Крайний әуежайы
Крайний — Қызылорда облысындағы Байқоңыр ғарыш айлағына қызмет көрсететін әуежай. Сырдарияның оң жағалауында Байқоңырдан батысқа қарай 6 км жерде орналасқан (Байқоңыр ғарыш айлағының 15А алаңында).
Ресми атауы — "Байқоңыр (Крайний)"[1]. Әуежайдан Мәскеуге, кейде Ресей мен Қазақстанның басқа қалаларына чартерлік жолаушылар және жүк — жолаушылар авиарейстері орындалады.
Әуежайды Ресей Қазақстаннан "Байқоңыр" кешенінің құрамында 2050 жылға дейін жалға алған, Ресей Федерациясының Азаматтық аэродромдарының мемлекеттік тізіліміне енгізілген..
Сипаттамалары[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Экстремалды В класындағы аэродромда бір ұшу-қону жолағы бар, Ил-76 ұшақтарын (ұшақтың салмағы мен тәулігіне ұшу-қону саны бойынша шектеулермен), Ту-154, AirBUS А310, А320 және одан да жеңіл, сондай-ақ барлық типтегі тікұшақтарды қабылдауға қабілетті. [2]
ҰҚЖ жіктеу нөмірі (PCN) 53/F/C/W/T (2015 жылға дейін 21/R/B/X/T болды).[3] № 3 такси жолының ені-18 м. № 1, 2, 4, 5 такси жолдары уақытша (оларды қайта жаңарту жүргізілгенге дейін) пайдаланылмайды.
Әуеайлақтан солтүстікке қарай батыстан шығысқа қарай Арыс-1 — Қандыағаш (Қандағаш) темір жолы, ең жақын станциялар — әуеайлақтан солтүстік-шығысқа қарай 7 км және әуеайлақтан солтүстікке қарай 5 км № 103 разъезд өтеді. Батыс тарихи және географиялық дереккөздерінде экстремалды деп белгіленеді Tyuratam немесе Tyuratam1 (ең жақын Тюратам теміржол станциясының атымен).
Байқоңыр ғарыш айлағының солтүстік бөлігінде, Байқоңыр қаласынан солтүстік-солтүстік-батысқа қарай 40 км жерде Юбилейный эксперименттік әуеайлағы орналасқан.
Әуеайлақтан шығысқа қарай 5 км жерде, Байқоңыр қаласының батыс шетінде 2004 жылдың шілдесінде құрылған Ресей Федерациясы ІІМ арнайы мақсаттағы авиациялық жасағы ("Robinson R44" тікұшақтары) орналасқан тікұшақ алаңы бар.
Тұрақты тасымалдау[өңдеу | қайнарын өңдеу]
1970 жылдардан бастап Ту-154 ұшағымен (аптасына үш рет, сейсенбі, бейсенбі және сенбі) Мәскеуден (Внуково әуежайы) № 565/566 рейсі экстремалды әуежайға тұрақты түрде ұшты. КСРО ыдырағаннан кейін бұл рейс 1999 жылға дейін (сейсенбі және сенбі күндері, 1995 жылдан сейсенбіге дейін) "Внуковский авиакомпаниялары" компаниясымен орындалды.
1990 жылдардың басына дейін Қызылорда Біріккен авиаотрядының Ан-2 ұшағында Қызылорда — Крайний — Қызылорда тұрақты пошта рейсі (дүйсенбіден басқа күн сайын) орындалды.
1995 жылдан бастап 2000 жылдардың басына дейін "Карат" Әуекомпаниясы аптасына 1-2 рет Як-42 ұшағымен Мәскеуден (Внуково әуежайы) рейстер орындады.
2000 жылдардың басынан бастап бірнеше жыл бойы "Домодедовский Авиакомпаниясы" Мәскеуден (Домодедово әуежайы) Ту-134 ұшағымен аптасына 2 рет рейстер жасады.
2011 жылдың шілдесіне дейін "Орал Авиакомпаниясы" Мәскеуден (Домодедово) Ту-154 бағытында аптасына 2 рет (сейсенбі және жұма күндері) тұрақты рейстер жасады.
2011 жылғы 11 шілдеден 2014 жылғы желтоқсанға дейін Мәскеу (Домодедово) — Байқоңыр (экстремалды) — Мәскеу (Домодедово) "Тұлпар-ЭЙР" әуекомпаниясымен Як-42Д рейсі орындалды: 2011 жылғы шілдеден 2012 жылғы қыркүйекке дейін аптасына 4 рет (дүйсенбі, сейсенбі, бейсенбі, жұма), қалғандарына айлар аптасына 3 рет (дүйсенбі, сәрсенбі, жұма).
2015 жылдың қаңтар — наурыз айлары аралығында Мәскеу (Домодедово) — Байқоңыр (экстремалды) - Мәскеу (Домодедово) рейсі "Алроса" әуекомпаниясымен орындалды: сейсенбі күндері CRJ200 ұшағында, жұма күндері Ту-154М. 2015 жылдың сәуірінен 2016 жылдың ақпанына дейін әуеайлақтың ҰҚЖ қайта жаңартылуына байланысты бұл рейсті АК орындады "Алроса " Домодедовтан Қызылорда облыс орталығының әуежайына (Боинг 737-800 ұшағымен) сейсенбіде (30 қазаннан бастап — сейсенбі және жұма күндері).
2016 жылдың 4 наурызынан бастап Мәскеу (Домодедово) — Байқоңыр (экстремалды) — Мәскеу (Домодедово) рейстері жаңартылды. Оларды сейсенбіде "Руслин" Әуекомпаниясы CRJ200 ұшағында және жұма күндері "АЛРОСА" Әуекомпаниясы Ту-154М ұшағында орындайды (соның ішінде 2018 жылдың тамызына дейін ижмаға апаттық қонудан кейін 2011 жылы қалпына келтірілген RA-85684 ұшағы пайдаланылды).
2018 жылдың желтоқсанынан бастап әуежайға тұрақты рейстер Төтенше тоқтатылды. Ғарыш айлағына авиациялық қолжетімділік Қызылорда әуежайы арқылы жүзеге асырылады, онда "Аэрофлот" Әуекомпаниясы Мәскеу Шереметьево әуежайынан аптасына 4 рет рейстер орындайды; бұл рейс тек 2019 жылғы 26 қазанды қоса алғанда орындалды, ал қазір Мәскеумен тікелей авиациялық қатынас тек жақын маңдағы Ақтөбе және Шымкент әуежайлары арқылы ғана мүмкін болады. [4]
2020 жылдың 23 мамырынан бастап Мәскеу — Қызылорда бағыты бойынша" Аэрофлот " тұрақты рейстерін қайта бастау жоспарланған болатын, алайда коронавирустық пандемияға байланысты бұл іс-шараны жүзеге асыру шілде айына, содан кейін 2020 жылдың қыркүйегіне кейінге қалдырылды.
Пандемияға байланысты ҚР мен РФ арасында жолаушылар қатынасының тоқтатылуына байланысты Мәскеу (Домодедово) — Байқоңыр (экстремалды) тікелей рейстері 2020 жылдың наурыз — тамыз айларында ұйымдастырылды. Байқоңыр тұрғындары (қалада тұрақты немесе уақытша тіркеуді ұсыну арқылы) және Роскосмос кәсіпорындарының қызметкерлері (іссапар куәліктері бойынша).
Тарихы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
КСРО Қорғаныс министрлігінің (қазіргі Байқоңыр ғарыш айлағы) № 5 ғылыми-зерттеу полигонының 6-шы жеке авиациялық буыны (командирі аға лейтенант Лубнин Н. Д.) 1955 жылы 5 желтоқсанда құрылып[5], Жусалы әуежайында орналасқан. [6]
1956 жылдың жазында жеңіл Як-12 ұшақтарына арналған тар топырақ ұшу-қону жолағы бар 6-алаңдағы метеостанция маңында уақытша аэродром құрылды.
1956 жылғы 20 маусымда Заря ауылынан (қазіргі Байқоңыр қаласы) солтүстік-батысқа қарай 3 км жерде 15 алаңда "Қарлығаш" әуеайлағының (45°37'48" С. Е.63°15'41" ш. б. HGЯO) құрылысы басталып, жыл соңына дейін аяқталды. Аэродром 1957 жылдың наурызынан 1966 жылға дейін жұмыс істеді (Як-12, Ли-2 ұшақтары осында орналасқан). Әуеайлақта 1200×35 м (Ил — 14, Ли — 2 және т.б. ұшақтар үшін) және 2000×70 м (Ан-10, Ан-12 және т. б. ұшақтар үшін) мөлшерінде жасанды ҰҚЖ (1957 жылдан бастап-құрама металл, кейінірек-асфальт) болды.
1957 жылы маусымда авиациялық байланыс 286-шы жеке аралас авиациялық эскадрилья болып қайта құрылды. Ұшуды қамтамасыз ету үшін 1959 жылы 25 сәуірде майор И. П. фенога басқарған 86-шы жеке авиациялық комендатура (25813 әскери бөлімі) құрылды.
1960 жылы 17 наурызда 286-шы ОСАЭ базасында 99-шы жеке аралас авиациялық полк (43009 әскери бөлімі) құрыла бастады. Полктің бірінші командирі болып Ұлы Отан соғысының қатысушысы, 1-сыныпты жауынгерлік ұшқыш полковник А. Е. Жуков тағайындалды.
1962 жылы 10 сәуірде авиациялық гарнизонның 86-шы комендатурасының базасында әуеайлақтық-техникалық қамтамасыз етудің 7-ші жеке батальоны (ә/б 25813) құрылды.
1964 жылы құрылысы аяқталып, қазіргі заманғы турбореактивті ұшақтарды қабылдауға мүмкіндік беретін ұзындығы 3100 м бетонды ҰҚЖ бар 1-сыныпты шеткі жаңа әуеайлақ пайдалануға берілді. 1964 жылғы 25 тамызда 25813 ә/б байланыс және радиотехникалық қамтамасыз ету ротасының базасында 336-шы жеке байланыс және ұшуды радиотехникалық қамтамасыз ету дивизионы құрылды.
1960 жылдардың ортасында аэродромда ғарыш айлағының әуе қорғанысын қамтамасыз ету үшін Су-9 (сол кезеңдегі КСРО-дағы ең жылдам және ең биік жауынгерлік ұшақ) жауынгерлік кезекшілік болды (кейінірек ғарыш айлағы зениттік-зымыран кешендерімен қамтамасыз етілді және жауынгерлерге қажеттілік жойылды). Осы ұшақтардың бірі әуежайға кірген кезде ескерткіш ретінде тұғырға орнатылған.
1966 жылғы жағдай бойынша аэродромда 1-эскадрилья — 2 Ан-12 ұшағы және Ан-2 ұшағы, 2-эскадрилья — Ли-2 ұшағы, 3-эскадрилья — Ми-4 (9 машина) және Ми-6 (3 машина) тікұшақтары болды.
1970-1980 жылдары экстремалды әуе кемелерінің негізгі түрлері Ан-12, Ан-26 және Ил-14 көлік ұшақтары, Ми-8 тікұшақтары болды. Сонымен қатар, 1975-1988 жылдары аэродромда төрт Ил-20РТ ұшағы — ұшақты өлшеу пункттері (ССП) орналасқан.
1974 жылы аэродромда авиациялық отынның Шығыс қоймасы (орталық жанармай құю бекеті) салынды. 1981 жылдың 1 тамызында 336-шы жеке байланыс және радиотехникалық ұшу бөлімі жеке батальон болып қайта құрылды (02460 әскери бөлімі).
Бастапқыда ҰҚЖ және аэродромның такси жолдары бетоннан салынған (картамен құю әдісі). 1983 жылы аэродромға орташа жөндеу жүргізілді, оның барысында бетонның үстіне гранит чиптері қосылған асфальт қабаты төселді, нәтижесінде ҰҚЖ мен аэродромның такси жолдары ерекше қызыл түске ие болды.
1980 жылдардың аяғына дейін әуеайлақта поршенді ұшақтарға арналған үш топырақ ұшу-қону жолағы пайдаланылды (Ан-2, Ил-14): 10/28 (өлшемдері 600х100 м), 17/35 (1000х100 м), 05/23 (3100х100 м).
1980 жылдары аэродром "Энергия"-"Буран" бағдарламасы бойынша (Юбилейный әуеайлағымен қатар) тәжірибелік — конструкторлық жұмыстармен байланысты көліктік және зерттеу ұшулары үшін белсенді пайдаланылды.
1982 жылы ғарыш құралдарының бас басқармасы (ГУКОС) РВСН құрамынан шығарылды және тікелей КСРО Қарулы Күштерінің Бас штабына бағынады. ГУКОСПЕН бірге Байқоңыр ғарыш айлағы берілді, оның құрамына 99-шы ОСАП (ә/б 43009), 7-ші ОБАТО (ә/б 25813) және 336-шы жеке байланыс және радиотехникалық қамтамасыз ету дивизионы (ә/б 02460) кірді.
1990-1993 жылдары Ил-14 ұшақтары пайдаланудан шығарылды және жойылды, олардың орнына қазіргі заманғы Ан-72 Жүк-жолаушылар ұшақтары келді.
Крайний аэродромы "Байқоңыр" ғарыш айлағының ескерткіш орындарының бірі болып табылады; ғарыш айлағына сапарлар кезінде мұнда бірнеше рет көрнекті саясаткерлер мен отандық ғарышкерлер, барлық кеңестік және ресейлік ғарышкерлер келді. Атап айтқанда, мұнда С.П. Королев, в. п. Бармин, в. п. Глушко, л. и. Брежнев, р. я. Малиновский, А. А. Гречко, Д. ф. Устинов болды.
1999 жылдың желтоқсанынан бастап әуе полкі бір отряд, екі ұшақ байланысы және тікұшақ байланысы бар жеке аралас авиациялық эскадрилья болып қайта құрылды (әскери бөлім 43009 нөмірін сақтап қалды). 2000 жылдың ақпанынан бастап жеке байланыс және радиотехникалық ұшуды қамтамасыз ету батальоны (02460 әскери бөлімі) және 7-ші жеке әуеайлақтық-техникалық қамтамасыз ету батальоны (25813 әскери бөлімі) таратылды, оның орнына 533-ші авиациялық комендатура құрылды (25813 ә/б).
2008 жылдың желтоқсанына дейін 43009 және 25813 әскери бөлімдері таратылғанға дейін аэродромда Ан-12, Ан-72, Ан-26 ұшақтары және Ми-8 тікұшақтары болды.
2008 жылы Байқоңырда Ресей Қорғаныс министрлігінің бесінші мемлекеттік сынақ ғарыш айлағының құрамына кіретін әскери бөлімдерді тарату және олардың нысандарын Ресейдің зымыран-ғарыш саласының кәсіпорындарына беру процесі аяқталды. Желтоқсан айында Байқоңыр әуежайы "ЦЭНКИ"ФМУ-нің қарамағына берілді. Ұйым мамандары "Росаэронавигациядағы" әуеайлақты сертификаттау үшін қажетті жұмыстардың тізімін анықтады. [7]
2009 жылдан бастап әуеайлақты кезең-кезеңімен қайта құру жүргізілуде. Қайта құру аяқталғаннан кейін аэродром қазіргі заманғы ұшақтардың көпшілігін қабылдай алады: Ан-124 "Руслан", Боинг-747 және одан да жеңіл.
2009 жылдың тамыз—қараша айларында ҰҚЖ орташа жөндеу жүргізілді.
Қазіргі жағдайы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
2010 жылдың 10 шілдесінен бастап "Крайний" аэродромы Ресей Федерациясының Азаматтық аэродромдарының мемлекеттік тізіліміне енгізілді.
2012 жылға қарай әуеайлақта радиотехникалық және жарық техникалық жабдықтар ауыстырылды. 2012 жылғы 15 қыркүйекте КДП қайта құру аяқталды және жаңа аэровокзалдың салтанатты ашылуы өтті.
2012 жылы "ЦЭНКИ" ФМУ екі алты орындық тікұшақты сатып алды, олар 2013 жылдан бастап экстремалды аэродромында орналасқан және ғарыштық зымырандарды шығару трассасын ұшыру алдында ұшу үшін, сондай-ақ ұшқыштарды оқыту кезінде ХҒС бағдарламасы бойынша шетелдік мамандарды көшіру және эвакуациялау үшін пайдаланылады. [8]
2015 жылдың сәуірінен бастап "экстремалды" әуежайы ұшу-қону жолағын қалпына келтіру үшін жабылды. Әуежай 2016 жылдың 26 ақпанында жұмысын жалғастырды.
2016 жылы такси жолдары мен жарық сигнал беру жабдықтарын қайта құру, ал 2017 жылы перронды қайта құру жұмыстары жүргізілуі керек еді. [9]
Табиғаты[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Жер бедері: сәл толқынды жазық(абсолютті белгілер 95-105 м). Өсімдік аймағы: жусан-боял (Солтүстік) шөл. Топырақ: қоңыр шөл дала.
Әуеайлақ оңтүстікке қарай 2,5 км және оңтүстік-батысқа қарай 4 км Сырдария өзенін айналып өтеді, оның оң жағалауында көне "Ақжар"қазақ зираты орналасқан. Сырдария суының ойығы теңіз деңгейінен шамамен 85 м биіктікте, өзеннің ені 120-200 м, тереңдігі 1-4 м. Өзеннің жағалары тік, биіктігі 5-10 м.
Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- ↑ Сборник аэронавигационной информации № 13. ЦАИ ГА, 2013.
- ↑ http://www.tsenki.com/infrastructure/transport/aerodrome/news_avia/?ELEMENT_ID=2568 Мұрағатталған 14 шілденің 2014 жылы.
- ↑ НОТАМ ИЗ197/19.
- ↑ https://www.aeroflot.ru/schedule/schedule?_preferredLanguage=ru
- ↑ [Кудряшов В. А. Космодром Байконур. Хроника основных событий. (Байконурская летопись). Санкт-Петербург, 2015, 444 с.]
- ↑ https://web.archive.org/web/20140606223506/http://vif2ne.ru/nvi/forum/arhprint/99145
- ↑ http://gudok.ru/index.php/news/28156 Мұрағатталған 12 желтоқсанның 2013 жылы.
- ↑ https://web.archive.org/web/20120729034428/http://www.tsenki.com/partners_customers/purchases/archive%20/
- ↑ https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D1%80%D0%B0%D0%B9%D0%BD%D0%B8%D0%B9_(%D0%B0%D1%8D%D1%80%D0%BE%D0%BF%D0%BE%D1%80%D1%82)#cite_note-20
| ||||||||||||||||||||||
