақтарына өз салқынын тигізбей қалған жоқ. 2000 ж. облыс көлемінде 27 мәдениет үйлері мен клубтар халыққа мәдени қызмет көрсетті. 2002 ж. облыс бойынша 33 мәдени ошақтар жұмыс жасады. 2003 ж. осы мәдениет мекемелерінде 126 үйірме болса, 2004 ж. оның саны 166-ға жетті. 2005 ж. бұл көрсеткіш 201-ге жетіп, 3107 көркемөнерпаздар мүшелерін қамтыды. Облыс экономикасы мен шаруашылығының және әлеуметтік өмір-тұрмысының өсуіне байланысты мәдени саланы да жақсартып көтеру мақсатында ҚР Президенті мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасын енгізді. [3]Осыған орай жергілікті авторлар С.Қондыбай, Ә.Спан, О.Көшбай, М.Ақмырзаев, Ж.Дүйсенбаева, Қ.Шыртанов, т.б. еңбектерімен қатар «Қырымның қырық батыры» жыры жарық көрді. 2003 ж. Маңғыстау облыстық музыкалы драма театры ашылды. Театр репертуарынан ұлттық және аударма драматургиялық шығармалар кеңінен орын алды. 2006 жылдан бастап облыс әкімі жас таланттардың жоғары білім алулары үшін арнайы тапсырыс грантын бөлді. Облыста «Маңғыстау жұлдыздары» өнер күндері, халықаралық «Каспий – достық теңізі» атты фестиваль жылма-жыл, сонымен қатар аудан, қала көлеміндегі өнер байқауларын өткізу де жақсы дәстүрге айналды. Республикалық, халықаралық өнер жарыстарына қатысу үшін үздік өнерпаздарды үнемі іріктеу байқауларын өткізу, өлкеде өмір сүрген өнер иелеріне, ақын, жыршы-күйшілерге арналған атаулы өнер жарыстарын өткізіп отыру да жолға қойылған. 2004 ж. Алматы қаласында облыстық филармонияның Абыл Тарақұлы атындағы ұлт-аспаптар оркестрінің қатысуымен «Маңғыстау мақамдары» атты концерттік бағдарлама, ал 2006 ж. Астана қаласында «Сәлем, саған Астана!» деген атпен Маңғыстау облысының мәдениет күндері өтті. Облыстық мәдениет басқармасына қарасты ғылыми-әдістемелік және мәдени қызмет көрсету орталық облыс, аудан аумағындағы клуб мекемелеріне басшылық жасау, әдістемелік көмек көрсету мақсатында 1973 жылдан бастап жұмыс жасауды жалғастырып келеді. Осы уақыт ішінде 1973 ж. 66 клуб пен мәдениет үйі, 138 көркемөнерпаздар үйірмелері жұмыс істеді; 43 автоклуб малшы-механизаторларға кино, лекция, концерт өткізу ісімен айналысқан. Кеңес өкіметі кезінде сападан санға көбірек назар аударғаны белгілі. Қазіргі кезде қала, аудан аумағында 34 қалалық, аудандық, ауылдық мәдениет үйлері мен клубтар қызмет жасайды. Мәдениет үйлері мен клубтарда 198 құрылым жұмыс істеп, оның 2923 мүшесі өткізілетін әр түрлі мәдени шараларға белсенді түрде қатысып келеді. Маңғыстау облысында ҚР-ның еңбек сіңірген қайраткерлері Г.Б. Мерғалиева, Р.Батыршева, С.Назарбеков (әрі «Құрмет» орденінің иегері) ; ҚР-ның еңбек сіңірген артисі Р.Айдарбаева (әрі «Құрмет» орденінің иегері), Ғ.Садықова; Қазақстанның еңбек сіңірген қызметкерлері К.Тасболатов, С.Ы. Шакрат, Ы.Ізімов; ҚР-ның еңбек сіңірген мәдениет қызметкерлері Қ.Аманиязов, Д.Әріпов, Г.Бубнов, О.Құлсариев, Н.Мұхамеджанов, Н.Мұханов, Ж.Оспанов, Е.Өмірбаев; ҚР Мәдениет және ақпарат мин-нің мәдениет қайраткерлері Б.Әзірханов, Б.Дәріғұлов, С.Еңсегенов, М.Жолдыбаев, Ә.Жұмағалиев, Кеңесов, О.Д. Колодий, Қ.Көбегенов, А.Құдабаева, Р.Б. Мадреев, С.Нұрғожаев, Ф.Қ. Таимова, А.Үмбетова, М.Б. Чоманова, Ғ.Шантимирова, М.Шырақбай; «Құрмет» орденінің иегері Н.Насырова; «Ерен еңбегі үшін» медалінің иегерлері Т.Жұмалиева, О.Көшбайұлы, М.Нұрқабаев мәдени өмірдің әр саласында жемісті еңбек етті.[4]
Мұражайлары
1925 жылы Қазақ АКСР-і ХКК Форт-Александровск қаласынан украин ақыны Т.Г. Шевченко мұражайын ашу туралы қаулы қабылдады. Сол кезден бастап экспонаттар жинау жөнінде арнайы комиссия құрылып, «Тарас бағы» мен «Тарас жертөлесі» күтімге алынады. Маңғыстау өлкесіндегі мұражайлар тарихы Форт-Шевченко қаласында 1932 жылы ашылған Шевченконың мемориалдық мұражайынан басталады. 1984 жылы Е.Өмірбаевтың қажырлы еңбегі нәтижесінде мұражай ұйымдастырылып, ол 1988 жылы этнография мұражайы ретінде ашылды.[5]1991 жылы атақты жырау Мұрын Сеңгірбекұлының 130 жылдық мерейтойына орай мұражай ашылып, жұмыс істей бастады. Бұлар 1999 жылы біріктіріліп, «Мұражайлар кешені» деген атауға ие болды. «Мұражайлар кешенінде» 15 мыңнан астам жәдігерлер есепке алынған; ол жылына 3 – 5 мыңдай мұражай келушілеріне қызмет көрсетеді. Бұдан басқа Маңғыстау облысы тарихи-өлкетану мұражайы (1975), оның Жаңаөзенде қалалық және Шетпе кентінде Маңғыстау мен Бейнеу ауданы бөлімшелері жұмыс істейді. Маңғыстау облысында 5 мемлекеттік мұражайға қоса мектеп, өндіріс, мекеме жанынан жасақталған 20-дан астам қоғамдық негіздегі мұражайлар мен мұражай-бөлмелері (мысалы, Есенов атындағы университте геолог-ғалым Ш.Есенов өмірі мен ғылыми еңбегіне арналған мұражай-бөлмесі, «Мейірбике» медициналық колледжіндегі мұражай-бөлме, О.Тұрмағанбетұлы атындағы Жаңаөзен мұнай колледжіндегі мұражай-бөлме, т.б.) бар.[6]
Білім беру жүйесі
Облыста 117 күндізгі жалпы білім беретін мектеп (олардағы қатысушылар саны 88,1 мың), 13 колледж (10,3 мың қатысушы) 4 жоғары оқу орны (17,8 мың студент) жұмыс жасайды.
Денсаулық сақтау жүйесі
Облыста барлық мамандық бойынша 1,2 мың дәрігер қызмет ететін және 3,1 мың орта медицина қызметкерлері бар 36 аурухана мекемелері бар.
Ауыл шаруашылығы
Облыстың ауыл шаруашылығы (850 ша-руа (фермер) қожалығы, ауылшаруашылық өндірісінің басқа кәсіпорындары мен ұйым-дары, халықтың жеке қожалығы) 2004 жылы өндірілген жалпыреспубликалық ауылшаруашылық жалпы өнімі көлемінің 0,2% береді.
Облыста 6,9 млн.гектар ауыл шаруашы-лығы пайдаланатын жер бар, оның 0,4 мың га. егіндік жерлер. 2004 жылы 0,7 мың тонна көкөніс, 9,4 мың тонна ет (сойылған салмағы-мен), 5,3 мың тонна сүт, 0,7 мың тонна жүн (нақты салмағымен), 27,2 мың қаракөл терісі өндірілді.
2004 жылдың соңында ірі қара малдың саны - 7,2 мың бас (оның 4,1 мыңы - сиыр), қой мен ешкі - 430 мың, шошқа - 0,2 мың, жылқы - 30 мың және түйе - 34 мың бас құрады.
2004 жылы 15,5 млн. тонна шикі мұнай, 2,8 млрд. тк. метр табиғи газ шығарылған, 2,9 млрд. кВт сағат электр энергиясы, 74 тонна тіс пастасы мен ұнтағы, 311 тонна өңделген сұйық сүт пен кілегей өндіріледі.
Тағы қараңыз
Сыртқы сілтеме
- Маңғыстау облысы в Ашық Тізімдеме Жобасы (ODP)
- http://mangystau.kz, Маңғыстау облысы әкімдігінің ресми веб сайты
Әдебиет тізімі
- "Маңғыстау" энциклопедиясы, 2009 жыл, "Қазақ энциклопедиясы" баспасы
Пайдаланған әдебиет
- ↑ Қазақстан Республикасының Статистика Агенттігі, Халық, 2011 жыл, http://www.kaz.stat.kz/digital/naselsenie_kz/Pages/default.aspx
- ↑ Маңғыстау облысының статистика басқармасы, 2011 жыл, http://www.mangystau.stat.kz/index.php?option=com_content&view=article&id=405:demograficheskaya-situacziya-v-oblasti&catid=3:regionalnye-novosti&lang=kz&Itemid=0.
- ↑ «Қазақстан» ұлттық энциклопедиясы (10 томдық), Алматы, 1998 – 2007.
- ↑ «Маңғыстау»энциклопедиясы, Алматы, 1997;
- ↑ “ Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. - Алматы: «Аруна Ltd.» ЖШС, 2010.ISBN 9965-26-096-6
- ↑ «Қазақ өнері» энциклопедиясы, Алматы, 2002;
|
Бұл — Қазақстан географиясы бойынша мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. |