Жуалы ауданы

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
Навигацияға өту Іздеуге өту
Қазақстан ауданы
Жуалы ауданы
Әкімшілігі
Облысы

Жамбыл облысы

Аудан орталығы

Бауыржан Момышұлы ауылы

Ауылдық округтер саны

14

Ауыл саны

49

Әкімі

Жалғас Әлижанұлы Мұртаза

Аудан әкімдігінің мекенжайы

Момышұлы ауылы, Жамбыл көшесі, №12

Тарихы мен географиясы
Координаттары

42°31′40″ с. е. 70°45′35″ ш. б. / 42.52778° с. е. 70.75972° ш. б. / 42.52778; 70.75972 (G) (O) (Я)Координаттар: 42°31′40″ с. е. 70°45′35″ ш. б. / 42.52778° с. е. 70.75972° ш. б. / 42.52778; 70.75972 (G) (O) (Я)

Құрылған уақыты

1928

Жер аумағы

4,2 мың км²

Уақыт белдеуі

UTC+6:00

Тұрғындары
Тұрғыны

54 586[1] адам (2023)

Ұлттық құрамы

қазақтар (90,54%), орыстар (5,82%), басқалары (3,64%)[2]

Сандық идентификаторлары
Автомобиль коды

08

Жуалы ауданының әкімдігі

Қазақстан картасындағы Жуалы ауданы

Облыс картасындағы Жуалы ауданы

Жуалы ауданы – Жамбыл облысының оңтүстігіндегі әкімшілік бөлініс. 1928 жылы құрылған. Жер аумағы 4,2 мың км². Орталығы – Бауыржан Момышұлы ауылы.

Алатау
Бурное станциясы
Қош келдіңіз
Орталық мешіт

Географиялық орны[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Солтүстігінде Талас ауданымен, шығысында Жамбыл ауданымен, батысында Түркістан облысының Бәйдібек, Төле би, Түлкібас аудандарымен, оңтүстігінде Қырғызстанмен шектеседі.

Жуалы ауданы Теріс (Асы) өзенінің жоғары және орта ағысында, жерінің басым бөлігін Жуалы таулы үстірті (биіктігі орталығында 900 м, шет жақтарында 1200 м) алып жатыр. Солтүстігі мен солтүстік-шығысын Қаратау жотасы, батысы мен оңтүстік-батысынан Боралдай тауы, оңтүстігінен Талас Алатауы қоршайды. Ауданның солтүстігінде Билікөл қазаншұңқыры (абсолютті биіктігі 450 м) орналасқан. Кен байлықтарынан тас көмір, құрылыс материалдары кездеседі.

Халқы[өңдеу | қайнарын өңдеу]

1939 1959 1970 1979 1989[3] 1999 2009[4] 2021
 32733 ▲38104 ▲45679 ▲47145 ▲48384 ▲48453 ▲51260 ▲52867

Тұрғыны 52 169 адам (2019). Ұлттық құрамы: қазақтар (90,01%), орыстар (6,13%), басқалары (3,87%).

Халықтың өзгеру динамикасы

Жыл Жуалы ауданы Б.Момышұлы
1999 жыл 50,4 мың тұрғын 10,5 мың тұрғын
2000 жыл 49,1 мың тұрғын 11,9 мың тұрғын
2001 жыл 49,6 мың тұрғын 11,8 мың тұрғын
2002 жыл 49,6 мың тұрғын 11,8 мың тұрғын

Әкімшілік бөлінісі[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Аудандағы 49 елді мекен 14 ауылдық округке біріктірілген:

Әкімшілік бірлік Орталығы Елді мекендері Халқы (2009)
Ақсай ауылдық округі Қайрат ауылы 2 2933
Ақтөбе ауылдық округі Бәйтерек ауылы 4 2693
Бауыржан Момышұлы ауылдық округі Бауыржан Момышұлы ауылы 1 12491
Билікөл ауылдық округі Қарабастау ауылы 4 1833
Боралдай ауылдық округі Көлтоған ауылы 3 2691
Жетітөбе ауылдық округі Кәріқорған ауылы 6 2872
Көкбастау ауылдық округі Теріс ауылы 4 3081
Күреңбел ауылдық округі Күреңбел ауылы 2 2127
Қарасаз ауылдық округі Қарасаз ауылы 5 3310
Қошқарата ауылдық округі Қошқарата ауылы 3 1671
Қызыларық ауылдық округі Қызыларық ауылы 5 2297
Мыңбұлақ ауылдық округі Көлбастау ауылы 2 4091
Нұрлыкент ауылдық округі Нұрлыкент ауылы 3 4413
Шақпақ ауылдық округі Шақпақ ата ауылы 5 3888

Климаты[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Таулы үстірттің климаты қоңыржай континенттік, қаңтардың орташа температурасы –2°С, шілдеде 18°С. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 400 мм шамасында. Климат жағдайлары дәнді дақылдар мен кейбір техникалық (күнбағыс) дақылдарды егуге қолайлы. Ауданның солтүстігінде климат тым континенттік және құрғақ. Қаңтарда –8°С, шілдеде 24°С. Жылдық жауын-шашынның орташа мөлшері 200 мм.

Табиғаты[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Басты өзені – Теріс (төмен жағы Асы деп аталады), оның ең ірі саласы – Шақпақ өзені. Ауданның солтүстік-батысынан Қошқар ата (Боралдайдың саласы) өзені ағып өтеді. Теріс өзенінде Терісащыбұлақ бөгені салынған (көлемі 50 млн. м³).

Ауданның таулы үстіртінің сұр топырағында жусан, астық тұқымдас өсімдіктер, боз, селеу, қызғылт қоңыр топырағында түрлі шөптер, бидайық аралас өсімдіктер өседі. Өзен бойларында бұталы тоғайлар (тобылғы, итмұрын, долана, сарыағаш) кездеседі. Тау аңғарларында жабайы алма, алмұрт, үйеңкі, шетен өседі. Ауданның оңтүстік бөлігіндегі Талас Алатауының беткейлері – альпілік және субальпілік шалғын. Бұл өңір Ақсу-Жабағылы қорығының солтүстік бөлігі саналады. Солтүстігіндегі Билікөл қазаншұңқырының сұр топырағында жусан, сораң өсімдіктер, Асы өзенінің аңғарында ши өседі.

Жабайы жануарлардан қарақұйрық, жабайы шошқа, шиебөрі кездеседі. Құстардан қырғауыл, кекілік бар. Билікөлде сазан, жайын ауланады.

Елді мекендері[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Ауданда халық біркелкі орналаспаған. Елді мекендері көбінесе темір жолдың бойында орналасқан. Ірі ауылдары: Бауыржан Момышұлы, Көлбастау, Қайрат, Бурнооктябрьское, Күреңбел, Шақпақ ата, Қарасаз. Аудан негізінен тәлімі және ішінара суғармалы егіншілікпен және ет-сүт бағытындағы мал шаруашылығымен айналысады. Ауыл шаруашылығына жарамды жері 329,6 мың га, оның ішінде егістігі 90 мың га, шабындығы 7,5 мың га, жайылымы 112,0 мың га, орманы 20 мың га. Егістігінің ішінде дәнді және техникалық дақылдардың үлесі басым. Мемлекеттік бағыныстағы Октябрьское және Бурненский ауыл шаруашылық кәсіпорындары, Ақсай су шаруашылығы жүйелерінің басқармасы, Күркіреусу, Сұрым, Шақпақ т. ж. ст. жұмыс істейді. Аудан жерімен Түрксіб темір жолы, Ташкент – Алматы, Бауыржан Момышұлы – Қошқар ата автомобиль жолдары өтеді.

Қысқаша сипаттамасы[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Жуалы ауданы 1928 жылы қыркүйек айының 3-ші жұлдызында Шымкент облысының құрамында құрылды және 1951 жылдың наурыз айында Жамбыл облысының құрамына берілді.

Аудан орталығы Бауыржан Момышұлы ауылы - облыс орталығы Тараз қаласынан 60 шақырым жерде, Жамбыл облысының оңтүстік-батысында орналасқан.

Ауданның жалпы жер көлемі - 421 мың 283 га., оның ішінде, егістік - 102 мың 759 га., жайылымдық жері - 219 мың 963 га., шабындық жері- 7458 га., көп жылдық ағаштар көлемі - 715 га. Халқы 51915 (52615) адамды құрайды. Аудан бойынша аула саны -10478 бірлік. Халқының тығыздығы 1 шаршы шақырымға 12 адам. Ауданда мекен ететін ұлт өкілдерінің басым бөлігін, яғни, 87 % қазақтар, 8,1 % орыстар, 1,06 % шешендер, 1,04 % әзірбайжандар, 1,9 % басқа да ұлттар құрайды. 26159 ер, 26456 әйелдер.

Ауданды солтүстік жағынан Қаратау таулары, батысынан Боралдай, оңтүстігінен Талас-Алатауы, шығысынан Қырғыз Алатауы қоршап жатыр.

Аудан аумағын "Алматы-Ташкент" халықаралық трассасы және теміржол магистралы қиып өтеді.

Аудан аумағында Теріс, Ақсай, Көксай, Бахаты, Боралдай және Қошқарата өзендері, сонымен қатар, Билікөл, Теріс-Ащыбұлақ су қоймасы бар. Су қоймасының сыйымдылығы 158 млн. куб және ол Жамбыл ауданының 23000 га. жерін суландырады.

Ауданнан шыққан тұлғалар[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Кәсіпорындары[өңдеу | қайнарын өңдеу]

  • "Бурный сыр зауыты" ЖШС;
  • "Жуалы" АТК;
  • "СМТС" ЖШС.

Әлеуметтік нысандары[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Ауданда білім бөліміне қарасты 62 білім мекемесі жұмыс істейді:

  • 46 жалпы білім беретін мектеп (30 орта, 7 негізгі, 9 бастауыш)
  • 13 бала бақша
  • 1 өнер мектебі
  • 1 саз мектебі
  • 1 сырттай оқыту мектебі

Жалпы аудан мектептерінде 1502 ұстаз оқушыларға білім мен тәрбие беруде. Олардың: 1295-і жоғарғы, 207-сі арнаулы орта білімді мамандар. Оның ішінде жоғарғы санаттысы-194, бірінші санаттысы-429 екінші санаттысы -628.

Ауданда 2 балалар -жасөспірімдер спорт мектебі бар.

Спорттың бокс, еркін қазақ, дзю-до күрестері, тоғызқұмалақ, футбол, волейбол, баскетбол, кір тасын көтеру түрлерінен үйірмелер ашылған.

Момышұлы ауылы аумағында үлкен, кіші футбол, баскетбол, волейбол алаңдары орналасқан. 1500 орындық 1 стадион іске қосылған. Сондай-ақ, аудан аумағындағы елді -мекендерде жалпы 24 спорт залдары, 85 спорт алаңдары, 10 тир және 1 бильярд залы бар.

Жуалы ауданына қарасты 46 мәдениет мекемелері бар. Олар:

  • 1 аудандық Халық шығармашылығы және мәдени демалыс орталығы
  • 8 ауылдық мәдениет үйі, 11 ауылдық клубтар
  • 1 аудандық, 1 ауылдық балалар кітапханасы
  • 24 ауылдық кітапхана

Сондай-ақ, «Халықтық» атағы бар 3 ұжым бар, олар «Қызғалдақ» ән-би ансамблі, «Жуалы», «Мыңбұлақ» халық театрлары.

1924 жылдан бастап аудандық "Жаңа Өмір" газеті жарық көреді.

Ауданда негізгі екі бағыттағы конфессияда: ислам және христиан діндері бойынша діни орындар жұмыс істейді. Барлығы 25 мешіт, 1 шіркеу және 3 діни танымдық үйлері бар. Бүгінгі мәлімет бойынша діни орындарға келушілердің жалпы саны 589 адамды құрап отыр.

Ауданда қазақ, славян, өзбек, әзірбайжан және шешен - барлығы 5 мәдени-ұлттық орталықтары жұмыс атқарады. Олардың барлығы 1993 жылы құрылып, өз ұлтының салт-дәстүрін, мәдениетін және тілін насихаттау бағытында қызмет етуде.

Бүгінгі таңда ауданда 174 төсектік орталық аурухана, 25 төсектік туберкулез ауруханасы, 250 адам қабылдауға арналған емхана, бастапқы медициналық санитарлық көмек көрсетумен айналысатын 10 дәрігерлік амбулатория және 38 медициналық пункт жұмыс істейді.

Ауыл шаруашылығы[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Аудан бойынша 01.12.2009 жылға мал санағы:

  1. Мүйізді ірі қара — 41989 оның ішінде сиыры -14289;
  2. Қой-ешкі — 187644 оның ішінде саулығы - 80680;
  3. Жылқы — 8256 оның ішінде бие - 3262;
  4. Шошқа — 5822 оның ішінде негізгі аналығы - 515;

Ет өнімі (тірі салмағымен) — 108140 цн. (10814 тн.); Сүт - 329272 цн. (32927,2 тн.); Жұмыртқа - 7198,4 мың дана; Жүн - 5303 цн. (530,3 тн.). [5]

Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]

  1. ↑ Қазақстан Республикасы халқының жынысы және жергілікті жердің типіне қарай саны (2023 жылғы 1 қаңтарға)
  2. ↑ Қазақстан Республикасы халқының жекелеген этностары бойынша саны (2022 жыл басына)
  3. ↑ Ресей империясы,  КСРО халық санақтары
  4. ↑ ҚР халық санақтары
  5. ↑ "Қазақ Энциклопедиясы"

Сыртқы сілтемелер[өңдеу | қайнарын өңдеу]

«https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=Жуалы_ауданы&oldid=3233064» бетінен алынған